Сурет. Ультрамикроскоптың сұлбасы

Ультрамикроскоптың жай микроскоптан айырмашылығ ы егер кә дімгі микроскопта біз коллоидтық жү йеден ө тетін жарық ты кө ретін болсақ, ал ультрамикроскопта коллоидтық жү йеден шашырағ ан жарық ты кө реміз.Сондық тан да жә й микроскопта бө лшектер жарық ты жұ татын болғ андық тан қ араң ғ ы болып кө рінеді де, ал ультрамикроскопта шашырататын болғ андық тан қ араң ғ ыда бө лшектер жарқ ылдағ ан нү ктелер тә різді кө рінеді. Егер бө лшектер дербес дисперстік болса, онда броундық қ озғ алыстың ә серінен жылжып жү рген жарқ ылдағ ан нү ктелерді байқ ауғ а болады.

Ультрамикроскоппен байқ ағ анда мынадай жағ дайларды сақ тау керек:

1. Бө лшектер арасы қ ашық болу ү шін, қ арастырып отырғ ан кірнеміз сұ йылтылғ ан болу керек. Олай болмағ ан жағ дайда бө лшектер бір-бірімен қ осылады да оларды байқ ау қ иынғ а соғ ады.

2. Бө лшектер ө те кіші жә не ө те ү лкен болмау керек. Бірінші жағ дайда оларды шашырағ ан жарық тың қ арқ ындылығ ының ө те аздығ ынан байқ ай алмаймыз. Екінші жағ дайда бө лшектердің айналасында тү зілетін дифракциялық сақ иналар қ арауғ а кедергі жасайды.

3. Дисперстік фазаның сыну кө рсеткіші дисперсиялық ортаның сыну кө рсеткішінен ә лдеқ айда жоғ ары болу керек, олай болмаса жарық тың шашырауы аз болады да, бө лшектер жө нді байқ алмайды.

Ультрамикроскоптар арқ ылы металдық кірнелердің шамасы 0.002-0.005 мк дейінгі бө лшектерді байқ ауғ а болады. Ал кірне металл емес болса, онда дисперстік фаза мен дисперсиялық ортаның сыну кө рсеткіштерінің айырмашылығ ы аз болғ андық тан ультрамикроскоп арқ ылы шамасы 0, 2 мк болатын бө лшектерді байқ ауғ а болады. Дисперстік фаза органикалық зат болса ультрамикроскоптың байқ ау шегі жоғ арғ ы айтылғ андардан да тө мен болады.

Осы айтылғ ан тесікті ултьрамикроскоптардың орнына соң ғ ы кездерде коллоидтық жү йелерді зерттеу ү шін қ араң ғ ы ө рістің конденсоры деп аталатын қ ұ ралдар қ олданылып жү р. Бұ лар – жоғ арғ ы жағ ы кесілген, бү йірі кү містелген беттен тұ ратын линзалар. Конденсорлар ө тетін жарық микроскоппен қ арап тұ рғ ан, зерттеп отырғ ан кірне бар конденсордың жоғ арғ ы жағ ына орналасқ ан кюветаның бір нү ктесіне фокусталады да, линзаның алдына ә дейі арнап қ ойылғ ан тесік ультрамикроскоптағ ы сияқ ты тү ссіз емес дө ң гелек экранның арқ асында окулярғ а тік сә улелер емес, тек бө лшектердің ә серінен шашырағ ан сә улелер ғ ана тү седі. Сә уленің конденсорлардағ ы жү ру жолдары сұ лба тү рінде 2.6-суретте кө рсетілген. Қ араң ғ ы ө рістің конденсорлары қ ұ рылысы жағ ынан ө те қ арапайым, сондық тан оларды кез келген жә й микроскоппен бірге біріктіріп қ олдануғ а болады.

Ультрамикроскоп, иә қ араң ғ ы ө рістің конденсоры арқ ылы бө лшектердің шамасын тікелей емес жанама жолымен анық тайды. Зерттеп отырғ ан кірненің бір кішкене тікбұ рышты параллелепипед тә різді кө лемін бө ліп алып, ондағ ы коллоидтық бө лшектердің санын есептейді.