Тау жыныстардың деформациясын бақылау кезіндегі маркшейдерлік жұмыстар.

Тау жыныстарының жә не жер бетінің қ озғ алысын аспапты жә не кө збен шолып бақ ылау, жер бетінде орналасқ ан реперлер жү йесінен тұ ратын бақ ылау станцияларында, тау-кен қ азбаларын тазалау, кү рделі жә не дайындық ұ ң ғ ымаларында, кү зетілетін целиктерде жә не ө ң делетін нысандарда орындалады.

Орналасқ ан орны мен мақ сатына байланысты бақ ылау станцияларының келесі тү рлері болады:

- жер бетінің қ озғ алысы ү рдісінің параметрлерін анық тау ү шін жер ү стілік бақ ылау станциялары;

- жыныстар қ алық дығ ының деформациясы мен қ озғ алу шамалары мен сипатын анық тау ү шін жер асты бақ ылау станциялары;

- ө ң делетін нысандар жағ дайын бақ ылау жә не бұ лардың деформациясының шамаларын анық тау ү шін арнайы бақ ылау станциялары.

-

Сурет 15.1- Бақ ылау бекеттерін белгілеу кезінде қ олданылатын реперлер: а) Доценков шахталарында, б) Кузнецков бассейндерінде, в) Уралда, г) Воркутински кен орынында: 1 – топырақ; 2 – қ алың датылғ ан топырақ; 3 – тастар; 4 – бетон (қ ұ йматас); 5 – қ ату горизонты

Тау жыныстарымен жер бетінің жылжу ү рдісінің қ асиеттері мен параметрлерін жә не олардың ө ндiрiлетiн нысандардың деформацияларымен байланысы барлық керекті мә ліметтерді алу ү шін, барлық ү ш бақ ылау станциялары біріктірілген кешенді станцияларды қ осу керек.

Кешендi станция белгiсiнiң кен орынын дайындау кезең дегi мү мкiн емес немесе мақ сатқ а лайық сыз болғ анда жобаланатын станцияның тү рі мен қ ұ рылымы, жылжудың негiзгi параметрлерiн алу қ ажеттiлiгiне сү йене таң далады немесе бiрiншi кезекте кен орнындағ ы тау жыныстарының сырғ уы мен қ ұ рылымдарды қ орғ ауғ а байланысты жеке нақ ты сұ рақ тарды шешу ү шiн қ ажеттi мә лiметтер алынады.

Қ орғ ауда жататын тау жыныстары массивiнің жылжуын жә не, жер бетiнің жә не нысандардың деформациясын бақ ылауды жү ргізу маркшейдерлік қ ызмет мекемелерінің бірден бір негізгі мә селесі болып табылады. Бақ ылаулар маркшейдерлiк бө лiммен немесе жылжуды зерттейтін арнаулы топтың кү штерiмен орындалады. Бақ ылауларды ө ткiзуге мамандандырылғ ан ұ йымдарды да тартуғ а болады.

Бақ ылау бекеттерінің белгісін жә не ондағ ы бақ ылауларды техникалық қ ызмет немесе мамандандырылғ ан ұ йымдардың қ атысумен кенiштiң бас маркшейдерi жасағ ан жылжуды бақ ылау жобасының негізінде жү ргізеді. Жоба жоғ ары тұ рғ ан ұ йымның бас маркшейдерімен талқ ыланады. Оны жобада белгіленген жұ мыстың орындалуына жалпы басшылық ты жү зеге асыратын жә не қ орғ ауғ а жататын нысандардың дұ рыс қ ызмет етуін қ амтамасыз етудің жедел шешiмiн табатын ұ йымның техникалық жетекшісі бекiтедi.

Бақ ылау бекеттерінің жобасын қ ұ растырмас бұ рын, мекемедегі тау жыныстарының жылжуы жайлы жә не бұ рын ө ткізілген бақ ылау нә тижелерімен танысып, олардың шынайлығ ын тексеру қ ажет. Егер кен орынында ескі бақ ылау бекеттері сақ талып қ алса, оларды зерттеп болашақ та қ олдану мү мкіндіктерін қ арастыру керек.

Бақ ылау бекеттерін жобалау, бақ ылау жү ргізу, талдау жә не нә тижені жалпылау кезінде тау жыныстары мен жер бетінің жылжу процесінің параметрлері тау – геологиялық жә не таутехникалық факторларғ а байланысты екенін ескеру қ ажет:

- Тау жыныстары массивінің қ ұ рылымдық ерекшеліктері (қ атпарлы немесе қ атпарлы емес қ ұ рылыс, тектоникалық бұ зылулар, кеуектілік, жыныс қ абатының қ уаттылығ ы, олардың байланысының қ асиеттері жә не т.б.);

- кен сiлемінің шығ арылатын кең iстiгі жә не ә зiрлеу терең дiгi арақ атынасының пiшiні, мө лшері жә не орналасу терең дiгi;

- кеннің жә не араласатын жыныстардың физика – механикалық қ асиеті;

- кен сiлеi жә не араласатын жыныстарының тү су бұ рыштары;

- жабынды басқ ару тә сiлi.

Жер бетiнiң жылжуын жә не ө ндiрiлетiн нысандарды бақ ылау бекетiнiң жобасы, бақ ылау бекетi аймағ ындағ ы тау-геологиялық жағ дайды сипаттайтын, ө ндiрiлетiн нысандар, тазарту ө німдері жә не бақ ылау бекеттерiнiң реперлерiнiң ө зара орналастырылуын сипаттайтын график тү рiндегі қ ысқ аша тү сiндiрме жазба материалдарынан тұ рады.

Бақ ылау бекетiнiң жоспары аймақ тағ ы тиiстi масштаб дә лдігіне қ арай 1: 500, 1: 1000 немесе 1: 2000 болады. Жобада - жер бетінің бедері, іс жү зіндегі қ ұ лаулардағ ы нобайлар, жарылулар зонасы; бақ ылау бекетiнiң аймағ ындағ ы басқ а да жер бетi жә не жер асты нысандары мен коммуникация қ ұ рылымдары; бақ ылау бекетiнiң профилдi сызық тары мен реперлерi; кен сiлемi жә не тазарту ө німдерінің контуры (жобалық жә не қ азіргі) жеке камералар немесе бө лiмшелердiң жан-жақ ты зерттелу кү нтү збесімен; сақ тағ ыш тұ тас нысандардың астында жататын қ орғ алатын жә не жылжудың қ ауiптi аймақ (зоналар) шекарасы, аспаптық жә не кө з мө лшерiмен бақ ыланатын жобалардың негiзгi даярлайтын ө німдерінің жағ дайы.

Тау жыныстарының жә не жер бетінің жылжуын бақ ылау кезінде, кү рделi тау-геологиялық жағ дайда немесе ә р тү рлі мақ саттағ ы сақ тандырғ ыш тұ тас кен ойындысының қ ауіпсіздік жағ дайында жылжу процесінің параметрлерін анық тау ү шiн, мамандандырылғ ан ұ йымдарды жұ мысқ а тарту ұ сынылады.

Жобаны табиғ и тү рге келтіргеннен кейiн тiрек, жұ мысшы жә не қ осалқ ы реперлердi орнатады.

Бақ ылау нә тижелерін мамандандырылғ ан ұ йымдарды тартумен де, ө з кү шiмен де жү йелi тү рде талдап, жалпылауы керек.

Сурет 15.2- Жер бетінің жылжу процесін бақ ылау нә тижесінің графикалық бейнесі: Қ исық тартылыс (а), иіндер (б), ең істер (в), шө гіп отырғ ан (г)

Тау жыныстарының жылжуы жә не қ ұ рылымдарды қ орғ аудың ә р тү рлi сұ рақ тарын шешу ү шiн, мамандандырылғ ан ұ йымдардың кө мегін пайдалану тиімді: жер асты тау қ осылыстарының зиянды ә серінен ғ имараттар, қ ұ рылымдар жә не табиғ и нысандарды қ орғ ау бойынша шаралар қ олдану; нысандармен, қ орғ ауғ а жататын кеннiң қ ауiпсiз оймасын алу жағ дайын анық тау; аумақ ты жә не оның қ ұ рылыс ошағ ын рекультивациялау; белгiленген тә ртiп бойынша мақ ұ лдап бекiтілетін қ ұ рылымдармен табиғ и нысандардың қ орғ алуы, тау жыныстарының жылжуы жайлы нормативтiк қ ұ жаттарды ә зiрлеу жә не жетiлдiру.