Дарынды балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімдерге қажетті сапалар.

Мұ ғ алім міндетті:

1. жақ сы тілектес жә не сезгіш болуғ а;

2. дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктерін жете білуге, олардың талабы мен қ ызығ ушылығ ын сезуге;

3. зияткерлік дамудың жоғ ары дең гейінде болуғ а;

4. қ ызығ ушылық пен икемділіктің кең кө лемін игеруге;

5. дарынды балаларды оқ ытумен байланысты ә ртү рлі міндеттерді орындауғ а дайын болуғ а;

6. пысық жә не белсенді мінезді болып келуге;

7. ә зіл-оспақ ты сезіне білуге (мысқ ылдан аулақ болуы керек);

8. икемділік танытуғ а, ө з кө зқ арастарын қ айта қ арауғ а жә не ү немі ө зі қ ол жеткізуге дайын болуғ а;

9. шығ армашылық жеке дү ниетанымы болуғ а;

10. дені сау жә не ө мірде тұ рақ ты болуғ а;

11. дарынды балалармен жұ мыс жасауда жоғ ары оқ у орнынан кейінгі арнайы дайындығ ы болуғ а жә не алдағ ы уақ ытта арнайы білімді игеруге дайын болуғ а.

«Дарынды балалармен жұ мыс ә дістері»

Дарынды оқ ушылардың шығ армашылық ә леуетінің даму тә жірибесі арнайы шығ армашылық бағ дарлама мен оқ у материалдарының жоспары мен іске асырылуын шамалайды. Дарынды балаларды оқ ытудың болашақ та шығ армашыл тұ лғ аның ә леуметтік іске асырылуына ық пал ететін шығ армашылық қ а, қ арым-қ атынас жасай білуге, кө шбасшылық жә не басқ а тұ лғ алық сапаларды қ алыптастыруғ а ық пал ететін арнайы бағ дарламалар жоспарлануда.

Пассов ә ртү рлі жастағ ы дарынды жә не талантты балаларғ а сә йкес арнайы оқ у бағ дарламасының 7 принципін ұ сынды.

1. Оқ у бағ дарламасының мазмұ ны ой қ ұ рылымымен білімді ық палдастыратын маң ыздырақ мә селелерді, ойлар мен тақ ырыптарды ұ зақ, терең ірек ү йретуді қ арастыруы қ ажет.

2. Дарынды жә не талантты балаларғ а арналғ ан оқ у бағ дарламасы ө ндірістік ойлаудың дамуын қ арастыруы керек, сонымен қ атар ол оқ ушыларғ а бар білімін қ айта ойлау жә не жаң асын игеруге мү мкіндік беретін тә жірибеде қ олданылу дағ дысын қ арастыруы тиіс.

3. Дарынды жә не талантты балаларғ а арналғ ан оқ у бағ дарламасы оларғ а ү немі ауысып отыратын, дамып отыратын білімге жә не жаң а ақ параттарғ а қ атынасу мү мкіндігін беруі керек, оларғ а білімді іздеп табуғ а талпыныс жасауғ а ә сер етуі қ ажет.

4. Дарынды жә не талантты балаларғ а арналғ ан оқ у бағ дарламасы сә йкес келетіндерінің еркін қ олданылуын жә не дайын болуын қ арастыруы тиіс.

5. Дарынды жә не талантты балаларғ а арналғ ан оқ у бағ дарламасы олардың ынтасын жә не оқ у мен дамудағ ы еркіндігін кең ейтуі керек.

6. Дарынды жә не талантты балаларғ а арналғ ан оқ у бағ дарламасы олардың санасы мен сезімін, бө тен адамдармен, табиғ атпен, мә дениетпен жә не т.б. жағ дайлармен қ арым-қ атынас тү сінігінің дамуына ық пал етуі қ ажет.

7. Дарынды жә не талантты балаларғ а арналғ ан оқ у бағ дарламасы алдың ғ ы маң ызы бар принциптермен бірге бағ алануы керек. Сонымен бірге балалардың кү рделі ойлау процесіне, олардың шығ армашылық қ а икемділігіне жә не орындау шеберлігіне басты назар аударылады.

Карне, Шведел жә не Уильямс дарынды балаларғ а арналғ ан бағ дарламаның келесі ерекшеліктерін кө рсетеді:

- ә деттегі оқ у жоспарына кірмейтін материалдармен танысу;

- таң далғ ан тақ ырыптың терең жұ мыс жоспарының қ амтылуы;

- оқ у процесінің алдын ала қ ұ рылғ ан ө згермейтін бірізділікке емес, танымдық талаптарғ а сә йкес орындалуы;

- абстрактылы тү сінік пен жоғ ары дең гейдегі ойлау процесін талап ететін ә рекеттің кү рделірек тү рлеріне ерекше мә н беру;

- қ олданылғ ан материалдарғ а, уақ ытқ а жә не ресурстарғ а қ атысты ү лкен ой икемділігі;

- тапсырмаларды орындаудағ ы еркіндік пен мақ сатқ а бағ ытталғ ан ө те жоғ ары талаптар;

- кө шбасшылық қ абілетті жасауы жә не кө рсетуі ү шін кең мү мкіндіктердің берілуі;

- шығ армашылық жә не ө ндірістік ойлаудың кең ейтілуі;

- ө з-ө зінің жә не қ оршағ ан ортаның тә ртібін талдай білуді тә рбиелеу;

- білім базасын кең ейту жә не тілдік қ абілетті дамыту ү шін ә серлі алғ ышарттарды жасау.

Тө менде дарынды балалардың дамуына қ атысты кейбір маң ыздырақ қ абілеттер мен икемділіктер келтіріледі.

«Дарынды балалармен жұ мыс жасаудың ерекшеліктері»

Дарындылық тың сақ талуы мен дамуы – бұ л шығ армашылық ә леуетті жү зеге асырудағ ы қ оғ амдық дамудың да, жеке тағ дырдың да мә селесі.

Дарынды балалармен жұ мыс жасаудың мә ні неде?

Ерекше дарынды балаларды айқ ындауда келесі жағ дайлар туындайды:

1. ә р тұ лғ аның дамуына ә сер ету;

2. мү мкін болғ ан жағ дайда дербес жетістіктерді ертерек жоғ ары дең гейге жеткізу;

3. дарындылық ресурсының қ ызметін жү ктеу арқ ылы қ оғ амдық дамуғ а ық пал ету. (Ж.Брюно)

Жас дарынды іздеуде балаларғ а ғ ана емес, ата-аналар мен педагогтарғ а бағ ытталғ ан шаралар кешенін (медико-психологиялық, педагогикалық) негізгі жол деп тануғ а болады. Балаларды таң даудың ә ртү рлі ә дістерін қ олдануда жә не алдағ ы уақ ытта олардың жетістіктерін ү здіксіз қ адағ алауда маң ызды. Дарынды балаларды шығ арудың бірінші сатысында баланың ата-анадан жә не педагогтан келетін белгілі бір ә рекеттегі жоғ арғ ы жетістігі есепке алынады. Сонымен қ атар топтық тестілеу мен ә леуметтік сұ рақ -жауап парақ тарының нә тижелері де қ олданылуы мү мкін. Бұ л балалар ортасын терең ірек дербес зерттеу ү шін мү мкіндік жасайды.

Екінші саты диагностикалық мә нді білдіреді десек те болады. Бұ л кезең де баланың шығ армашылық мү мкіндігі мен психолог жә не психотерапевт маман кө рсеткен жү йкелік-психикалық ерекшеліктерін жекелеп бағ алау сатысы жү ргізіледі. Бірінші кезең нің нә тижесіне байланысты бала ә леуетті мү мкіндіктердің сол немесе басқ а артық тау кө рінетін нұ сқ аларына қ атысты психологиялық тесттермен тексеріледі. Бала интеллектуалды ортаның жақ сырақ дамуында ой ө ткірлігімен, білімқ ұ марлығ ы жә не қ иналмай оқ итындығ ымен дараланады, тә жірибелі ептілігін кө рсетеді. Мұ ндай жағ дайда бә рінен бұ рын дарынды балалардағ ы когнитивті жә не сө здік параметрлердің мағ ынасына бағ ытталғ ан ә діс-тә сілдер қ олданылады (мысалы, Векслер ә дістемесі, Стайфориненің парасат шкаласы жә не т.б.)

Академиялық жетістіктер саласында дарынды балалардың тіл мен ә дебиетке, математика мен жаратылыстануғ а бө лек икемділіктері ә лдеқ айда дамығ ан болуы ық тимал. Сондық тан да психолог маманның жұ мысы тек жалпы зияткерлік даму дең гейін анық тау ғ ана емес, ойлау қ абілетінің басымдау жағ ын бағ алау болып келеді (Стенфордтың жетістік тесті).

Шығ армашыл жә не ө ндірісті ойлы балалар тә уелсіздігімен, ө зін-ө зі ұ стау тә ртібімен, ө зіндік ойлау қ абілетімен, ә ркелкі шешім табуымен, ө нертапқ ыштығ ымен ерекшеленеді. Олардың шығ уы бә рінен бұ рын балалардың шығ армашылық қ а икемділігі (Торренс тесті) мен жекелеген мінездемесінің бағ асын қ арастырады (Аизенка, Личко сауалнамасы, Люшер тесті жә не т.б.).

Қ арым-қ атынас пен кө шбасшылық та байланысқ а тү се алу артық шылығ ы, талап қ ойғ ыштығ ы бар балалар ынталығ ымен, жоғ ары ұ йымдастырушылық қ абілетімен ерекшеленеді, оларды ә детте ойын мен сабақ та басты рө лге оң ай таң дайды, олар ө здерін қ атарластары мен ү лкендер арасында сенімді сезінеді. Бұ л жағ дайда сіздерге жекелеген ә дістемелер мен социометрия кө мектеседі.

Кө птеген балалар белгілі бір ортада ғ ана емес, бірнеше салада дарындылық тың жоғ ары дең гейін танытып жатады. Педагог жә не психологтардың міндеті бұ ларды шығ арумен ғ ана шектелмей, оларды іске асыруы жә не дамытуы қ ажет.

Дарынды балалармен жұ мыстың ү шінші сатысында негізгі рө л педагогтарғ а жү ктеледі, оларғ а балалардың қ абілеттерін қ алыптастыру мен терең дету тапсырылады. Бұ л талаптар кең ауқ ымды педагогикалық тә сілдер мен ә дістердің кө мегі арқ ылы жү зеге асады (авторлық бағ дарламалар, жеке сабақ тар – кең естер жә не т.б., сонымен қ атар лицей, гимназия, колледждердегі жан-жақ ты бағ дарламалар).

Дарынды балалар ә леуметтік бейімделудің алғ ашқ ы дең гейлерінен ө з қ атарластарынан ә лдеқ айда тез ө теді (айтқ анды тың дау жә не ү лгілі тә ртіп, ү лкендердің оң бағ асын алуғ а бағ ытталғ ан); олар жасө спірім шағ ында балалық ептілік бейнесін жиі азайтады жә не стандартты ережелерге, топтық нормалар мен авторитарлы кө шбасшылық та топішілік бағ ыттарғ а қ арсылық танытады.

Тө менде дарынды баланың дамуына қ атысты кейбір маң ыздырақ икемділіктер мен жасай алу шаралары келтірілген:

1. Танымдық қ абілеттер мен машық тар

-ақ параттың кең кө лемін игеру.

- бай сө здік қ ор.

- игерілгенді жаң а материалғ а кө шіру.

- себеп-салдарлық байланысты қ ұ ру.

- қ ұ пия тә уелділік пен байланыстарды қ ұ рық тау.

- шешім шығ ара білу.

- ақ паратты шоғ ырлай жә не жинақ тай білу.

- кү рделі мә селелерді шешуге қ атысу.

- ақ паратты ұ йымдастыру.

- кү рделі ойларды аулай білу.

- астарлы айырмашылық тарды аң ғ ара білу.

- қ арсылық қ а сезімталдық.

- ақ паратты іздеудің альтернативті жолдарын қ олдану.

-жағ дайды талдау.

- процестің ө зін де, нә тижесін де бағ алай білу.

- кейін неге апарып тірелетінін кө ре білу.

- талқ ылай білу.

- болжам жасау.

- ойды тә жірибеде қ олдану.

- қ айта жасауғ а икемділік.

- ойлаудағ ы сыншылдық.

-жоғ ары білімқ ұ марлық.