ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

ДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

БӨ ЛІМ. ЖАЛПЫ МӘ ЛІМЕТТЕР

Шаруашылық туралы жалпы мә ліметтер

Пайдаланылатын жерлер сипаттамасы

Климат жағ дайының сипаттамасы

БӨ ЛІМ. ТЫҢ АЙТҚ ЫШ ЖҮ ЙЕСІН Қ Ұ РАСТЫРУҒ А АРНАЛҒ АН БАСТАПҚ Ы МӘ ЛІМЕТТЕР

2.1 Шаруашылық та қ абылданғ ан ауыспалы егістер

2.2 Шаруашылық та ө сірілетін ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының

ө німділігі

2.3 Шаруашылық та органикалық тың айтқ ыштардың жиналуы

2.4 Шаруашылық топырағ ының агрохимиялық сипаттамасы

БӨ ЛІМ. ТЫҢ АЙТУ ЖҮ ЙЕСІ

3.1 Тың айтқ ыштарды тиімді қ олданудың теориялық негіздері

3.2 Топырақ тың қ оректік элементермен қ амтамасыз етілуі жә не ауыспалы

егіс бойынша танаптарды топтастыру

3.3 Ауыспалы егістегі дақ ылдардың тың айту жү йесі

3.4 Қ абылданғ ан тың айтқ ыш жү йесін негіздеу

3.5 Тың айтқ ыштарды қ олданудың кү нтізбелік жоспары

3.6 Техника, жұ мыс кү ші жә не қ оймалардың қ ажеттілігін есептеу

3.7 Ө тпелі кезең де тың айтқ ыштар қ олдану жоспары

3.8 Дақ ылдардың жоспарланғ ан тың айтқ ыштар жү йесінің экономикалық

тиімділігі

3.9 Ауыспалы егістегі қ оректік заттардың балансы

ОРЫТЫНДЫ МЕН Ұ СЫНЫСТАР

ПАЙДАЛАНЫЛҒ АН Ә ДЕБИЕТТЕР

IКіріспе

Ауыл шаруашылығ ы – еліміздің маң ызды басты салаларының бірі болып табылады. Қ азіргі таң да ауылшаруашылық ө ндірісінің дамуына байланысты тү рлі минералды тың айтқ ыштарғ а сұ раныс кү н санап артуда. Сондық тан ө німдерді минералдық элементтермен қ амтамасыз ету жә не топырақ қ ұ нарлығ ын қ алпында сақ тау мақ сатында жасанды минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштар кең інен қ олданылуда.

Тың айтқ ыш дегеніміз - қ ұ рамында қ оректік элементтер болатын заттар. Ө сімдіктердің толық, ө сіп-жетілуіне қ ажет элементті қ оректік элемент дейді. Ө сімдіктердің ө сіп, ө нім беруі ү шін қ ажет қ оректік элементтердің маң ызы ерекше. Фотосинтез кезінде ө сімдіктердің жапырағ ы арқ ылы жә не топырақ тан алатын химиялық элементтерінің саны 50 шақ ты.

Тың айтқ ыштар - ө сімдіктердің топырақ тан қ оректенуін жақ сарту ү шін қ олданылатын органикалық жә не минералдық заттар. Тың айтқ ыштарды дұ рыс пайдаланғ анда ауыл шаруашылық дақ ылдарының тү сімі артады, ө нім сапасы жақ сарады.

Елімізде ө сірілетін алуан тү рлі ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарынан мол, тұ рақ ты, ә рі сапалы ө нім алуда басқ а да агротехникалық шаралармен қ атар, тың айтуды дұ рыс ұ йымдастырудың маң ызы орасан зор.

Агрохимия немесе агрономиялық химия ә рі биологиялық ә рі химиялық ілім болып саналады. Ө сімдік шаруашылығ ын дамытуда жә не жетілдіруде тың айтқ ыш қ олдану ең тиімді ә дістің бірі болып есептелетіндіктен, агрохимияның агрономия ілімдерінің ішіндегі алатын орны ү лкен.

Ұ лы ғ алым К. А. Тимирязев: «Егіншілік агрохимия мен ө сімдіктер физиологиясы арқ асында ғ ана ғ ылымғ а айналды...» деп айта келіп «Ең аяғ ында егіншіліктің басты мақ саты ө сімдіктердің қ оректенуін дұ рыс қ адағ алау» - деп ескертті. Агрохимиялық зерттеулер ә дістемесінің екінші нысаны – топырақ. Аталғ ан ғ ылымның ү шінші нысаны – тың айтқ ыштар. Тың айтқ ыштардың қ ұ рамы мен қ асиеттері, оларды топырақ қ а енгізгенде ә ртү рлі ө згерістерге ұ шырауы, тың айтқ ыш қ олдануды ауыспалы егістегі басқ а агротехникалық шаралармен ү йлестіру мә селелері зерттеледі.

Агрохимияның мақ саты да курстық жобаның мақ саты да - ө сімдіктің қ оректенуіне қ олайлы жағ дай жасау, тың айтқ ыштардың жеке тү рлері мен формаларының топырақ пен ә рекеттесуін зерттеу жә не оларды қ олданудың тиімді ә дістерін анық тау.

Ауыл шаруашылығ ы практикасында егіншілікті химияландыру, оны жедел дамытудың куатты факторы екенін сенімді дә лелдеп берді. Мысалы, азотты тың айтқ ыш астық дә ніндегі белок мө лшерін арттырады, фосфорлы тың айтқ ыш зығ ыр талшығ ының сапасын жақ сартады, зығ ыр, кү нбағ ыс тағ ы басқ а дақ ылдар тұ қ ымындағ ы май мө лшерін кө бейтеді. Калий тың айтқ ышы кант қ ызылшасы тамырының қ ант, картоптың крахмал мө лшерін арттырады

Тың айтқ ыштар шығ у тегіне қ арай органикалық жә не бейорганикалық тың айтқ ыштар деп, ал агрегаттық кү йіне қ арай тың айтқ ыштар қ атты (селитра, фосфор тұ здары) жә не сұ йық (аммиак суы) болып бө лінеді.

Органикалық тың айтқ ыштар – жануарлар мен ө сімдіктер қ алдық тарының органикалық қ осылыстары тү рінде кездесетін қ оректік заттар. Органикалық тың айтқ ыштар бұ дан 3 мың жылдай бұ рын Қ ытай менЖапонияда қ олданыла бастағ ан. Бұ рынғ ы КСРО аумағ ында 14-15 ғ асырлардан бастап ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін арттыратын қ ұ рал ретінде кең інен таралғ ан.

Органикалық тың айтқ ыштарғ а кө ң, қ и, қ ұ с саң ғ ырығ ы, садыра, жасыл тың айтқ ыштар, сабан, т.б. ө сімдік қ алдық тары, залалсыздандырылғ ан тұ рмыстық жә не ө ндіріс қ алдық тары, ақ аба сулардың тұ нбалары, т.б. жатады. Ө неркә сіпте мочевина шығ арылады. Органикалық тың айтқ ыштар қ ұ рамында топырақ тың ең маң ызды агроникалық қ асиеттеріне қ ажетті макро жә не микроэлементтер бар. Топырақ ты қ арашірікпен, қ ажетті химиялық элементтермен байытуғ а, оның ылғ алдылығ ын молайтып, ауа мен су режимінің реттелуіне, физикалық қ асиеттерін жақ сартуғ а мү мкіндік береді.

Органикалық тың айтқ ыштар ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін жоғ арылатып, сапасын арттырады.

Азот - тіршілік ү шін маң ызы ө те зор элемент, ол жетіспеген жағ дайда ө сімдіктің жапырағ ы бозғ ылт жасыл болып (мысалы, орамжапырак пен жү герінің), бойы еспей, жапырағ ы жұ қ а жә не шырыны аз, гү лі майда болады. Ө сімдікке азот тың айтқ ышын берсе, есімдіктің ө суі мен дамуы жақ сарып, ө нім беруі жоғ арылайды. Топырақ арқ ылы азотты ә сімдік аммоний ионы NH4+ жә не нитрат ионы N0^ тү рінде сің іреді. Азот тың айтқ ыштары минералды жә не органикалық болып белінеді. Азотты тың айтқ ыштарғ а: калий, натрий жә не аммоний (NaN0₃, KN0₃, NH₄N0₃) нитраттары (селитра) жатады. Олар — ақ тү сті, суда жақ сы еритін кристалл заттар, онда коректік элементазот 15—16% болады. Аммоний сульфатында (NH₄)₂S0₄ 21%-ке дейін коректік элемент - азот болады. Кө п қ олданылатын тың айтқ ыштың бірі-карбамид (мочевина) CO(NH₂)₂ қ ұ рамында 46%-ке дейін азот бар. Сұ йық тың айтқ ыш аммиак суы NHg, онда қ оректік элемент азот 80% шамасында болады.

Фосфор — барлық тірі организмнің қ ұ рамына кіретін маң ызды элемент. Фосфор ферменттердің, дә румендердің кұ рамында болады.

Фосфорсыз хлорофилл тү зілмейді, онда ө сімдік жапырағ ы кө мірқ ышқ ыл газын сің іре алмайды. Ө сімдікте фосфор жетіспесе, жапырақ та қ ара қ ошқ ыл жасыл, қ ара дақ пайда болып, ө сімдіктің гү лденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тың айтқ ышын топырақ қ а енгізу арқ ылы алынатын жемістің сапасы жақ сарып, ө німі артады. Фосфор тың айтқ ыштары суда еритін, ерімейтін болып бө лінеді.

Қ азақ стан жеріндегі бай фосфор қ орын ө ң деу жолын іздеу фосфорлы қ осылыстар химиясын дамытуғ а негіз болды. Академик Ә.Б. Бектұ ров Қ аратау фосфоритінен ә ртү рлі фосфор тың айтқ ыштарын алудың ғ ылыми негізін қ алады. Фосфор қ осылыстары мен фосфор тың айтқ ыштарын зерттеуде Ә.Б. Бектұ ров жә не оның шә кірттері кө п ең бек сің ірді. Қ аратау бассейнінің фосфорит кенінен Тараздың жә не Шымкенттің ө ндірістік бірлестіктері жә не басқ а химия кә сіпорындары фосфор тың айтқ ыштарын ө ндіреді.

Кез келген есімдікке калий ө те қ ажет. Калий жетіспесе, фотосинтез қ арқ ыны тө мендейді. Калий жеткілікті болса, ө сімдікте крахмал, қ антты зат, май тү зілуі жоғ арылайды жә не картоп, кү нбағ ыс, жоң ышқ а, қ ызылша сияқ ты есімдіктердің ө німділігі едә уір артады. Топырақ та болатын калий, кө бінесе органикалық тың айтқ ыштар — қ и, ө сімдік кү лі арқ ылы топырақ қ а тү седі. Калий тың айтқ ышының негізгі шикізаты шө птесін жә не ағ аш типтес ө сімдіктердің кү ліндегі карбонат К2С03 тү рінде болады. Калий тың айтқ ышының кө ндеріне силъвинит жә не карналит жатады. Силъвинит дегеніміз — калий хлориді мен натрий хлоридінің біріккен тұ зы NaCl-KCl, сол сиякты карналит те қ ос тұ з KCl-MgCl,.

Табиғ и ортаның тың айтқ ыштардың ә серінен ластануына мына жағ дайлар себепші болады:

1. Тың айтқ ыштарды тасымалдау, сақ тау, қ оспа дайындау жә не оларды топырақ қ а енгізу технологиясын сақ тамау. Зауытта ө ндірілген минералдық тың айтқ ыштардың егістікке жеткенше 10 – 15 % ысырап болады.

Ә серлі заты жоғ ары тың айтқ ыштарды пайдалануда егістікке біркелкі шашпаса ө нім тө мендейді.

2. Ғ ылыми жағ ынан негізделген тың айтқ ыш қ олданудың агрономиялық технологиясының бұ зылуы. Сондық тан тың айтқ ыштардың беру мерзімін, мө лшерін, ә дісін дұ рыс орындауғ а жете кө ң іл аудару ө сімдіктің қ оректенуін ластануын тө мендетеді.

3. Қ оршағ ан ортаның ластануына эрозия қ ұ былысы да ә серін тигізеді.

Қ оршағ ан ортаның улы заттармен ластануын тө мендету ү шін негізінен тө мендегі шараларды жү зеге асыру керек:

1. Ө сімдіктердің биологиялық талаптарына топырақ – климат жағ дайларына аймақ тық ерекшеліктеріне жә не жоспарланғ ан ө нім дең гейіне сә йкес тың айтқ ыштардың қ олайлы мө лшері, тү рі, топырақ қ а енгізу ә дісі кө рсетілген жан – жақ ты дайындалғ ан тың айту технологиясын қ атаң орындау.

2. Қ ышқ ыл жә не кебірленген топырақ ты химиялық жолмен мелиорациялау ү шін ә к, гипс тың айтқ ыштарды қ олдану.

3. Органикалық тың айтқ ыштарды жинау, сақ тау, пайдалану ү шін агрономиялық ережелерді орындау жә не минералдық тың йтқ ыштармен тиімді ұ штастырып қ олдану.

4. Ғ ылыми жағ ынан дә лелденген ауыспалы егістерді игеру.

5. Топырақ қ а су жә не жел эрозияларынан сақ тауғ а арналғ ан шараларды пайдалану.

6. Тү рлі аураларғ а мен зиянкестерге тө зімділігі жоғ ары ауылшаруашылығ ы дақ ылдарының сорттарын себу.[5]

Ә дебиетке шолу

Соң ғ ы 50 жыл ішінде минералдық тың айтқ ыштар ә лемдік нарық қ а шамамен 5 есе ө сті, ал оның кө лемі $ 70 млрд жетеді. Оның дамуы ә лемдік халық тың ө суіне, сапасына қ ойылатын талаптарына, энергетикалық нарығ ындағ ы ауыл шаруашылық ө німдерінің ө сіп - ө нуіне осындай ресурстар қ арусыз ә лем алқ аптарын қ ысқ арту сияқ ты факторларғ а себепші болуы тұ рақ ты прогрессивті табиғ аты болып табылады. Барлық осы ауыл шаруашылығ ы алқ аптары туралы ө сті қ айтару талап етеді жә не барлық тү рлерін арттыру тың айтқ ыштар шығ ынын ә кеп соғ ады.

Минералдық тың айтқ ыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бө лінбес қ ұ рамды бө лігі. Ғ алымдардың есептеулері бойынша минералдық тың айтқ ыштарды қ олданудың пайдалы ә сері болуы ү шін олардың дү ниежү зілік пайдалану мө лшері шамамен бір адамғ а шақ қ анда жылына 90 кг болуы керек. Бұ л ү шін тың айтқ ыштардың ө ндірісі жылына 450— 500 млн. т. болуы қ ажет. Қ азіргі кездегі дү ние жү -зіндегі тың айтқ ыштар ө ндірісі шамамен жылына 200—220 млн. т. немесе адам басына шақ қ анда жылына 35—40-ы қ ұ райды.

Ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарына минералды тың айтқ ыштардың тиімділігі жө ніндегі алғ ашқ ы тә жірибилер 1929 жылы жү ргізіле бастады. Бұ л тә жірибелердің нә тижелері Н.П.Корбут, И.И.Синягин, Н.Е.Крутиков, Г.М.Лобанов, К.И.Иманғ азиев, П.К.Ажигов ең бектерінде жинақ талып, қ орытынды жасалды. И.И.Синягин Оң тү стік Қ азақ станданның топырағ ындағ ы фосфаттардың органикалық жә не минералдық тү рлерін сипаттап, ә р тү рлі фосфор тың айтқ ыштарды қ олдану ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарына тиімді болатынын дә лелдеді. Қ азір біз осы ғ алымдардың ең бегіне орай топырақ қ ұ гарлығ ын арттырудың кө птеген ә дістерін жете мең гердік. Соның бірі фосфор тың айтқ ышын сің іру. Фосфор тың айтқ ышын пайдалағ ан кезде кү рделі химиялық жә не биологиялық ө згерістерге ұ шырайды. Соның салдарынан тұ ң ғ ыш егілген дақ ыл жерге сің ірілген фосфор тың айтқ ышының тек қ ана 10-30% пайдаланады.

Минералдық тың айтқ ыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бө лінбес қ ұ рамды бө лігі. Ғ алымдардың есептеулері бойынша минералдық тың айтқ ыштарды қ олданудың пайдалы ә сері болуы ү шін олардың дү ниежү зілік пайдалану мө лшері шамамен бір адамғ а шақ қ анда жылына 90 кг болуы керек. Бұ л ү шін тың айтқ ыштардың ө ндірісі жылына 450— 500 млн. т. болуы қ ажет. Қ азіргі кездегі дү ние жү -зіндегі тың айтқ ыштар ө ндірісі шамамен жылына 200—220 млн. т. немесе адам басына шақ қ анда жылына 35—40-ы қ ұ райды.

Тың айтқ ыштарды қ олдануды ө ндірілетін ауыл шаруашылық ө німінің бірлігіне жұ мсалатын энергияның арту заң ының кө рінісі ретінде қ арастыруғ а болады. Яғ ни ө німнің бірдей ө сімін қ амтамасыз ету ү шін минералдық тың айтқ ыштардың пайдаланылатын мө лшері де артады. Мысалы, тың айтқ ыштарды қ олданудың бастапқ ы кезең дерінде гектардан қ осымша 1 т астық алу ү шін 180—200 кг азотты енгізуге жетеді. Келесі қ осымша 1 т астық алу ү шін 2—3 есе кө п тың айтқ ыш қ олдану керек.[4]

Арнайы мамандырылғ ан ауыспалы егістер жағ дайында стационарлық тә жірибелерде жү ргізілген агрохимиялық зерттеулер нә тижелері Қ азақ стан топырақ тарын ұ тымды пайдалану жә не олардың қ ұ нарлығ ын сақ тап қ алу, ө сімдіктердің қ оректенуін қ олайландыру, сондай-ақ дақ ылдардың тұ рақ ты ө німділігін, ө німнің жоғ ары сапасын себептеуші органикалық, минералдық тың айт- қ ыштарды тиімді қ олдану, экологиялық қ ауіпсіздікті қ амту бойынша практикалық ұ сыныстар берудің жә не теориялық ілімінің негізі болып табылды. Ө сімдіктердің азоттық алмасуы мен азоттың «топырақ - ө сімдік-тың айтқ ыш» жү йесінде бір тү рден екінші тү рге кө шуі жә не ө сімдіктердің азоттық алмасуының физиологиялық, биохимиялық жайлары Б.С.Бә сібеков жә не оның оқ ушыларының ең бектерінде кө рсетілген.

Б.С.Бә сібековтің ғ ылыми жұ мыстары негізінен кү здік бидай жә не қ ант қ ызылшасы ауыспалы егісіндегі дақ ылдарғ а тың айтқ ыш ә серін зерттеуге арналды. Сонымен қ атар Б.С.Бә сібеков тың айтқ ыштың ауыл шаруашылығ ы дақ ылдары ө німінің сапасына ә серін де зерттеді. Алыс жә не жақ ын шет елдерде биік беделге ие болғ ан, Қ азақ стандағ ы агрохимия ғ ылымының дамуына кө п ү лес қ осқ ан топырақ тардың фосфаттық режимі бойынша зерттеулерді айтуғ а болады (Пономарева А.Т., Елешев Р.Е., Иванов А.Л., Сапаров А.С., Мамышов М.М., Саржанов С.Б. жә не т.б.).

Профессор Пономарева А.Т. жетекшілігімен Қ азақ стан топырақ тарының қ оректену элементтерінің жылжымалы тү рлерімен қ амтылу дең гейі бойынша бө ліктенуі, сондай-ақ дә нді-пар, қ ызылша жә не малазық ауыспалы егістерінде фосфор тың ай- тқ ыштарын жү йелі ұ зақ қ олдану жағ дайында топырақ тардың фосфаттық режимінің ө згеру сипаты белгіленді. Фосфор тың айтқ ыштарын пайдалану теориясының жә не практикасының ә рі қ арай дамуына академик Елешев Р.Е. басқ аруымен, оның шә кірттерінің маң ызды зерттеу жұ мыстары зор ү лес қ осты. Соның ішінде ө сімдіктердің фосфорлық алмасу жә не фосфордың «топырақ -ө сімдік-тың айтқ ыш» жү йесінде бір тү рден екінші тү рге кө шу жө ніндегі зерттеулерді айтуғ а болады.

Мақ та - жоң ышқ а, кө кө ніс, кү ріш ауыспалы егістерінің дақ ылдарын минералды қ оректендіруді қ олайландыруында Елешев Р.Е. оқ ушыларының ізденістері ең бектеріне лайық мойындалды. Кә зіргі уақ ытта Қ азақ стан агрохимиктері топырақ тарды агроэклогиялық тұ рғ ыда бағ алау (Рамазанова С.Б.), егіншілікті биологизациялау (Елешев Р.Е., Рамазанова Р.Х., Балғ абаев Ә.М.), топырақ тарды минималды жә не нө лдік ө ң деуде тың айтқ ыштарды жү йелі қ олдану (Елешев Р.Е., Кү рішбаев А.К., Кененбаев С.К., Ү м- бетов А.Қ., Киреев А.К.), агроландшафты егіншілік (Елешев Р.Е., Ү мбетов А.Қ., Киреев А.К.)) мә селесі бойынша іргелі жә не қ олдан- балы зерттеулерді жү ргізу ү стінде. Ө кінішке орай, кө птеген ғ ылыми зерттеулер сұ раныссыз қ алып жатыр. Қ азақ стан егіншілігінде ө сімдіктердің минералдық қ оректе- нуінде негізгі элементтердің жетіспеушілігінің ә серінен алынатын ө нім, тек қ ана топырақ тардың шектелген табиғ и қ оры есебінен қ алыптасады. Оның ү стіне дақ ылдардың қ оректенуін қ олайландыру жә не топырақ тардың қ ұ нарлығ ын қ алпына келтіру бойынша ғ ылыми жетістіктер ауылшаруашылық ө ндірісіне ең гізілмейді. Тың айтқ ыштарды қ арқ ынды пайдаланғ ан кезең мен (1980-1985 ж.ж.) салыстырғ анда кә зір органикалық тың айтқ ыштардың орта- жылдық шамасы 200 есе, минералдық тың айтқ ыштардың орта- жылдық шамасы 20-22 есе тө мендеді.

№ 54, 24

Шаруашылық туралы мә ліметтер

1.1 Шаруашылық туралы жалпы мә ліметтер

Республика, облыс, аудан: Кө кшетау облысы

Шаруашылық атау: " Красноярский" ЖШС

Шаруашылық тың негізгі ө ндірістік бағ ыты: астық ө німдерін ө ндіру, қ айта ө ң деу жә не сақ тау

1.2 Пайдаланылатын жерлер сипаттамасы

Барлық жерлер – 11200га, оның ішінде: жыртылатын жерлер - 11200га, суармалы жерлер - 1600га.

1.3 Климат жағ дайларының сипаттамасы

Қ останай ЦГМ метиостанциясының мә ліметтері бойынша атмосфералық жауын шашынның бір жылғ ы орташа алғ андағ ы жиынтығ ы – 310 мм

1-кесте. Жылдық айлары бойынша атмосфералық жауын-шашынның бө лінуі (мм)

Ауаның орташа жылдық температурасы 18 – 25⁰ С

Белсенді температуралар жиынтығ ы 2200- 3200⁰С

Ө скінді кезең інің ұ зақ тығ ы, кү н 165 - 175

Қ останай облысының климаты жиі қ айталанатын қ ұ рғ ақ шылық пен шұ ғ ыл континетальдығ ымен ерекшеленеді. Суық жә не аз қ арлы қ ыс мезгілі, қ ұ рғ ақ жә не ыстық жаз мезгілімен ауысады. Ауа райы температурасының жылдық амплитудасы орташа есеппен 750 С, ал кейбір жылдары 880 С-қ а дейін барады. Ауа райының ең тө менгі температурасы қ ыс мезгілінде -35 – 400 С – қ а дейін тү седі, ал абсолютті минимумы -50 – 530 С. Абсолютті максималды температурасы 41 – 430 С –қ а тең. Шілде айының ең жылы ауа райы температурасы 19 – 240 С, ал қ аң тар айының ең суық температурасы – 16 -190С аяз. Жылы кезең дер орташа кү ндік температурасы 00С 7-12 сә уірден 19 – 28 қ азанғ а дейін, яғ ни 192-215 кү н болады. 130 кү ннен 108 кү нге дейін аязсыз кезең дер болады. 166 - дан 174 кү нге дейін Вегетациялық кезең нің ұ зақ тығ ы солтү стіктен оң тү стікке дейін ұ лғ аяды. 350-300- ден 200- 170 мм- ге дейін жылдық жауын – шашынның мө лшері азаяды. Жылы кезең нің жауын – шашын басымдылығ ы (жылдық соммадан 70-80 %) климаттың континентальдығ ының белгісінің сипаты болып табылады. Негізінде олар біркелкі емес тү седі.[8]

2. ТЫҢ АЙТҚ ЫШ ЖҮ ЙЕСІН Қ Ұ РАСТЫРУҒ А АРНАЛҒ АН БАСТАПҚ Ы МӘ ЛІМЕТТЕР

2.1 Шаруашылық та қ абылданғ ан ауыспалы егістер

Ауыл шаруашылығ ында егіншілік мә дениетін арттыру, оның арқ асында ә р гектардан алынатын ө німді жылма-жыл молайту, егін шаруашылығ ының тұ рақ тылығ ын молайту шарттарының бірі болып ауыспалы егістерді пайдалану болып табылады. Ауыспалы егіс – ауыл шаруашылығ ы дақ ылдары мен сү рі танаптың егіс танаптарында белгілі уақ ыт аралығ ында ғ ылыми тұ рғ ыдын алмасып отыруын айтамыз. Бұ л айтқ аннан туындайтын ұ ғ ым ауыспалы егістің негізін дақ ылдардың ө зара алмасып отыруын қ ұ райды.

Шаруышылық та қ олданылатын ауыспалы егістер жө ніндегі мә ліметтер 2-кестеде кө рсетілген.

2-кесте. Шаруашылық та қ абылданғ ан ауыспалы егістер сұ лбасы.

Ауыспалы егіс – топырақ қ ұ нарын сақ тау жә не арттыру, тұ рақ ты мол ө нім алу мақ сатында дақ ылдарды жә не танаптарды алмастырып отыру жү йесі. Ауыспалы егістің б.з.б. қ олданылуы туралы мә ліметтер Рим шежірелері (Катон, Варрон, Вергилий, т.б.) арқ ылы жеткен. Қ азақ станда қ ара топырақ ты, ылғ алдылығ ы жеткілікті аймақ тарда 5 танапты жә не 8 танапты Ауыспалы егістің кең інен қ олданылады. Ауыспалы егістің жү йесі ауыл шаруашылығ ында ө ндірілетін ө нім тү ріне қ арай егістік, мал азық тық жә не арнайы болып ү ш тү рге бө лінеді. Егістік ауыспалы егістің жү йесі бойынша ылғ алдылығ ы мол жерлерде егістік дақ ылдарды (бидай, сұ лы, арпа, жү гері, қ ызылша, кү нбағ ыс, картоп, т.б.) себердің алдында танапқ а 2 – 3 жыл жоң ышқ а егіледі. Ал қ уаң шылық аудандарда сү рі жер танабын бос қ алдырады. Мал азық тық ауыспалы егіс жү йесі бойынша кө п жылдық жоң ышқ а ө сіруден кейін оның орнына отамалы дақ ылдар (бір жылдық, кө п жылдық шө птер, сү рлемдік жү гері) ө сіріледі. Арнайы ауыспалы егіс жү йесінде кө кө ністерді, мақ таны, темекіні, кү рішті, т.б. жыл сайын орын ауыстырып егеді. Сондай-ақ арнайы ауыспалы егіс жү йесін қ олдану ү шін жер қ ұ нарлығ ы жоғ ары, ылғ ал, температура жеткілікті болуы керек. Ауыспалы егіс мол ө німді дақ ылдар егіп, халық ты азық -тү лікпен, малды жемшө ппен жә не техниканы жыл бойы жұ мыспен қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді. Дақ ылдар алмастырылып егілгенде, ө нім кө рсеткіштері жақ сарады, жердің қ ұ нарлылығ ы артады, топырақ эрозиясы тө мендейді, егістіктің ластануы, зиянкестер мен ауру қ оздырғ ыштардың кө беюі азаяды.[10]

2.2 Шаруашылық та ө сірілетін ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігі

Шаруашылық та ө сірілетін ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының соң ғ ы 3 жылдағ ы ө німділіқ жө ніндегі мә ліметтер 3-кестеде кө рсетілген.

3-кесте. Ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігі

Астық шаруашылығ ы – дә нді дақ ылдар ө ндіру жү йесі, Қ азақ стандағ ы егіншілік кә сібінің негізгі саласы. Қ азақ станда дә нді дақ ылдар егу ерте замандардан бері қ алыптасқ ан (қ. Егіншілік). Бірақ егістік жерлердің ауқ ымы мен алынғ ан ө німдердің мө лшері жайында нақ ты мә лімет жоқ. 20 ғ -дың бас кезінде (1913) Қ азақ стан аумағ ына астық шаруашылығ ы дақ ылдары 4, 1 млн. га-ғ а себілді. Оның 94%-ы дә нді дақ ылдар, негізінен, бидай болды. Ол кезде Ақ мола, Торғ ай облыстары жер ө ң дейтін ірі аумақ болып есептелетін. Оларда 1914 – 15 ж. егіс аумағ ы 2171, 7 мың га-ғ а (53, 4%-ы бидай) жетті. Дә нді дақ ылдар ө сіру Қ останай, Ақ тө бе, Орал (қ азіргі Батыс Қ азақ стан), Павлодар, Шығ ыс Қ азақ стан облыстарында да дамыды. 1913 ж. астық ө німділігі орта есеппен гектарына 5, 6 ц-ден ал, бидай 5, 2 ц-ден келді. Ол жылдардағ ы егіншілік табиғ и шығ ымдылық қ а негізделді. Қ азақ станда 2-дү ниежү з. соғ ыстың аяғ ында (1945 ж.) егістік аумағ ы мен ө нім шығ ымдылығ ының осы дең гейі сақ талды. Астық шаруашылығ ы дақ ылдарын, оның ішінде дә нді дақ ылдарды ө ндіру соғ ыстан кейін (1953 жылғ а дейін) біршама артты. Жалпы егістік аумағ ы 7, 1 млн. га-ғ а (оның ішінде бидай 4, 5 млн. га) жетті. Барлық дә нді дақ ылдар тү сімі 5, 425 мың т болды. 1953 ж. басталғ ан тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру барлық астық шаруашылығ ы дақ ылдарын, ең алдымен дә нді дақ ылдардың егістік кө лемін кү рт арттырды. 6 – 7 жыл (1954 – 1960) ішінде Қ азақ станның егістік алқ абы 25, 5 млн. га-ғ а жетті, яғ ни 3, 5 есе артты. Оның 17, 0 млн. га-сы (66, 6%-ы) солт. облыстардың (Қ останай, Ақ мола, Кө кшетау, Солт. Қ азақ стан жә не Павлодар) ү лесіне тиді. 1960 – 90 ж. егістік аумағ ы 23 – 25 млн. га мө лшерінде сақ талды. Бұ л кезең дегі астық тың жылдық орташа тү сімі 18, 6 млн. т болды. 1991 – 93 ж. егістік алқ абы 22, 5 млн. га-ғ а, 1995 ж. 18, 8 млн. га-ғ а, ал 2005 ж. 14, 8 млн. га-ғ а дейін тө мендеді. Соғ ан қ арамастан Астық шаруашылығ ы Қ азақ станның астық шаруашылығ ыө ндірісінің негізі болып отыр. Астық шаруашылығ ы – мал ш-н жедел дамытуғ а да ық пал жасайтын жем-азық кө зі. Қ азақ станның Астық шаруашылығ ы Астық шаруашылығ ы дамығ ан облыстарының ауа райы тым континенттік, қ ұ рғ ақ болғ андық тан протеині мен қ уаты жоғ ары сапалы астық алуғ а қ олайлы жағ дай тудырады.

2.3 Шаруашылық та органикалық тың айтқ ыштардың жиналуы

Шаруашылық та органикалық тың айтқ ыштардың жинақ талуы шаруашы-лық тың мә ліметтері бойынша малдың тү ріне қ арай басының санына, қ орада тұ рғ ан кезең нің ұ зақ тығ ына жә не 1 басқ а арналғ ан тө сеніш мө лшеріне қ арап санадық.

4 – кесте. Кө ң жә не кө ң садырасының жиналуы

Кө ң ді сақ тағ анда ысырап болуының %___24, 6__________

Ысырап болуын есепке алғ анда кө ң нің жалпы мө лшері___30, 16__

Қ орданы жә не органикалық – минералдық қ оспаларды дайындау қ ажет болса, 5-кесте бойынша органикалық тың айтқ ыштардың ө ажеттілігіне қ арай жоспарланады.

5-кесте. Қ орда жә не органо-минералдық қ оспаларын дайындау.

2.4 Шаруашылық топырағ ының агрохимиялық сипаттамасы

Ауыл шаруашылығ ында тың айтқ ыштарды тиімді пайдалану ү шін ә рбір аймақ топырақ тарының ерекшеліктерін жете білу керек. Ол ауыл шаруашылығ ы дақ ылдардан мол ө нім алу ү шін керек. Топырақ тың агрохимиялық қ асиеттеріне оның қ ұ рамындағ ы қ арашірінді, қ оректік заттардың жалпы жә не жылжымалы тү рінің мө лшері, реакциясы, сің іру сиымдылығ ы, негізбен қ анығ у дә редесі, гранулометриялық қ ұ рамы жатады.

Шаруашылық топырағ ының агрохимиялық сипаттамасы ауыспалы егістердің ә р танабы бойынша топырақ тың типі, типшесі, тү рі, механикалық қ ұ рамы, қ арашірінді мө лшері, 1кг топырақ тағ ы жылжымалы заттардың мө лшеріне байланысты.

6-кесте. Топырақ тың агрохимиялық сипаттамасы (ү лгі)

Тың айту жү йесi шаруашылық та‚ ауыспалы егiсте жә не ауыспалы егiстiң жеке дақ ылдарына тың айтқ ыш қ олдану жү йесi болып ажыратылады. Тың айтқ ыш қ олданудың осы ү ш тү рi бiр- бiрiмен тығ ыз байланысты. Шаруашылық та тың айтқ ыш қ олдану жү йесi дегенiмiз ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө нiмiн жоғ арылатуғ а‚ оның сапасын жақ сартуғ а жә не топырақ қ ұ нарлылығ ын ұ дайы арттыруғ а бағ ытталғ ан органикалық ‚ минералдық тың айтқ ыштарды тиiмдi пайдаланудың агрономиялық ‚ ұ йымдастырушылық -экономикалық шаралардың жиынтығ ы. Бұ л шараларғ а минералдық тың айтқ ышты дұ рыс сақ тау‚ оны топырақ қ а ең гізудi ұ йымдастыру‚ тасымалдау‚ органикалық тың айтқ ышты жинау‚ сақ тау‚ тың айтқ ыштардың ө сiмдiкке тигiзе- тiн ә серiн бақ ылау‚ олардың агрономиялық жә не экономикалық тиiмдiлiгiн анық тау жатады. Шаруашылық та тың айтқ ыш қ олдану жү йесi екi бө лiмнен тұ рады. Бiрiншi бө лiмге тың айтқ ыш ө ндiру‚ дайындау‚ тасымалдау‚ сақ тау жұ мыстарын жү зеге асыру ү шiн дайындалғ ан шаруашылық ‚ ұ йымдастырушылық ‚ экономикалық шаралар кiредi. Екiншi бө лiмi ауыспалы егiстерге тың айтқ ыштарды бө лу жатады. Мұ нда ауыспалы егiс дақ ылдарының биологиялық ерекшелiктерi мен топырақ -климат жағ дайларын ескеру керек.[9]

3.2 Топырақ тың қ оректік элементермен қ амтамасыз етілуі жә не ауыспалы егіс бойынша танаптарды топтастыру

Тың айтқ ыштар жү йесі ә р танаптың немесе қ амтамасыз етілуі жақ ын тұ рғ ан танаптар тобының қ ұ нарлылығ ын дең гейін есепке ала отырып ә зірленуі қ ажет. Ол ү шін танаптарды топтастыруды жү ргіземіз. Бір топшағ а бір тү рлі ауыспалы егіске енетін бір топырақ та жайғ асқ ан, агрохимиялық сипаттамасы бірдей танаптар біріктіледі. Мұ ндай топтастыру жү йесін ә зірлеу кезінде жұ мыс кө лемін едә уір қ ысқ артады. Шаруашылық тағ ы танаптарды топтастыру 6-кестеде кө рсетілген.

7-кесте. ауыспалы егіс тү рі жә не қ оректік заттардың мө лшеріне қ арай танаптарды топтастыру (ү лгі)

Кестеде 1-топқ а дә нді-сү рі ауыспалы егіс танаптары топтастырылды, 5 топшағ а біріктірілді. 2-топ дә нді сү рі отамалы жә не дә нді – шө пті ауыспалы егіс танаптары топтастырылды, 4 топшағ а біріктілді. 3-топ отамалы ауыспалы егіс танаптары топтастырылды, 3 топшағ а біріктірілді. 4 топ кө кө ністік ауыспалы егіс танаптары ең аз танаптар біріктірілген, 2 топшадан тұ рады.

3.3 Ауыспалы егістегі дақ ылдардың тың айту жү йесі

Тың айтқ ыштың мө лшерін есептегенде оң тайлы дең гейдің тө менгі шегін алғ ан дұ рыс.

№ 34– 9 танапты 1. ДN=(Nоң т - Nнақ т)*7, 5*ТКылғ

2. ТК=ЖШ_н/ЖШ_коэф=310/275=1, 1мм

1.Сү рі танап

2.Жаздық бидай

3.Жаздық бидай

4.Жаздық бидай

5.Жаздық бидай

6.Жаздық бидай+Жоң ышқ а

7.Жоң ышқ а

8.Жоң ышқ а

9.Жоң ышқ а

1а) N-NO₃ – 11мг

P₂O₅ – 27, 3мг

ДР₂О₅ =(Роң т –Рнақ т) *10=(35-27, 3)*10=77кг/га

ДN_б=(12-11)*7, 5*1, 1 = 8, 4кг/га ә.е.з 8, 4: 2 = 4, 2кг/га

11*0, 7 = 7, 7

ДN_б=(12-7, 7)*7.5*1, 1 = 36, 12кг/га ә.е.з 36, 12-4, 2=31, 9кг/га

31, 9: 2=15, 95кг/га 7, 7*0, 7=5, 39

ДN_б=(12-5, 39)*7, 5*1, 1=54, 5кг/га ә.е.з 54, 5–15, 95=38, 6кг/га

38, 6: 2=19, 3кг/га

5, 39*0, 7=3, 7

ДN_б=(12-3, 7)*7, 5*1, 1= 68, 4кг\га ә.е.з 68, 4-19, 3=49, 1кг/га

49, 1: 2=24, 5кг\га

3, 7*0, 7=2, 5

ДN_ж=(12-2, 5)*7, 5*1, 1=78, 3кг\га 78, 3-24, 5=53, 8кг\га

53, 8: 2=26, 9кг\га

2, 5*0, 7=1, 75

ДN_ж=(12-1, 75)*7, 5*1, 1=84, 5кг\га 84, 5-26, 9=57, 6кг\га

28, 8: 2=28, 8кг\га

1, 75*0, 7=1, 2

ДN_ж=(12-1, 2)*7, 5*1, 1=89, 1кг\га 89, 1-28, 8=60, 3кг\га

60, 3: 2=30, 1кг\га

1, 2*0, 7=0, 84

ДN_ж=(12-0, 84)*7, 5*1, 1=92, 07кг\га 92, 07-30, 1=61, 97кг\га

1ә) N-NO₃ – 13, 1 мг

P₂O₅ – 21, 2 мг

ДP₂O₅=(35-21, 2)*10=138

ДN_б=(12-13, 1)*7, 5*1, 1---

13, 1*0.7=9, 1

ДN_б=(12-9, 1)*7, 5*1, 1=23, 9кг/га ә.е.з

23, 9: 2=11, 9кг/га 9, 1*0.7=6, 3

ДN_б=(12-6, 3)*7, 5*1, 1=47, 025кг/га ә.е.з 47, 025-11, 9=35, 1 кг/га

35, 1: 2=17, 5кг/га

ДN_ж=(12-4, 4)*7, 5*1, 1=62, 7кг\га 62, 7-17, 5=45, 2кг\га

45, 2: 2=22, 6кг\га

1б) N-NO₃ – 14, 4мг

P₂O₅ – 33, 8 мг

ДP₂O₅=(35-33, 8)*10=12кг/га

ДN_б=(12-14, 4)*7, 5*1, 1-----

14, 4*0.7=10, 08

ДN_б=(12-10, 08)*7, 5*1, 1=15, 8кг/га ә.е.з

40: 2=20кг/га 3, 9*0.7=2, 7

ДN_б=(12-2.7)*7, 5*1, 09=59, 7кг/га ә.е.з59, 7-20=39, 7кг/га

15, 8: 2=7, 9кг/га

10, 08*0, 7=7, 05

ДN_б=(12-7, 05)*7, 5*1, 1=40, 8кг\га 40, 8-7, 9=32, 9кг\га

32, 9: 2=16, 4кг\га

7, 05*0, 7=4, 9

ДN_ж=(12-4, 9)*7, 5*1, 1=58, 5кг\га 58, 5-16, 4=42, 1кг\га

42, 1: 2=21, 05кг\га

№55-5 танапты

1)Сү рі танап

2)Жаздық бидай

3)Жаздық бидай

4)Кү нбағ ыс

5) Жаздық бидай

2а) N-NO₃ – 12 мг

P₂O₅ – 25, 8 мг

ДP₂O₅=(40-25, 8)*10=142кг/га

ДN_б=(12-12)*7, 5*1, 1≠

12*0.7=8, 4

ДN_к=(10-8, 4)*7, 5*1, 1=13, 2кг/га ә.е.з 13, 2: 2=6, 6кг/га

8, 4*0.7=5, 8

ДN_б=(12-5, 8)*7, 5*1, 1=51, 1кг/га ә.е.з 51, 1-6, 6=44, 55кг/га

44, 55: 2=22, 2кг/га

2ә) N-NO₃ – 14, 7 мг

P₂O₅ – 19, 7 мг

ДP₂O₅=(40-19, 7)*10=203 кг/га

ДN_б=(12-14, 7)*7, 5*1, 1≠

14, 7*0.7=10, 2

ДN_к=(10-10, 2)*7, 5*1, 1≠

10, 2*0.7=7, 14

ДN_б=(12-7, 14)*7, 5*1, 1=40кг/га ә.е.з

40: 2=20кг/га

№82 – 5 танапты

1.Сү рі танап

2.Кү здік қ ара бидай

3.Арпа

4.Арпа

5.Судан шө бі

3а) N-NO₃ – 15, 2 мг

P₂O₅ – 37 мг

ДP₂O₅=(35 – 37)*10≠

ДN_а=(12-15, 2)*7, 5*1, 1≠

15, 2*0.7=10, 6

ДNа=(12-10, 6)*7, 5*1, 1=11, 5кг/га ә.е.з 11, 5: 2=5, 7кг/га

10, 6*0.7=7, 4

ДNбжш=(12-7, 4)*7, 5*1, 1=37, 9кг/га ә.е.з 37, 9-5, 7=32, 2кг/га

32, 9: 2=16, 1кг/га

3ә) N-NO₃ – 20, 2 мг

P₂O₅ -27, 3мг

ДP₂O₅=(35 – 27, 3)*10= 77кг/га

ДN_а=(12-20, 2)*7, 5*1, 1≠

20, 2*0.7=14, 1

ДN₄=(12-14, 1)*7, 5*1, 1≠

14, 1*0.7=9, 8

ДN_бжш=(12-9, 8)*7, 5*1, 1=18, 15кг/га ә.е.з

18, 15: 2=9, 07кг/га

3б) N-NO₃ – 16, 5 мг

P₂O₅ – 17, 8 мг

ДP₂O₅=(35 – 17, 8)*10=172кг/га

ДN_а=(12-16, 5)*7, 5*1, 1---

16, 5*0.7=11, 5

ДN_а=(12-11, 5)*7, 5*1, 1=4, 1кг/га ә.е.з

4, 1: 2=2, 05кг/га 11, 5*0.7=8, 05

ДN_бжш=(12-8, 05)*7, 5*1, 1=32, 5кг/га ә.е.з 32, 5-2, 05=30, 45кг/га

30, 45: 2=15, 2кг/га

3в) N-NO₃ – 11, 6 мг

P₂O₅ – 23, 7 мг

ДP₂O₅=(35 – 23, 7)*10=113кг/га

ДN_а=(12-11, 6)*7, 5*1, 1=3, 3 3, 3: 2=1, 65

11, 6*0.7=8, 12

ДN_а=(12-8, 12)*7, 5*1, 1=32, 01 32, 01-1, 65=30, 3

8, 1*0.7=5, 67

ДN_бжш=(12-5, 67)*7, 5*1, 1=52, 2кг/га ә.е.з 52, 2-15, 15=37, 05кг/га

37, 05: 2=18, 5

3с) N-NO₃ – 7, 6 мг

P₂O₅ – 34, 6 мг

Д P₂O₅=(35 – 34, 6)*10=4кг/га

ДN_а=(12-7, 6)*7, 5*1, 1=36, 3 36, 3: 2=18, 1

7, 6*0, 7=5, 3

ДN_а=(12-5, 3)*7, 5*1, 1= 55, 2 55, 2-18, 1=37, 1

37, 1: 2=18, 5

5, 3*0, 7=3, 7

ДN_бжш=(12-3, 7)*7, 5*1, 1=68, 4 68, 4-18, 5=49

№113 - 4 танапты

1.Біржылдық шө птер

2.Картоп

3.Жү гері

4.Картоп

4а) N-NO₃ – 12, 3 мг

P₂O₅ –35 мг

ДP₂O₅=(40 – 35)*10=50кг/га

ДN_бжш=(12-12, 3)*7, 5*1, 1 ----

12, 3*0.7=8, 61

ДN_к=(20-8, 61)*7, 5*1, 1 =93, 9кг/га ә.е.з

93, 9: 2=46, 95кг/га 8, 61*0, 7=6, 027

ДN_ж=(10-6, 027)*7, 5*1, 1=32, 7-46, 95-----

ДN_к=(20-4, 2)*7, 5*1, 1=130, 35: 2=65, 1

4ә) N-NO₃ – 15, 4 мг

P₂O₅ – 25, 05 мг

ДP₂O₅=(40 – 25, 05)*10=149, 5кг/га

ДNбжш=(12-15, 4)*7, 5*1, 1 -\\-

15, 4*0.7=10, 78

ДN_к=(20-10, 78)*7, 5*1, 1 =76, 065кг/га ә.е.з

76, 065: 2=38, 03кг/га

10, 78*0, 7=7, 5

ДN_ж=(10-7, 5)*7, 5*1, 1=20, 6-38, 03

7, 5*0, 7=6, 8

ДN_к=(20-6, 8)*7, 5*1, 1=108, 9: 2=54, 45

4б) N-NO₃ – 18, 6 мг

P₂O₅ – 29, 9 мг

ДP₂O₅=(40 – 30)*10=100кг/га

ДNбжш=(12-18,)*7, 5*1, 1-\\- 18, 6*0, 7=13, 02

ДN_к=(20-13, 02)*7, 5*1, 1 =57, 5: 2=28, 7 13, 02*0, 7=9, 1

ДN_ж=(10-9, 1)*7, 5*1, 1 =7, 4 7, 4-28, 7=-\\-

9, 1*0, 7=6, 3

ДN_к=(20-6, 3)*7, 5*1, 1 =113, 02: 2=56, 5

3.4 Қ абылданғ ан тың айтқ ыш жү йесін негіздеу

Шаруашылық та дә нді-сү рі-шө пті ауыспалы егісінің тың айту жү йесі мынадай: Егер ауыспалы егісте сү рі танап болса, азот тың айтқ ыштарына қ ажеттілігі сү рі жерден кейінгі 2-ші дақ ылдан басталады. Ө йткені сү рі танаптан кейінгі ауыспалы егісте ең жақ сы жағ дайлар қ алыптасады. Азот тың айтқ ышы ретінде Солтү стік Қ азақ стан аймағ ының топырағ ы сілтілі болғ андық тан аммоний селитрасын таң дадым. Азот суда жақ сы ериді, жылжымалы болғ андық тан себу мерзімін, тә сілін жә не енгізу терең дігін ескеруіміз керек. Сонымен қ атар тың айтқ ышты кез-келген дақ ылғ а кез-келген уақ ытта беруге болады. Берілген барлық ауыспалы егіс бойынша минералды тың айтқ ыштарды енгізу тұ қ ым сепкіш СЗС-2, 1 машинасын қ олдануғ а болады. Машинаны кө ктемде 4-6см-ге азот тың айтқ ыштарын енгізе аламыз. Кө ң ді 1-ГУН-4 тіркегішін МТЗ машинасына тіркеу арқ ылы кү зде шашып тастай аламыз.

Амидті тың айтқ ыштар.

Мочевинаның топырақ пен ә рекеттесуі. Топырақ қ а енгізілге