Лимфа тамырлары

Лимфа қ ылтамырлары лимфа тамырларына бірігеді, оның ішкі бетінде қ ақ пақ шалары бар. Ол қ ақ пақ шалар лимфа сұ йық тығ ының бір бағ ытка (жү рекке) қ арай ағ уын қ амтамасыз етеді. Екі ірі лимфа тамырлары жү ректің қ асындағ ы ү лкен қ анайналу шең берінің ірі вена қ антамырларына қ осылады. Лимфа сұ йық тығ ы вена канымен араласып, жү ректің оң жақ жү рекшесіне қ ұ йылады.

Лимфа тү йіндері лимфа тамырларының қ осылғ ан жерінде жасушалардың жинақ талуынан тү зіледі. Олар қ антамырлардың айналасында орналасады. Лимфа тү йіндерінің пішіні - домалақ, сопақ ша, ү рмебұ ршақ тә різді (иммунды жү йені естерің е тү сірің дер). Лимфа тү йіндерінің бір жағ ы ішке қ арай кірің кі, ойыстау болады. Осы ойыстау жерінде артерияқ антамырлары мен жү йкелер орналасқ ан. Лимфа тү йіндерінің сыртын дә некер ұ лпасынан тү зілген тығ ыз қ аптама қ аптайды. Лимфа тү йіндерінің орналаскан жері: қ олтық, шап, мойын, қ ұ рсақ қ уысы, шынтақ пен тізенің бү гілісі, астың ғ ы жақ сү йeк жә не т. б. Кейде лимфа тү йіндері жиналғ ан бактериялардың ә серінен қ абынып, ісіп кетеді. Мысалы, баспамен ауырғ анда мойындағ ы тү йіндер іседі (без шошиды). Лимфа тү йіндері қ ан тү зілу ү дерісіне, ағ заның қ орғ аныш реакциясына қ атысып, лимфа ағ ынын реттейді. Лимфа тү йіндері ә р тү рлі жұ қ палы ауруларды туғ ызатын бактерияларды қ анғ а жібермей, жояды. Олардың уларын зиянсыз етеді. Лимфа тү йіндерінде «қ арсыдене» деп аталатын ерекше жасушалар тү зіледі. Ірі лимфа тамырларын лимфа ө зектері деп атайды. Ең ірі кеуде лимфа ө зегі қ ұ рсақ қ уысында орналасқ ан. Оғ ан аяқ тан, жамбас жә не қ ұ рсақ қ уыстарынан лимфа сұ йыктығ ы жиналады. Кеуде лимфа ө зегі мойын тұ сында орналасқ ан. Ол сол жақ тағ ы қ олтық асты вена тамырларына келіп қ осылады. Сонымен, лимфа жү йесіне - лимфа қ ылтамырлары, лимфа тамырлары, лимфа тү йіндері жә не лимфа ө зектері жатады.

Лимфа жуйесінің қ ызметі:

1. Ұ лпа сұ йық тығ ының қ анайналым жү йесіне қ осылуына кө мектеседі.

2. Лейкоциттер тү зеді.

3. Ағ зағ а тү скен бө где денелер мен бактерияларды ұ стап, биологиялық сү згі қ ызметін атқ арады.

4. Аш ішек бү рлеріндегі майларды сің іруге қ атысады.

Билет

Ақ уыздар органикалық заттар дамуының ең жоғ арғ ы сатысы жә не жер бетіндегі тіршіліктің негізі. Ағ заның тірек, бұ лшық ет, жамылғ ы тканьдері ақ уыздардан қ ұ ралғ ан. Олар ағ зада ә р тү рлі қ ызмет атқ арады, химиялық реакцияларды жү ргізеді, дене мү шелерінің қ ызметтерін ө зара ү йлестіреді, аурулармен кү реседі, т.б.

Ақ уыздардың қ ұ рамы мен қ ұ рылысы ө те кү рделі. Молекулалық массалары жү здеген мың нан миллионғ а дейін жетеді. Тө рт тү рлі қ ұ рылымы болады. Олардың қ ұ рылымы бұ зылса, денатурацияғ а ұ шырап, ағ задағ ы қ ызметін атқ ара алмайды.

Белоктар гидролизденіп, аминқ ышқ ылдарын тү зеді жә не ө здеріне тә н тү сті реакциялары бар.

Белоктар азық тың қ ұ рамына кіреді. Адам тә улігіне, шамамен, — 100 г ақ уыз қ абылдауы керек. Азық пен тү скен ақ уыз ә уелі асқ азанда, сосын ішектегі ферменттердің ә серінен гидролизденіп, аминқ ышқ ылдарына дейін ыдырайды.^[1]

Ақ уыз тірі ағ заның негізін қ ұ райды, онсыз ө мір жоқ. Фридрих Энгельстің пікір бойынша: «Тіршілік — ақ уыз заттарының ө мір сү ру формасы».

Ақ уыз тек тірі азғ алар қ ұ рамында ғ ана болады. Оның қ ұ рамында 50, 6 – 54, 5% кө міртек, 21, 5 – 23, 5% оттек, 6, 5 – 7, 3% сутек, 15 – 17, 6% азот, 0, 3 – 2, 5% кү кірт бар, кейде фосфоркездеседі. Осы элементтерден тү зілетін амин кышқ ылдарының бір-бірімен байланысып қ осылуы нә тижесінде ақ уыз молекуласы тү зіледі. Белок молекуласының массасы ө те ү лкен, ол бірнеше мың нан бірнеше миллионғ а дейін барады.

Ақ уыз туралы алғ ашқ ы мә ліметтер XVIII ғ асырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғ алым Беккори бидай ұ нынан лейковина деген ақ уызды бө ліп шығ арғ ан. 19 ғ асырдың 30-жылдарында ет, жұ мыртқ а, сү т, ө сімдік тұ қ ымдарында ақ уыздық заттар бар екені анық талды. Ғ алымдардың содан бергі зерттеулері нә тижесінде барлық тірі азғ алар жасушасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақ уыздан қ ұ ралатыны анық талды.

Ақ уыздардың барлығ ы екі топқ а бө лінеді:

1) қ арапайым ақ уыздар – протеиндер (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, глутелиндер, проламиндер, протаминдер, протеноидтар);

2) кү рделі ақ уыздар – протеидтер (гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Бұ лардың қ ұ рамында амин қ ышқ ылдарынан басқ а заттар да болады. Алмасуының тұ тастығ ы. Жасуша қ ұ рамындағ ы химиялық заттар бір жан қ ұ рамының тұ рақ 818

81-жоқ тылығ ыкшеленсе, екінші жағ ынан ферменттердің ә серімен ыдырап, тү рленіп, эне888

82-билет - Қ ан жү йесінің физиологиясы

Адамның денесіндегі қ ан — организмнің сұ йық негізгі ішкі ортасы. Қ анның жалпы мө лшері ересек адамда 4, 5-6 л шамасында, яғ ни дененің жалпы салмағ ының 6-8 %. Жаң а туғ ан нә рестеде ол 10-20 %, 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 % болады. Организмдегі барлық қ анның 50% қ ан деполарында қ ор болып сақ талады. Ондай мү шелерге бауыр, кө к бауыр, ө кпе жә не тері жатады.

Қ анның қ ұ рамы мен қ асиеттері. Қ ан қ ан клеткаларынан жә не сұ йық плазмадан тұ рады. Қ ан клеткаларына эритроциттер, лейкоциттер жә не тромбоциттер жатады. Қ анның бұ л клеткалары бү кіл қ анның 40-45%-ын, ал плазма 55-60%-ын қ ұ райды. Қ ан плазмасының қ ұ рамы да кү рделі: оның 90%-ғ а жуығ ы су, 7-8 % белоктар, 2 % тү рлі органикалық жә не бейорганикалық заттар. Оның қ ұ рамында белок 0, 3-0, 6%, май жә не липидтер 0, 1%, 120 мг/% глюкоза қ анты, 0, 9% кө мірсутегі, минерал заттар — натрий, калий, кальций, хлор тү здары, амин қ ышқ ылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, тү рлі ферменттер, гормондар, холестерин т. б. заттар болады. Плазманың белоктарының негізгілеріне альбуминдер 4, 5%, ά, β, γ -глобулиндер 2-3 %, фибриногендер 0, 2-0, 3 % жатады. Плазманың осмостық қ ысымы мен белсенді реакциясы қ анның маң ызды физикалық жә не химиялық қ асиеттеріне жатады. Плазманың осмостық қ ысымы деп оның қ ұ рамындағ ы органикалық жә не бейорганикалық заттардың ерітінділерін тудыратын қ ысымын айтады. Плазманың осмостық қ ысымы ондағ ы минерал заттарының мө лшеріне байланысты: неғ ұ рлым олардың плазмадағ ы концентрациясы кө п болса, соғ ұ рлым осмостық қ ысым да кө п болады. Қ ан клеткалары мен денедегі ұ лпалардың тірлігі ү шін, плазманың осмостық қ ысымының гү рақ тылығ ының маң ызы зор. Қ анның белсенді реакциясы оның қ ұ рамындағ ы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты жә не оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қ анның белсенді реакциясының тұ рақ тылығ ы денедегі бү кіл ферменттердің қ атысуымен болатын реакциялар ү шін маң ызды. Қ алыпты жағ дайда қ анның рН = 7, 36 тең, Бұ л ә лсіз сілтінің реакциясы.

Қ анның белсенді реакциясының тұ рақ тылығ ына қ анның б у ф е р л і к жү йесінің ү лкен маң ызы бар. Кейбір бейорганикалық қ осындылар, белок заттары қ анғ а келетін зат алмасуының нә тижесінде қ ышқ ыл немесе сілтілік қ асиеттері бар заттармен қ осылыстар жасайды. Мысалы, дене ең бегімен шұ ғ ылданғ анда қ анғ а зат алмасуынан пайда болғ ан қ ышқ ыл заттар келеді. Қ анның буферлік қ асиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жү йелеріне байланысты. Бұ лардың ішіндегі аса маң ыздылары гемоглобиндік жә не карбонаттық буферлік жү йелер. Қ анның меншікті салмағ ы ересек адамда 1, 055-1, 063 кг/м3. Жаң а туғ ан нә рестенің қ анының меншікті салмағ ы аздап жоғ арырақ 1, 060-1, 080 кг/м3. Сә бидің ө мірінің алғ ашқ ы айында ол 1, 050 кг/м3 шамасына дейін тө мендейді де кейіннен қ айта кө теріліп ересек адамдікіндей болып, ө мір бойы сол мө лшерде сақ талады. Қ анның тағ ы да бір физикалық қ асиеті — оның тұ тқ ырлығ ы. Қ анның тұ тқ ырлығ ын судың тұ тқ ырлығ ымен салыстырады. Судың тұ тқ ырлығ ы 1-ге тең деп алынса, жаң а туғ ан сә бидің қ анының тұ тқ ырлығ ы алғ ашқ ы кү ндері 10, 0-14, 8 болады. 1-ші айдың соң ында ол 4, 8 дейін тө мендеп шамамен тұ рақ ты болып, осы кү йінде сақ талады. Оның ауытқ уы онша кө п емес, алғ ашқ ы 1 жаста орта есеппен 4, 6, 1-3 жасқ а дейін 4, 57, 3-15 жас арасында 4, 61 шамасында болады. Дегенмен 8-11 жас арасында ғ ана қ анның тұ тқ ырлығ ы айтарлық тай 2, 9-дан 5, 5-ке дейін (орта шамамен 3, 9) ауытқ иды деген мә ліметтер кездеседі. Қ анның тұ тқ ырлық шамасы жынысқ а байланысты емес, орта есеппен алғ анда ер балаларда 4, 6, ал қ ыз балаларда 4, 58-ге тең болады.

Қ ан плазмасының тұ тқ ырлығ ы оның жалпы тұ тқ ырлығ ына қ арағ анда аз, не бары 1, 88. Сонымен, қ анның қ ұ рамы, оның мө лшері, физикалық жә не химиялық қ асиеттері шамамен алғ анда тұ рақ ты болуы тиіс. Бұ л тұ рақ тылық ты жү йке жү йесі мен гуморальдық жү йелер реттейді. Адамның қ анының температурасы тұ рақ ты болады. Бір тә уліктің ішінде баланың денесінің температурасы 36, 6-37°С шамасында ғ ана ө згереді. Температураның аз мө лшерде кө бейгені — денедегі аурудың белгісі. Ал температура тө мендесе адамның «ә лі қ ұ риды», яғ ни ә лсіздік байқ алады. Қ ан бауырда жә не бұ лшық еттерде жылытылып, теріде салқ ындатылады. Қ анның мө лшері мен қ ұ рамының жасқ а байланысты ө зігерістері. Жаң а туғ ан сә бидің қ анынның мө лшері дене салмағ ымен ү йлестіре алғ анда, жасы ү лкен балалар мен ересек адамдардан анағ ұ рлым кө п. Қ анның жалпы тұ тқ ырлығ ы алғ ашқ ы кү ндері жоғ ары болып, 1-ші айдың соң ында томендейді де, осы мө лшерде шамамен тұ рақ талады, бірақ қ ан қ ұ рамындағ ы клеткалардың санына байланысты ө згермелі келеді. Ал қ анның плазмасының тұ тқ ырлығ ы 4 жасқ а дейін тө мендеп, содан кейін ғ ана тү рақ танады. Қ анның қ ұ рамында кейбір заттардың мө лшерінің бала денесіне жеткіліксіз екенін баланың тамақ талғ ауынан білінеді. Мысалы, кальций жетіспеген жағ дайда балалар бор, кө мір, ү йдің қ абырғ асындағ ы ә кті, балшық ты жейді, ал глюкоза жетіспесе, тә тті тағ амдарғ а зауқ ы тартады.