Ыстап шығатын арамшөптердің негізгі өкілдері егістік қанатжеміс, жұмыршақ және басқалары.

Егістік қ анатжеміс (Тhlaspі anvense).Айқ ышгү лділер тұ қ ымдасына жататын біржылдық арамшө п. Сабағ ы тік болып 20-50 см биіктікке дейін ө седі. Бұ л тұ қ ыммен кө бейетін ө сімдік. Бір ө сімдігі он мың нан астам тұ қ ым береді. Оның тү сі қ арақ оң ыр, кө лемі кішкентай (мө лшері 1, 2-2, 0х1, 5мм). Топырақ та ө зінің ө нгіштік қ абілетін 3-5 жыл аралығ ында сақ тайды. Малдардың асқ орыту жү йесі арқ ылы ө ткенде оның ө нгіштік қ абілеті 40 пайызғ а дейін сақ талады. Пісіп-тө гілген жылы топырақ тың 4-5 см тередігінен жақ сы ө нім шығ а алды.Бұ л арамшө птің жаздық, кү здік жә не қ ыстап шығ атын тү рлері бар. Негізінен топырақ ты ластайды. Ө сімдіктің сарымсақ тә різдес исі болады, сондық тан сиырларғ а жеуге болмайды, себебі сү ттің дә мін бү лдіреді.

Жұ мыршақ (Пастушья сумка, Capsella bursa pastorіs) айқ ышгү лдер тұ қ ымдасына жататын біржылдық қ ыстап шығ атын арамшө п.Сабақ тары жеке де, бұ тақ ты да болып ә р тү рлі биіктікте ө седі, биіктігі 50 см дейін жетеді. Бұ л ө сімдікте басқ а азжылдық арамшө птердей тұ қ ымымен кө бейеді.Тұ қ ымы бұ ршақ қ ын тектес, тү сі қ оң ыр немесе қ ара, қ оң ыр, сары. Бір ө сімдік 70 мың ғ а дейін тұ қ ым береді. Қ олайлы жылдары екі-ү ш рет ұ рпақ беруі мү мкін. Пісіп-жетілген жылы толық қ аулап шық пайды, ал қ ыстап шық аннан соң ерте кө ктемде топырақ тың 22-23 см терең дігінен тез жә не біркелкі қ аулап ө седі. Ө зінің ө нгіштік қ абілетін топырақ та 7-11 жыл бойы жоғ алтпайды. Бұ л арамшө птің жаздық, кү здік жә не қ ыстап шығ атын тү рлері бар. Қ ыстап шығ атын тү рлері кү зге қ арай тамыр жағ асын қ ұ райды.Жұ мыршақ негізінен барлық дақ ылдарды, оның ішінде сирек ө скен кү здік жә не жаздық дә нді дақ ылдарды ластайды. Сонымен қ атар ол жолдың жиегін, бау- бақ шаны жә не басқ а жерлерді де ластауы мү мкін.

Қ оректік заттар, ө сімдіктер ү шін маң ызы, егіншілікте реттеу.

Ө сімдіктер тірі организм болғ андық тан ө неді, ө седі, дем алады, кө бейеді, коректенеді, ө леді.Жақ сы ө сіп-дамуы ү шін ө сімдіктерге жеткілікті мө лшерде коректік заттар керек. Оларғ а топырақ тағ ы химиялық элементтер мен микроорганизмдердің тіршілігі арқ асында жиналғ ан заттаржатады.Қ оректік заттар органогендік жә не кү лді элементер болып екі топқ а бө лінеді. Ө сімдіктердің органикалық салмағ ының негізгі бө лігін қ ұ райтын химиялық элементтерді органогендер деп атайды.Оларғ а кө міртегі, сутегі, оттегі, азот жатады, ал кү лді элементтер тобына фосфор, калий, кальций, магний, мырыш, темір жә не басқ алары жатады.Ө сімдіктерді жақ қ анда органогендік элементтер ұ шып кетедіде, ал кү лді элементтер кү лде қ алады.

Ө сімдіктер пайдаланатын барлық элементтерді макро, микро жә не ультрамикроэлементтер деп ү ш топқ а бө луге болады.Макроэлементтерге азот фосфор, калий, магний, кү кірт, жә не басқ алары жатады. Оларды ө сімдіктер қ оректену ү шін ә жептеуір мө лшерде (0, 02%)пайдаланады.

Микроэлементтер (мыс молибден, кобальт, цинк) ө сімдіктерге аз мө лшерде, ал ультамикроэлементтер тіпті аз мө лшерде (0, 001%) қ ажет.

Қ оректік элементтердің ө сімдіктер ү шін маң ызы ә р тү рлі. Мысалы, азот ақ уыздардың, клетка протоплазасының жә не ядроның қ ұ рамына кіреді. Топырақ та азот жеткілікті болғ анда ө сімдіктің сабақ тары мен жапырақ тарының ө су қ арқ ыны тездеп, ү лкен вегетативтік масса тү зіледі.

Топырақ тың коректік заттар режімін реттеу ү шін оғ ан ораникалық тың айтқ ыштар (қ и, кө ң, қ ұ стың саң ғ ырығ ы, қ орда) жә не жасыл тың айтқ ыштар беру, танапта сабан қ алдыру керек.

Минералдық тың айтқ ыштарды (азот, фосфор, калий тұ здары) пайдалану топырақ тың коректік заттар режімін реттеудің басты жолдарының бірі.

Микротың айтқ ыштар мен бактериалдық (азот бактерин, фосфоро бактерин) тың айтқ ыштарды пайдаланудың ө сімдіктер ү шін ү лкен мә ні бар.

Топырақ тағ ы микроорганизмдердің тіршілік қ абілетін артыру ү шін оларғ а қ олайлы жағ дай туғ ызу (оптималды температура +25-30С, ылғ алдылық -45-60%, бейтарап топырақ ортасы, оттегінің топырақ қ а тұ рақ ты келуі жә не тағ ы басқ а) керек.

Куздик дак ушин топ.ондеу жуйеси. Респуб.н талими егиншилигинде таза пар данди масакты дак.га оте жаксы алгы танап болып табылады.Танап таза парга данди масакты дак.дан кейн калдырылады.Олар орылып болган сон пар ондеу жуйеси басталады.Данди масакты дак.танапты ерте босатады.Сондыктан кара таза пар колданылады.Кара таза парды ондеудин 2мезгили бар.: Алгы дак.ды жинап алган жылдын жазгы-кузги езгили; Келеси жылдын коктеминен кузге дейнги уакыт.Кара таза парды ондеудеудн тасили топ.жагдайына, ягни онын грануметрлик курамына, осимдик жаылгысына, ауа райына, желдн кушине байл.Негизги ондеу тасили: жазыктабан сыдыра тилгишпен топ.н кыртысын аударай жырту.Кара таза парды ондеудин терендиги топ.н гуустык кабатынын калындыгына тикелей байл.Талими егиншилкте арамшоптерен куресудин тиымди адиси танапты таза парга калдыру. Коктемде таза парды ондеу тырмалаудан басталады.Кара таза парды негизги ондеу жазыктабан сыдыратилгиш культиваторен жургизилетиндиктен коктемде ылгал жабу инели жумыс органдары бар БИГ-3А, БМШ-15, 20 болмаса ЛДГ-15, 20П дискили жырткыштармен жузеге асырады.8-10 см терендикте 2-4 рет онделеди.

Каз-н негизги интенсивти егин жуйеси: Егин жуйелерин тандау-табиги, экон, техникалык, алеуметтик, т.б факторларга байл.Каз. топ-климаттык жагдайларына сай 10 аймакка болинеди ж.е осы аймактар бойынша егиншилик жуйеси де артурли болып келеди, бирак олардын барине ортак корсеткиш интенсивтилиги.Климаты куан далалык, кургак далалык аймактарда Онт, Онт-шыгыста орн.талими жерлерде егиншилик жуйелеринин негизги индетти ылгалды кобейту мен эрозиямен куресу боп таб.1)Данди парлы егиншилик жуйеси-егистиктин негизги колеминеастык дак.егилетин, онын бираз колемин таза пар алатын, ал топ.кунарлыгын арттыру ушин оны дурыс ондеу арк., тынайткыштар колд.аркылы жузеге асады. 2)Данди-отамалы-парлы егиншилик жуйеси-негизинен астык дак осирилетин, олармен катар отамалы дакж.е пар болатын, топ.кунарлыгы жогары молшерлеги орг-к ж.е мин. Тын.-н.пептицидтердин комегимен жузеге асады.Бул жуйелердин негизин кыска айналымды ауыспалы егистер, топ.ты аудармай жазыктилгиштермен ондеу, ылгал жинау, зиянды орг.мен куресу курайды.3) Топ.коргау егиншилик жуйеси-дак мен пар жолактап орн., топ.коргау ауыспалы егистеринде жазыктилгишпен ондеуге, тынайткыштар колдануга топ.-н ылгалын кобейтуге негизделген топ.ты эрозиядан коргауга багытталган.4) Шоптанапты егиншилик жуйеси 5)Урык алмастыру егиншилик жуйеси-егистиктин жартысын астык дак. Алатын, калган болигинде отамалы дак мен буршак тукымдастар егилетин, топ.кунарлыгы урык алмасу натижесинде тынайткыштар колдану арк.болатын жуйе.суармалы жерлерде колд.6)Отамалы(ондиристик-зауыттык) 7)Агроландшафтык-белгили агроэкол.топтама жерин дурыс пайдалану арк.нактылы агроландшафка жаксы беймделген, егин шар.на турактылык беретин, топ.кунарлыгын арттыратын, нарыкты экон.жагдайында жоспарланган онимди алу ушин а.ш курылымынын жагдайында онын табиги ж.е ондиристик корларын толык пайдалана алатын жуйе.

Қ азақ станның суармалы егіншілігінде жаздық дақ ылдар ү шін бір жылдық жаппай себілетін дақ ылдардан кейін сү дігер ө ң деу жү йесі

Суармалы егішілік негізінен Алматы, Жамбыл, ОҚ О, Қ ызылорда обл да шоғ ырланғ а. Суаралы егіншілікте жаппай егілетін бір жылдық дақ ылдардан жоғ арғ ы ө німді кү здік бидай, арпа, ішінара жаздық бидай себіледі. Аталғ ан аймақ та дә нді масақ ты дақ ылдарды жинасымен іле-шала аң ызды сыдыражыртқ ыш ЛДГ-15, ЛДГ-20 тә різдес немесе дискілі тырнамен 6-8 см терең дікте ө ң дейді. Ерте пісетін дақ ылдарды жинап алғ аннан кейін кө ктемде жаздық дақ ылдарды сепкенге дейінгі уақ ыт аралық та танапты шала пар ретінде ө ң деуге болады. Ол ү шін дақ ылды жинап алғ ан сон қ айырмалы соқ амен 22-25 см терең дікке жыртады. Себер алдында 2-3 рет култивациялайды.

Каз-н суармалы егиншилигинде жаздык дакылдар ушин бир жылдык жаппай себилетин дакылдардан кейин судигер ондеу жуиеси.

Суаралы егиншилик территориясы Алматы, Жамбыл, Онт.Каз, Кызылорда обл.Жалпы колеми 1, 2 млн га. Негизги егилетин дакылдары: куздик бидай, куриш, арпа, аз жаздык бидай.Данди масакты дакылдарды жинасыен иле шала анызды сыдыра жырткыш ЛДГ 15, ЛДГ20, дискили тырма БДТ7 мен 6-8 см терендикте ондейди.Екинши рет 12-14 см терендикте ондейди.Егер атпатаырлы арашоптер болса ерте писетин даквлдарды жинап алган сон 28-30 см терендикте БЗСС 1, 0 тисти тыра тиркелген шолак туренди ПЛН 4-35, Плн 3-35 сокалармен ондейди. Каитадан оссе 12-14см де дискили куралмен ондейди. Егер когентамырлы арамшоптер болса 10-12 см туренди сыдыра жырткышпен ондейди.Шала пар(жартылый пар) туринде ондеуге де ьолады.Ол ушин алгы дакылды жинап алган сон жерди кайырмалы сокамен 22-25 см жыртады.кузге дейн 6-8 см ден 8-10 см терендикте 2-3 рет культивациялайды.Сонгы культивациялау куздиктин тукым себу терендигине жургизилу керек.Содан кейн куздик бидай не коктемде жаздык дакылдар себиледи.

Ирригациялык эрозияга карсы шаралар: Каз.да суарылатын жер колеми 1, 6 МЛН га ишинде 1, 2 млн ы егистик жерлер.90% Онт ж.е ОНт-шыгыс Каз да орн.Донес жерде су агысы оте болгандыктан эрозияга ушырауда.Мыс: бир рет суарган озинде ар гектардан 40-50 т топырак шайылады.Суару эрозиясында топ.майда, женил, кунарлы болиги танаптын биык жеринен сумен тоенги жерине агып барады да танаптагы топ.кунарлыгынын артурли болуына акеп согады.Болдырмау шаралары: -Суды агызып суарудын орнына жанбырлаткыш тех.колд.; -Дискретти суаруды колд.; -Топ.тек жер астынан суландыратын арнаулы тутиктер жуйесин колдану; -Су журетин жуйелеринин ишин бетондау, артурли темирбетон кубырлар, науалар колд.; -су журетин жуйектердин узындыгы, терендиги, онын ишимен журетин су молшери топ.турине байл.ол шайылмайтындай етип озгерип туру керек; -Эрозиядан зардап шеккен танаптарга коп жылдык шоптер егилип бул танаптар ауыспалы егис жуйесинен шыгарылып тасталуы тиыс; -Эрозияга тынайткыштар колд.; - Буршак тукымдас дак.сидерет ретинде пайд; -Жерди тегистеу, дурыс жоспарлау; -туспалар.бетонды токкиштер жасау

Қ ұ рғ ақ -далалық аймақ қ а, ауыспалы егістер нобайлары

Дә нді парлы ауыспалы егістері Астық тық ты дақ ылдар -80 таза пар -20

1 таза пар 2 Жаздық бидай 3 жаздық бидай 4 жаздық бидай немесе арпа

5 жаздық бидай

Астық дақ ылдар -75 таза пар -25

1 Таза пар 2 жаздық бидай 3 жаздық бидай 4 бидай немесе арпа

Минумум, оптимум, максимум заң ы. Оны бірінші рет неміс ғ алымы Сакс ашқ ан болатын. Оның айтуынша “Ең жоғ арғ ы ө нім факторлар оптималды мө лшерде болғ анда ғ ана алынады, ал егер олар минималды (аз) жә не максималды (кө п) мө лшерде болса ө нім тө мендейді”.Бұ л заң ды 1840 екінші неміс ғ алымы Ю.Либих толық тырады. Қ айтарым заң ын XІX ғ асырдың орта кезінде Ю.Либих ашқ ан. Оның анық тамасы бойынша: “Ө сімдіктер ө німі қ ұ ралғ анда пайдалынылғ ан барлық заттар (азоттан басқ а) толығ ымен қ айтадан топырақ қ а тың айтқ ыштар тү рінде артығ ымен қ айтарылуы керек.”

Қ азақ стан егіншілігінде аталғ ан заң дарды пайдалана отырып ө те жоғ ары рекордтары ө нім алғ ан дихандар бар.Мысалы, Шығ анақ Берсиев (1881-1944ж) Ақ тө бе облысының Ойыл ауданындағ ы Қ ұ рман ұ жымшарында1943жылы тарының ә р гектарынан 201 центнер ө нім жинап ә лемге атағ ы ә йгілі болғ ан.

Ыбрай Жахаев (1891-1981жж) Қ ызылорда облысы Шиелі ауданы Қ ызыл-Ту ұ жымшарында кү ріштің ә р гектарынан 171 центнер ө нім жинап, екі мә рте Социалистік Ең бек Ері мә ртебесіне ие болғ ан.

Малазық тық ауыспалы егіс, тү рлері, нобайлары. Малазық тық деп негізінен малазығ ын ө ндіретін ауыспалы егістерді айтамыз. Ферма маң ындығ ы ауыспалы егіс – мал фермаларына жақ ын орналасқ ан, кө біне сү рлемді, шырынды жә не кө кбалауса дақ ылдар ө ндіретін малазық тық тауыспалы егіс. Шабындық –жайылымдық – негізінен кө п жә не біржылдық шө птерді пішінге немесе мал жаю ө сіретін малазық тық ауыспалы егіс. Мал азық тық ауыспалы егiстердiң мынадай сұ лбалары ұ сынылады:

1 арпа+к.ж.ш

2 к.ж.ш

3 к.ж.ш.

4 азық тық бақ ша дақ ылдары

5 тамыртү йнекжемістілер

6 тамыржемістілер, сү рлемдік дақ ылдар

7 сү рлемдік дақ ылдар

8 бір жылдық шө птер

Отамалы дақ ылдардан кейін сү дігер ө ң деу жү йесі. Қ азақ станның орманды далалы қ ұ рғ ақ далалы аймақ тарында отамалы дақ ылдардан сү рлемдік жү гері мен картоп егіледі. Жаз бойы дақ ылдардың қ атар аралығ ы 2-3 рет культивацияланады. Жаздық дә нді масақ ты дақ ылдар, дә нді бұ ршақ ты дақ ылдар ү шін отамалы дақ ылдардан кейін топырақ ты 20-22 см терең дікке жыртады, ал жү геріні себу ү шін жырту терең дігі 22-25 см болуы керек. Егер танапта атпатамырлы немесе кө гентамырлы кө пжылдық арамшө птер басым болса, ондай жерлерді міндетті тү рде қ айырмалы соқ амен 30-32 см терең дікке жырту керек.

Отамалы дақ ылдардың алғ ы егіс ретіндегі рө лі

Отамалы дақ ылдар тобына дә нге, сү рлемге жә не кө к балаусағ а ө сірілген жү герi, картоп, қ ант қ ызылшасы, дә нге жә не сү рлемге ө сірілген кү нбағ ыс жатады. Отамалы дақ ылдар жаздық дә ндi дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл бола алады. Кү здiк дақ ылдар ү шiн отамалы дақ ылдардан тек кө к балаусағ а ө сірілген жү герi мен ерте жиналатын картоп қ ана жақ сы алғ ы дақ ыл бола алады

Орманды-далалық аймақ қ а, ауыспалы егістер нобайлары. Орманды далалық аймақ республикамыздың солтү стігінде орналасқ ан СҚ О, Ақ мола, Қ останай, Павлодар обл. Кіреді. Топырағ ы кә дімгі қ ара опырақ орташа ылғ ылды. Жауын-шашын 300-500мм темпер +20, 5- +23, 1 қ ысы ұ зақ ь 5-5, 5 ай қ ардың орташа қ алың дығ ы20-30см. Негізгі дақ ылдары жаздық бидай, арпа, сү рлемдік жү гері, еркекшщө п, эспарцет, картоп жә не таза пар қ олданады. А.Е нобайлары

3 танапты ауыспалы парлы а.е 1 ық тырмалы пар 2 жаздық бидай 3 жаздық бтдай

4 танапты астық ты-парлы 1 таза пар 2 жаздық бидай 3 жаздық бидай 4 арпа

5 танапты астық ты – парлы-отамалы 1 таза пар 2 жаздық бидай 3 жаздық бидай 4 сү рлемдік бидай 4 жаздық бидай

Паразитті арамшө птер, ө кіл-і, кү рес шаралары.

Паразитті арамшө птер мә дени ө сімдіктердің дайын органикалық заттарымен қ оректеніп ө мір сү ретін ө сімдіктер. Бұ л арамшө птің кү н сә улесінің ә серінен органикалық еме заттардан органикалық заттар қ ұ руғ а қ абілеті жоқ, басқ аша айтқ анда фотосинтез жү реді.

Жө ргемшө п, арамсояу (Повелика полевая, Cuscuta arvense). Шырмауық тұ қ ымдасына жататын біржылдық паразиттік арамшө п. Сабағ ы сары тү сті, жіп тә різді, жуандығ ы 0, 8 мм. Бұ л арамшө птің тамыры мен жапырағ ы болмайды. Ө зіне керекті коректік заттарды басқ а ө сімдік иесінің сабақ тарына жабысып сорып алады.Арамсояу тұ қ ымы арқ ылы жә не вегетативтік жолмен кө бейеді. Тұ қ ымның мө лшері 0, 9-2 мм. Арамсояудың бір ө сімдігі 20 мың ғ а дейін тұ қ ым береді.Топырақ та ө нгіштік қ абілетін 4-5 жылғ а дейін жоғ алтпайды. Жер кө ктемде 20-30 градусқ а қ ызғ анда ол 4 см терең дігінен жақ сы ө ніп шығ ады. Егер, ылғ ал жеткілікті, ал температура қ олайлы болса, топырақ тағ ы тұ қ ым ү ш аптаның ішінде толық ө ніп шығ ады. Кө ктеп шық қ ан ө ркен екі апта бойы тұ қ ымдағ ы қ оректік заттарды пайдаланып 4-5 см-ге дейін ө сіп ү лгереді.

Кү нбағ ыс сұ ң ғ ылшы (Заразиха подсолнечниковая, Оговаnсhе сumаna). Сұ ң ғ ыла тұ қ ымдасына жататын біржылдық паразитті арамшө п.Сабағ ы қ оң ыр-сары тү сті, тү біне қ арай жуандай тү седі, биіктігі жарты метрге дейін жетеді.Бұ л арамшө п тұ қ ымы арқ ылы кө бейеді. Жемісі қ ауашық, онда 2000 -ғ а дейін тұ қ ым пайда болады. Бір ө сімдігі 100-160 мың ғ а дейін тұ қ ым бере алады, ал бір гектардағ ы тұ қ ым саны 90 млн. данағ а жетуі мү мкін. Тұ қ ымы ұ сақ (мө лшері 0, 5-0, 45мм) жә не жең іл, сондық тан желмен жә не сумен кең істікте тез тарайды. Топырақ та ө зінің ө нгіштік қ абілетін 5-10 жыл бойы сақ тай алады.Жер 20-25 градусқ а қ ызғ анда ө ніп шығ ады.

Орман мелиорациялау шаралары. Орман мелиорациясы Даң ылдарды аң ызаң ыстық желден, топырақ ты эрозиядан, ө зендерді, кө лдерді суалудан қ орғ ау ү шін олардың жағ асына ағ аштар отырғ ызылады. Ағ аштарды танаптардың айналасына отырғ ызғ ан уақ ытта бұ лар ауаның ылғ алдылығ ын котеріп, топырақ тағ ы судың орынсыз булануын азайтып, танаптағ ы егілген дақ ылдардың ө німін котеруге септігін тигізетінін ғ ылым дә лелдеп отыр. Бұ л орман алқ аптары далаларда соғ атын кү шті желдердің екпінін қ айтарып, топырақ тың жел эрозиясына ұ шырауына кедергі болады.

Ө зендердің, кө лдердің айналасына отырғ ызылғ ан орман алқ аптары оларды суалудан сақ таумен қ атар, олардың жағ асын бекітеді, сумен шайылып, эрозия болудан сақ тайды. Егер енистик 2-3 градус болса жолактар арасы 300-400 м, 3-4 гр 250-300 м, 5 гр коп болса 150-200 м болу керек. Орман алкабынын колденени 12-20 м болганда донес жерлерден аккан суды топ.толык синире алады.

Паразитті арамшө птермен кү рес шаралары. Жоң ышқ а, беде дақ ылдарының тұ қ ымынан жө ргемшө п тұ қ ымын арнайы тазартқ ыш машинасы арқ ылы тазалау керек.

Егістіктердегі, жол жағ асында ө сіп тұ рғ ан жө ргемшө пті оның тұ қ ымы пісіп-жетілгенше толық жою оң нә тиже береді. Арамсояудың тұ қ ымы топырақ тың беткі қ абатын ластайтын болғ андық тан, жерді терең етіп сү дігерге жырту керек. Содан кейін ерте кө ктемде жө ргемшө п ө скен танапты тырмалау, культивациялау сияқ ты агротехникалық шараларды жү зеге асыру қ ажет.

Арамсояуды биологиялық ә діс арқ ылы да қ ұ ртуғ а болады. Ол ү шін оғ ан қ арсы арамсояу бізтұ мсығ ын, немория жә не басқ а кө белектерді қ олданады.

Кү нбағ ыс сұ ң ғ ыласымен кү рестің агротехникалық шаралардың ішіндегі ең бастысы – ауыспалы егіс жү йесін енгізу, былайша айтқ анда сұ ғ ыладан зиян шегетін дақ ылдарды ө з орнына 6-8 жылдан кейін ғ ана себу керек. Ө ң діріске кү нбағ ыстың жә не басқ а дақ ылдардың сұ ң ғ ылағ а тө зімді сорттарын енгізу.Сұ ң ғ ыла кө п ө скен танапқ а сү рлемдік жү гері жә не басқ а дақ ылдарды себу, оларды жинап алғ аннан кейін жерді терең етіп сү дігерге жырту. Ө сіп шық қ ан сұ ң ғ ыланы отап алып ө ртеу жә не басқ а жұ мыстар жү зеге асырылуы керек.

Пардан баска алгы дак дан кейн куздик дак ушин топ.ондеу. Тер: Онт ж.е Онт-шыгыс.Суармалы егиншиликте екпели пардан кейн орн.ал талими егиншиликте таза парга себиледи.Оларга сурлемдик жугери, екпели коп жылдык шоптердин кыртысы, кант кызылшасы жатады.Пардан баска алгы дакылдардан кейн куздик бидайга топ ондеу жуйеси ауа райына, алгы дак био ерекшеликтерине, танаптын фитосанитариялык жагдайга байланысты ар турли болуы мумкин.Мыс: куздик бидай бир танапта катарынан 2 жыл егилуи мумкин.Куздик бидайды орып алысымен танапты сыдыражырткышпен алгашкы рет 6-8 см., содан 2-2, 5 апта откеннен кейн 2ши рет осы куралмен 8-10 см ондейди.2ши ондегенде 2-3 апта откен сон танап 22-25 см сокамен жыртылады.Дал егин себер алдында топ. 6-8см культивациялайды.Кант кызылшасы, картоптын вегетаия кезени узак болгандыктан кеш писип, танапты уакытылы босата алмайды.Сондыктан оларды жинап алган кейн коп кешиктирмей топ.ондейди.Куздик бидайды екпели коп жылдык шоптерден кейн сепкенде онын кыртысын кесе колденен 2 багытта сыдыра жырткыштармен не дискили тырмамен ондейди.1-2 апта откен сон жерди 28-30 см тырма тиркелген шолак туренди сокамен жыртады.Куздик бидай себер алдында топ.6-8 см культивацияланады.

Парлар тү рлері жә не олардың ауыспалы егістегі рө лі Егістен белгілі бір мерзімде бос, арамшө птердене таза болатын танапты пар (сү р(жер) дейміз. Пап екі ү лккен топқ а бө лінеді таза пар, екпелі пар. ө ндеу мерзіміне қ арай таза пар қ ара таза пар жә не ерте таза пар болдып бө лінеді. Толық бір вегетациялық кезең ауыл шаруашылық ғ ы дақ ылдарынан бос болып, осы кезде жү йелі тү рде арнайы ө ң делетің и танапты таза пар дейміз. Қ ара таза пар топырақ тың негізгі ө ң делуі парлау алдың дағ ы жазың да немесе кү зінде жү ргізілген пар. Ерте таза пар негізгі ө ң делуі парлау жыфлының кө ктемінде немесе басқ а уақ ытта жү ргізілген пар. Пар танабында ерте жиналып алынатың дақ ыл ө сіріліп ал қ алғ ан уақ ытта арнайы ө ң делетің танапты екпе пар дейміз. Екпе пар дақ ыл тү ріне байланысты жаппай себілген екпе пар жә не отамалы болып бө лінеді. Алғ ы егістегі рө лі 1 ылғ ыл мө лшерін кө бейтеміз 2 аорамшө птерден тазаланады. 3 нитраттар пайда болады 4 фитосанитарлық рө лі 5 дақ ылдың ө німін арттырады

Республиканын суаралы егиншиликте отамалы дакылдардан кейнги судигер ондеу жуйеси. Территориясы: Онт ж-е Онт-шыгыс Каз.Негизги осирилетин отамалы дак: макта, кант кызылшасы, темеки, дандик ж.е сурлемдик жугери, картоп.коконис ж.е бакша дак.Олар вегетация кезенинде минералдык тынайткыштармен устеп коректендириледи, бирнеше рет суарылады ж.е арамшоптерди жою ушин катараралыктары арбир суарганнан кейн культивацияланады.Танап арамшоптерден таза болады.Вегетация бойы бул дакылдар бирнеше рет суарылатындыктан топыракта ажептеуир ылгал коры сакталады.Суармалалы егиншиликтин ерекшелиги жазбойы отамалы дак ды кутип баптау мен оларды суарудын натижесинде кузге карай топырактын бетки кабаты тыгыздалады.Егер отамалы дак дан кейн данди масакты дак себилсе тисти тырма тиркелген кайырмалы сокамен 20-22 см жыртады.Судигер негурлым ерте жыртылса согурлы данди асакты дак н тусими жогары болады. Жугери.кант кызылшасы, картоп.дан кейн 30-32 см копсыту керек

Су эрозиясы - ә сіресе, топырақ тары интенсивті ө ң делетін, ашық кең істіктерде, жауын-шашын мө лшері жоғ ары болатын аудандарда басым болады.Су эрозиясы орманды дала зонасында басым. Сонымен қ атар, дала жә не орманды зоналарда да кең інен таралғ ан.

Топырақ ты ө ң деуден басқ а эрозиялық процестердің болуына, ә сіресе таулы аудандарда, ү лкен територияда орманды кесу, ө сімдік жабынын жою, мал жаю, туризм жә не т.б. ә сер етеді. Антропогенді эрозияның ерекше тү ріне ирригац-ияның, яғ ни топырақ қ а кө п мө лшерде су массасының берілуіне байланысты эрозия ү лгермейді де, топырақ бетімен ағ ады. Ирригациялық эрозия кезінде бір уақ ытта эрозия да, топырақ тың сортаң дануы да жү реді. Сонымен қ атар, тамшылы эрозия да болады. Ол топырақ тың структурасының су тамыларының ә серінен тығ ызданып, су ө ткізгіштігінің тө меадеуінен болады. Нә тижеде ол эрозияның басқ а тү рлерінің жылдамжү руіне жағ дай жасайды. Кейбір аймақ тарда топырақ тың тозуы, бү лінуі жә не шө лге айналуы Ертіс, Ә мудария мен Сырдария ө зендерінің су бассейнінің азаюы, Арал тең ізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мә селен, Оң тү стік Қ азақ станда Арал аймағ ының экологиясына байланысты 2 млн. га жер шө лейттеніп кеткен жә не Жаң адария ө ң іріндегі 3 мың га қ ара сексеул орманы біржола жойылу ү стінде. Арал ө ң ірі мен Сырдария ө зенінің аң гары бойынша топырақ тың химилық улы заттармен жә не радионуклидпен ластануы жылдам жү руде.

Балқ аш - Алакө л жә не Шу - Мойынқ ұ м аймақ тарындағ ы ө згерістер, Іле ө зеніне Қ апшағ ай су қ оймасының салынып, судың жасанды реттелуі табиғ атқ а кө п зардаптар ә келді. Су дең гейінін 1, 5-2, 0 метрге тө мендеуі Іле атырабы бойынша топырақ тың қ ұ рғ ап, бү лініп, сорланып, тозып кетуіне жол берді. Ә сіресе, Іле - Балқ аш бассейіні жер жаннаты аталғ ан Жетісу ө ң іріне экологиялык апатты да ала келді. Іле бойындағ ы ит тұ мсығ ы ө тпейтін тоғ ай, тораң ғ ы орманы, Шарын ө зенінің қ айталанбас сұ лу табиғ аты мен каньондары тозып, жағ алаудағ ы шұ райлы жайылымдар қ ұ лазығ ан сары далағ а, шө лге айналып бара жатыр. Ендігі жерде Іле суының 10-15 процентін Қ ытай халық республикасының алуы бұ л ө ң ірдің табиғ атын тұ л етері анық.

Су маң ызы, топырақ тағ ы кө здері

Біріншіден, ол ө сімдіктерге еріткіш ретінде қ ажет, ө йткені топырақ тағ ы коректік элементтерді жә не олардың тұ здарын ө сімдіктер тек ерітінді тү рінде сің іре алады.

Екіншіден, су ө сімдікте жү ретін фотосинтез процесіне керек, себебі фотосинтез реакциясында судың алты молекуласы қ атысады.

Ү шіншіден, су ө сімдік клеткаларының формасын сақ тап тұ рады, ө йткені оның қ ұ рамында 80-90 пайыз су болады.Егер клетка осы судан айырылса ө леді.

Тө ртіншіден, себілген ауылшаруашылық дақ ылдары тұ қ ымдарының бө ртуі жә не жер бетіне кө ктеп шығ уы топырақ ылғ алдылығ ына байланысты. Мысалы, дә нді масақ ты дақ ылдардың топырақ қ а себілген дә ндері бө ріту ү шін оның салмағ ының 50-55 пайызындай ылғ ал қ ажет, ал дә ндерінде ақ уызкө п болатын дә ндібұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымдары бө рітуі ү шін олардың салмағ ынан 2, 0-2, 5 есе артық ылғ ал керек.

Бесіншіден, ылғ ал ө сімдіктердің температурасын реттеуге қ атысады..

Алтыншыдан, ылғ ал топырақ та жә не ө сімдік органдарында жү ретін ә р тү рлі биохимиялық реакциялар ү шін қ ажет.

Жетіншіден, ылғ ал топырақ микроорганизмдерінің тіршілігі ү шін керек.

Сегізіншіден, ылғ ал топырақ қ ұ нарлылығ ының негізгі элементі, себебі қ ұ рғ ақ топырақ тарда микробиологиялық процестер нашар жү реді, немесе мү лде тоқ тайды жә не топырақ қ а берілген минералдық тың айтқ ыштардың тиімділігі тө мендейді.

Тоғ ызыншыдан, топырақ та ылғ ал жеткіліксіз болса (топырақ қ ұ рғ ақ шылығ ы) немесе ауа қ ұ рғ ақ болса (атмосфералық қ ұ рғ ақ шылық) ө сімдіктер солып қ алады.

Топырақ ылғ алдылығ ы жауын-шашын мө лшеріне, ауаның температурасына, ө сімдіктердің ылғ алды пайдалану дә режесіне байланысты ө згеріп тұ рады.Топырақ тағ ы ылғ ал ә р тү рлі формада болады. Олардың бастылары: гравитациялық су, капиллярлық су, гигроскопиялық су, қ абыршақ ты су, бу тә різдес су. Гравитациялық су дегеніміз топырақ агрегаттарының аралық тарындағ ы ірі қ уыстылық тар арқ ылы ө з салмағ ымен жоғ арыдан тө мен қ арай жү ретін су. Капиллярлық (тү тіктік) су топырақ тың капиллярлық қ уыстылық тарында орналасады. Гигроскопиялық су –ауаның ең жоғ арғ ы ылғ алдылығ ында топырақ молекула тү рінде сің ірген жә не оның бө лшектерінің бетінде ү лкен кү шпен берік ұ сталып тұ ратын ылғ ал.

Сү дігер ө ң деу мерзімі мен терең дігі. Сү дігер ө ң деу мерзімі танаптардың алғ ы дақ ылдардан ьосау уақ ытына, жылдың ауа райының ерекшкліктеріне байланысты. Солтү с Қ аз. ө ң ірлерінде жаппай себілетін бір жылдық дә нді дақ ылдарды жинау тамыздың ү шінші онкү ндігінде басталады.. Сү дігер ө ң деудің терең дң гі топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамына, себілетің дақ ылдың биологиялық ерекшелігіне, ауыспалы егісті ң орнына байланысты. Сү дігерді терең ө ң деуге КПГ-250 типтес жазық табанды сыдырптілгіштер қ олданса, ал таяз ө ң деуге КПШ-9, КПШ-11, ОП-8 культиваторлары пайдаланылады.

Суармалы егіншілктегі кө кө ніс ауыспалы егісі нобайлары

Алқ а тұ қ ымдасы (қ ызанақ, бұ рыш, баклажан

1 Қ ияр 2 Кеш пісетін қ ырық қ абат 3 Бұ ршақ тұ қ ымдастары (малазық тық) 4 алқ а тұ қ ымдасы (35%) 5 тамыржемістілер (жуа)

Картоа а.е.

1 дә нді дақ ылдар 3 кеш пісетін қ ырық қ абат 3 картоп(34%) 4 қ ияр 5 картоп 6 тыс танап (к.ж.ш)

7 танапты

1 қ ырық қ абат 2 алқ а тұ қ ымдасы 3 қ ияр 4 қ ырық қ абат 5 картоп 6 бұ ршақ тұ қ ымдас (малазық тық (тамыржемістілер пияз

Суармалы егиншиликте екпели копжылдык шоптерден кейн судигер ондеу. Жонышка, беде, эспарцет, еркекшоп жатады.Суармалы егиншилкте жонышка коп осириледи.себеби ол суды коп пайдаланылатындыктан жерди екинши рет сортанданудан сактайды ж.е баскаларга караганда онимди коп ьереди.азот корын молайтып топыракты кунарландырады.ол бир танапта 3-4 жыл осириледи.Оны 2ши ж.е келеси осу жылдары пишинге 3-4 рет шауып алады.сонгы жылгы жонышканы 3ши рет шауып алганнан кейн кыртысын туренди сыдыра жырткышпен 8-10 см ондеу жонышканын тамыр ойнын кыркып жер бетине шыгарып тастайды, кейн курапкалады.Еки аптадан кейн жер жырту алдында таапты суарады.Ал топырак л=дегдигенннен кейн шолак туренди сокамен 30-32 см жыртады.Шолак турен негизги корпустын алдында 8-10 см терендикке киретиндей етип орн керек.Себеби жонышканын кыртысын 10 см ге дейн тилип алып карыктын тубине тусиреди, ал астындагы негизги корпус оны ылгалды топыракпен жабады

Топырақ ө ң деуді минимализациялау Ұ зақ уақ ыт бойы механикалық ө ң деу, топырақ қ ұ нарлылығ ын арттырудың тиімді қ ұ ралы деп есептелініп келді. Бірақ уақ ыт ө те келе, топырақ ты интенсивті ө ң деудің ө зі қ арашірік мө лшерінің тө мендеуіне, топырақ ты шаң дануына, су жә не жел эрозиясынын, пайда болуы сияқ ты жағ ымсыз қ ұ былыстармен тығ ыз байланысты екені, ол топырақ тың қ ұ нарлылығ ының жоғ алуына сө зсіз ә кеп соқ тыратынын, яғ ни тоздыратыны тү сінікті болды.Далалы аудандарда топырақ ты қ айырмалы қ ұ ралдармен шектен тыс ө ң деу бір мезгілде екі теріс қ ұ былысқ а: бір жағ ынан — ө те қ ү рт кұ рғ ақ шылық тың, ал екіншісі жағ ынан — жел эрозиясының пайда болуына ә кеп соқ ты. Топырақ ты ө ң деу, нақ тылы топырақ -климат жағ дайына экологиялық бейімделген болуғ а жә не топырақ ты қ орғ айтын сипат алуы тиіс екені тү сінікті болды. Тек осындай жағ дайда ғ ана табиғ ат кү шінің топырақ ты бұ затын ә рекетінен қ ашуғ а жә не мә дени дақ ылдардың ө сіп-дамуы ү шін қ олайлы жағ дай туғ ызуғ а болады. Топырақ ты ө ң деу теориясының методологиялық негізі осындай. Бұ дан топырақ ө ң деудің бірінші принципі — оны минимализациялау — туады.Елуінші жылдардағ ы кө птеген зерттеулердің нә тижесінде топырақ ө ң деудің жаң а тә сілі мен бағ ыты қ алыптаса бастады. Ол —топырақ ты минимальды ө ң деу деген атақ алды. Топырақ ты минимальды ө ң деу — ө ң деудің саны мен терең дігін азайту арқ ылы энергетикалық шығ ынды азайтуды қ амтамасыз ететін, операциясаның бір жұ мыс процесіне ұ штастыратын жә не гербицидтерді қ олданатын ғ ылыми негізделген топырақ ты ө ң деу деп тү сінеміз. Топырақ ө ң деуді минимализациялаудың бірнеше жолы бар, оны таң дап алу нақ тылы топырақ -климаттық жағ дайғ а байланысты болады.

1. Ө ң деудің сапасын арттыру жә не гербицидтерді қ олданумен ұ штастыру арқ ылы, топырақ ө ң деудіқ санын азайту. Мұ ндай тә сіл парларды ө ң дегенде, отамалы дақ ылдарды есіргенде кең інен пайдаланады.

2. Топырақ ө ң деудің бірнеше тә сілдерін агрегаттың бір ө туіне ұ штастыру. Мысалы, сеялка-культиватор бір ө ткенде егіс алдында культивациялауды, тұ қ ым себуді, тың айтқ ышты енгізуді жә не себілген тұ қ ым қ атарын нығ ыздауды жү зеге асырады.

3. Топырақ ты химиялық немесе нольдік ө ң деуді қ олдану. Бұ л жағ дайда арамшө птермен кү ресетін қ ұ рал ретінде болатын топырақ ты механикалық ө ң деу толығ ынан гербицидтермен ауыстырылады. Мысалы, гербицидті парда жаппай ә сер ететін жанамалы гербицидтер (реглон) мен жеке дақ ылдарғ а ә сер ететін жылжымалы гербицидті ұ штастыру арқ ылы арамшө птер толығ ынан жойылады, ал топырак бетінде аң ыз сабактарымен ө сімдіктің басқ а қ алдық тары сақ талады.

4. Ө німнің кемуімен байланысты болмаса, топырақ ты ө ң деудің терең дігін азайту. Қ олайлы қ ұ рылымғ а ие болғ ан топырақ тарда ө сірілетін дақ ылдардың шығ ымдылығ ын тө мендетпей, ұ зақ уақ ыт бойы топырақ тың беткі қ абатын немесе тайыз ө ң деуді қ олдануғ а мү мкіндік болады. Ә рине, бұ ғ ан гербицидтердің кө мегімен немесе пар кү йінде ұ стау арқ ылы арамшө птермен кү ресудің тиімді шарасын қ олданғ ан жағ дайда қ ол жетеді.

Н.М.Тулайков тайыз ө ң деуді қ олданудың мү мкіндігі туралы: «...Дақ ылдарды себерде біз ө сімдік тұ қ ымын орналастыруды ниет етсек, топырақ тың оны отырғ ызатын қ абатын шын мә нінде жақ сі ә зірлесек, егерде ө сімдіктің жас тамыры бірнеше кү ннен кейін ғ ылымның барлық ережесі бойынша жыртылғ ан топырақ қ абатынан ә рі кетсе, жеткілікті емес пе», — деп жазады.

5. Топырақ ү стінің ө ң дейтін кө лемін азайту.

Минимализацияланудың бұ л ә дісі, ө ң делуге ұ шырайтын топырақ тың тар жолағ ына тікелей егін себуде іске асырылады. Танаптың қ алғ ан бө ліктері ә детте ө сімдік қ алдық тарымен жабдық талады. Арамшө птер гербицидтердің кө мегімен жойылады., „._

Тә лімі егіншілікте топырақ ты ө ң деуді минимализациялаудың маң ызды шарты — арамшө птермен кү ресуде химиялық қ ұ ралдарды жә не топырақ бетіне аң ыз сабақ тарын сақ тайтын топырақ ө ң деу қ ұ ралдарының жазық тілгішті тү рлерін қ олдану болып табылады.

Топыракты нолдик ондеу- танаптыондемей олардагы арамшоптерди гербицидтердин комегимен жою.Бул топ.ты негизги ж.е егин себер алдындагы ондеулерден откизбей ак СЗС-2, 1А дан сепкиштермен бирден егин себу.Натижесинде топ, жел, су эрозиялары болмайды, топ.курылымын, физ.т.б касиеттерин, ылгал режимин жаксартып мол оним алуга мумкиндик береди, жанар-жагар айды, жумыс кушин унемдеуге мумкиндик тугызады.А.ш да манызы зор.

Топыракты жылдам ондеу. Егиншилик п.б бастап бугинги кунге дейн топ ондеу жылдамдыгы гылым мен техниканын дамуына байл.озгерип отырды.Алгашкы кезендерде откен гасырдын 20-30 жылдары жер ондеу куралдарын аттын не кара малдын кушимен суйреди, сондыктан жерди ондеу жылдамдыгы сагатына 3-5 км аспады.Бертин келе ЧТЗ, ХТЗ, ДТ-54, ДТ-75 шынжыр табанды тракторлар колданды.бул кезде жылдамдык 9-10 км ге жетти. Топ.ты негурлым жогаргы жылдадыкпен ондесе согурлым енбек онимдилиги артады. Сонымен катар топ.жогаргы жылдамдыкпен ондеу экономикалык жагынан тиымди, себеби а.ш машиналары мен курал-жабдыктары, жумыс куши, жанар-жагар майлар аз молшерде керек.А.ш куатты К-700, К-701 донгелекти тракторларды пайдаланудын аркасында топ. Ондеу жылдамдыгы сагатына 15-16 км жетти.Топ.корсетилген жылдамдыкта ондеу онын жаксы уакталып, ондеу сапасынын корсеткиштери жогарылайтындыгын, топ кедергисинин азаятындыгын, топ.ылгалдын жаксы сакталатындыгын, осимдиктердин алгашкы осип даму фазаларында жаксы жагдай жасалады.Жерди жыртканда, культивациялаганда, тырмалаганда топ.жогаргы жылдамдыкта ондеу барлык агротехникалык шараларды кыска мерзимде орындауга, енбек онимдилигин арттыруга, егиншиликтин маденилигин котеруге мумкиндик тугызды.

Топ.ондеу сапасына агротехникалык бага беру. Манызы: 1)сапалы ондеу егиншилик мадениетинин жогары болу мен а.ш дак.онимин арттырудын негизи.2)жиберилген кемистиктерди жою максатымен косымша ондеудин кажеттилиги болайды, сондыктан енбек, жанар-жагар май материалдары унеделеди, а.ш машиналары мен курал-жабдыктары тозбайды.3)топ.ондеудин сапасын бакылау мен багалауды жаксы уйымдастыру механизаторлардын орындаган жумыстары ушин жауапкершилик сезинуыне ж.е енбегинин тупкиликти натижесине ынталандыруга тарбиелейди. 1) Жер жыртудын касиеттерине сапалык бага беру: -агрономиялык усыныстарга сай мезгилде жыртылуы; -жырту терендиги, 2см ден кем не арттыкка ауыткуга болмайтындыгы; -топ.кесектилиги дм 0, 36м2 колемдеги кесектин кургакшылык аймактарда 4см ден, ылгалды онирлерде 6см ден аспауы керек. –топ.копсытылу дарежеси; -топ.жалдылыгы; -кыртысты синиру терендиги; -аныздык калдыктары мен арамшоптерди топ.синыру; -жыртылмай калган жердин болмауы; 2)Жазыктабан сыдыратилгишпен аудармай онделген жердин сапасын багалау: Максаты: арамшоптерди жойып, топ.эрозиядан коргау ушин танапта орылган егис анызын т.б осимдик клдыктарын сактау. Бага берилетин корсеткиштери: -дер кезинде копсыту; -копсыту терендиги; -танап бетинде анызды сактау дарежеси 80-85%; -арамшоптерди толык кырку; - ыры кесектердин болмауы. 3) Топ.тырмалаудын сапасын багалау: - топ.физ. писип жетилу кезинде тырмалануы; -онтайлы терендикке тырмалау; -топ.бетинин тегистилиги; -арамшоптердин жас оркендери мен оскиндерин жою; -топ.кабыршагын жою; -тырмаланбаган жердин болмауы.

Топ.эрозиясы, турлери., зияндыыгы: Топырақ эрозиясы (грек тілінен аударғ анда –«бұ замын» деген мағ ынаны білдіреді) дегеніміз, оның су немесе жердің ә серінен бұ зылуы. су жә не жел немесе дефляция эрозиясын бө ліп кө рсетуге болады. Топырақ ты бұ затын кү ш ретінде біріншісінде — ағ атын су, ал екіншісінде ауаның қ озғ алысы болып табылады. Эрозия ауаның интенсивті қ ызметіне дейін де бол-ғ ан. Қ атты заттардың беттік сулармен мұ хитқ а ша-йылып келуі, ауада ұ немі топырақ шаң ының болуы бұ л қ ұ былыстың болуын дә лелдейді. Белгілі мә лі-меттер бойынша сары топырақ пен шабындық саздық топырақ тар — жел эрозиясының ө німдерінің ауадан тұ нуының нә тижесінде тү зілген. Су жә не жел эрозиясы барлық жерлерде орын алады. Жел эрозиясының интенсивтілігі жылдам-дығ ы мен ұ зақ тығ ына, кең істіктің aшық тығ ына (ағ аш-ты ө сімдіктердің болуы, рельеф) жә не топырақ тың жағ дайына тікелей тә уелді. Ұ қ сас жағ дайларда эрозияғ а жең іл топырақ тар (қ ұ мды жә не қ ұ мдақ) кө п ұ шырайды. Эрозияны топырақ тың қ ұ рғ ақ тығ ы, гумусқ а кедейлігі кү шейтеді.Аталғ ан факторлар далаларда, шө лейттер мен шө л-дерде, ә сіресе, қ ұ мды топырақ грунттары таралғ ан жер-лерде болады.

Қ азіргі кезде Қ азақ стан жерінің 33, 6 млн. га жері соғ ыс полигондарының кесірінен бү лінгені анық талды. Сол сияқ ты республика аймағ ында барлығ ы 16 млрд. тонна радиактивті қ алдық жинакталғ ан. Ол қ алдық тар Ақ мола облысының - 800 га, Жамбыл облысының -190 га, Жезқ азғ ан облысының - 25 га, Қ ызылорда облысының - 3, 0, Оң тү стік Қ азақ стан облысының - 2 гектар жерін алып жатыр. Нә тижесінде, бү гінгі таң да Қ азақ станда радиациялық апат аймақ тары мен ондағ ы казіргі қ алыптасқ ан жағ дайларды келтірілген фактілер арқ ылы кө руге болады.

Қ азақ станның қ ұ рғ ақ климаты жағ дайында радионуклидтер топыракта баяу қ озғ алып, ұ зақ сақ талып, экожү йелерді бү лдіреді. Осылайша топырақ негізгі ластану кө зі ретінде радионуклидтерді ө сімдіктерге одан жан-жануарларғ а, адамғ а жеткізіп отырады. Ал, адам баласы ө з кезегінде генетикалық, соматикалық, онкологиялык ауруларғ а ұ шырап, зардап шегеді. Қ азірдің ө зінде Қ азақ станда 2, 6 млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұ р. Атырау облысында 32 мың адам анемия, сү йек рагі, тубуркулез, жү йке ауруларымен ауырып зардап шегуде.

Жоғ арыда келтірілген тарихи жә не шынайы фактілер Қ азақ станның қ асиетті топырағ ы, ауасы мен су ресурстарының каншалық ты зардап шегіп келгенін дү ние жү зінің адамзат қ оғ амы соң ғ ы жылдары ғ ана біліп отыр. Ендігі жерде Қ азақ тың ұ лан-ғ айыр аумағ ы ө зінің жаралы денесін сауық тыра отырып болашақ ұ рпақ тарының салауатты ө мір сү руін қ амтамасыз етуге бел байлап, ө ркениетті елдер қ атарына косылатын кұ н алыс емес екеніне кә міл сенеміз