Бу Ханифа және Әбу Һұрайра

Имам Ағ зам Ә бу Ханифа: «Мен ү ш сахабаның сө зін дә лел ретінде қ абылдамаймын. Бұ лардың біреуі – Ә бу Һ ұ райра», – депті-міс. Имам Ағ зам ө зінің ағ зам имамдығ ына жараспайтын мұ ндай сө з айтуы мү мкін емес. Егер айтқ ан болса, ханафи мә зһ абының ү лкен имамдарының бірі «Фә тхул-Қ адир» атты ең бектің иесі ғ ұ лама Ибн Хумам: «Ә бу Һ ұ райра ү лкен фақ иһ тардың (пә туа беретін ғ алым) бірі», – деп айтпас еді. Иә, Ибн Хумам сынды ү лкен ғ ұ лама ұ станғ ан мә зһ абының имамы Ә бу Ханифаның «Мен оны дә лел ретінде қ абылдамаймын» деген сө зін біле тұ ра, Ә бу Һ ұ райра туралы ә лгіндей сө зді айтпайтыны анық. Қ ала берді, Имам Ағ замның бұ л сө зді айтып-айтпағ анына қ атысты ешбір дерек жоқ.

Жалпы Ә бу Һ ұ райра бес мың нан астам хадис риуаят еткен. Бұ л хадистердің барлығ ы бір кітапқ а біріктірілсе, Қ ұ раннан бір жарым есе ү лкен кітап болады. Қ ұ ран кә рімді алты айда, тіпті бұ дан да қ ысқ а уақ ытта жаттап алатын хафыздардың кө птеп кездесетіні жалпығ а мә лім. Солай бола тұ ра Аллаһ елшісінің қ асында тө рт жыл бірге болғ ан, есте сақ тау қ абілеті ө те мық ты, Аллаһ елшісінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) батасын алғ ан зерек сахабаның мұ нша хадисті жаттай алмайтынын алғ а тарту Ә бу Һ ұ райраны кемсітіп, қ орлау болса керек. Қ ала берді, оның жеткізген хадистерінің барлығ ы бірдей тікелей Аллаһ елшісінен естігендері емес. Кө птеген сахабалардың Ә бу Һ ұ райрадан хадис алғ аны секілді ол да хазірет Ә бу Бә кір, Омар, Фазыл, Убә й ибн Кағ ыб жә не хазірет Айша анамыз сынды (Аллаһ баршасынан разы болсын) сахабалардан хадис жеткізген.

Қ ала берді, Ә бу Һ ұ райраның есте сақ тау қ абілетін сынап кө ргендер де кездескен. Осындай кісілердің бірі Мә руан еді. Ол Ә бу Һ ұ райра хадис айтып жатқ ан мә жілістерде ө зінің хатшысына жү здеген хадисті жасырын тү рде жазғ ызып алады. Сө йтіп, келесі жылы Ә бу Һ ұ райрадан дә л сол хадистерді риуаят етуін сұ райды. Ә бу Һ ұ райра: «Бисмиллаһ ир-рахманир-рахим» деп бастап, былтыр айтқ ан хадистерін дә л сол қ алпында сө збе-сө з қ айталап шығ ады.

Иә, Ә бу Һ ұ райраны сынамақ болғ андар сол дә уірде қ алайша ұ ятқ а қ алса, бү гін де, ертең де сү ннеттің тірегі болғ ан осынау ә йгілі сахабағ а тіл тигізіп, сынап-мінегендердің ұ ятқ а қ алатыны сө зсіз.

ә) «Ү мбеттің ғ ұ ламасы» – Абдуллаһ ибн Аббас (р.а.)

Һ ижреттен тө рт-бес жыл бұ рын дү ниеге келген. Аллаһ елшісі (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) дү ниеден озғ анда 14-15 жаста еді, яғ ни ес біліп есейген кезі. Бұ л Абдуллаһ ибн Аббастың Аллаһ елшісінен естіген ө сиеттердің мә ні мен маң ызын, астарын толық ұ ғ ынып, кө ң іліне тоқ и білгендігін кө рсетеді. Ақ ыл тоқ татқ ан осы уақ ыт аралығ ында кө п нә рсе ү йренді. Пайғ амбарымыздың «Уа, Аллаһ тағ алам, оны дінде терең ілім иесі ете гө р ә рі оғ ан тә уилді (Қ ұ ран ақ иқ аттарының астарын) ү йрет!» деген дұ ғ асын алды. Тіпті кө зі тірісінде-ақ Абдуллаһ ибн Аббас «Хибрул-умма» (Ү мбеттің ғ ұ ламасы); «Бахр» (Ілім дариясы); «Тә ржуманул-Қ ұ ран» (Қ ұ ранды бізге жеткізуші, илә һ и мағ ынаны тә ржімалаушы) деген тә різді лақ ап есімдермен елдің қ ұ рметіне бө ленді.

Ашық жү зді, келбетті келген, ә кесіне тартқ ан бойшаң кісі еді. Жұ ртты аузына қ арататын сө зге шешен еді. Бұ л ерекшеліктер оның Хашими руынан шық қ андығ ын аң ғ артып тұ ратын. Есте сақ тау қ абілетінің мық тылығ ы сондай – Амр ибн Рабияның

أ َ م ِ ن ْ آ ل ِ ن ُ ع ْ م ٍ أ َ ن ْ ت َ غ َ ا د ٍ ف َ م ُ ب ْ ك ِ ر ٌ
غ َ د َ ا ة َ غ َ د ٍ أ َ م ْ ر َ ا ئ ِ ح ٌ ف َ م ُ ه َ ج ّ ِ ر ٌ

деген жолдармен басталғ ан сексен бә йіттік ө лең ін бір оқ ығ анда-ақ жаттап алғ ан еді.

Тә псір, фиқ һ, хадиспен қ атар ә дебиет пен поэзияғ а жү йрік еді, ә сіресе, жаһ илия дә уірінде туғ ан ө лең дерді кө п білгендіктен, Ибн Жә рир ә т-Табари тә псірінде ә р аяттың тү сіндірмесін берерде, Ибн Аббастың ө лең -дерінен ү зінділер келтіріп отырғ ан.

Хазірет Ә бу Бә кір (р.а.) кезең інде ол ерекше қ ұ рмет кө рді. Омар (р.а.) сахабалардың ақ сақ алдарынан қ ұ ралғ ан «Ақ ылдастар кең есіне» жасы кіші болса да, Ибн Аббасты да қ осты. Бір жолы ақ сақ алдар баласынып, оны кө зге ілмейтін сың ай танытқ анда, хазірет Омар (р.а.) ақ ылдастар алқ асына «Наср» сү ресін оқ ып, оның астарында қ андай мағ ына жатқ андығ ын сұ рады. Олар «Аллаһ тың кө мегі мен жең ісі келгенде, ел топ-тобымен Ислам дінін қ абылдайтын болады. Сол кезде Раббың ды пә кте, мадақ та ә рі кешірім тіле» деген мағ ынағ а келеді десті. Хазірет Омар ол жауапқ а қ анағ аттанбай сол сұ рақ ты Ибн Аббасқ а да қ ойғ анда, ол «Бұ л сү ре Расулаллаһ тың тіршіліктегі дә м-тұ зы таусылғ андығ ын аң ғ артады. Елдің топ-топ болып Ислам дінін қ абылдауы адамзатқ а дінді жеткізуші елшінің міндетінің аяқ талғ анын білдіреді. (Ендігі жерде Расулаллаһ тың міндеті – ө зіне осыншама нығ меттерді жаудырғ ан, бар себептерді бір-бірімен ү йлестіруші Аллаһ ты пә ктеу, бар жақ сылық ты Жаратушыдан деп білу, кү нә сіз бола тұ ра, ә р кү ні кемелдіктің жаң а бір сатысына кө терілген кезінде ө ткен кү ндеріндегі дә режесін ойлап, сол кү ндер ү шін кешірім тілеу)», – деп жауап береді. Бұ л жауапты естігенде, хазірет Омар ақ сақ алдарғ а «Ибн Аббасты міне, осындай зеректігі ү шін араларың ызғ а қ остым», – деген еді.

Ибн Аббастың (р.а.) ерекше ақ ыл-парасаттылығ ы мен сұ ң ғ ылалығ ы ел аузынан тү спеді. Ақ иық елшімен (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) шежіресі ортақ еді. «Біз пайғ амбар шаң ырағ ында ө стік», – деп бұ ны ө зі мақ тан тұ татын. Жеке басының кемелдігі де бір тө бе еді. Қ ай мә жіліске бара қ алса болды, ел оны қ ұ рметтегендіктен тү регеліп ізет білдіретін. Ол ұ лық бола тұ ра барынша кіші-пейілділік танытып, ө зіне бұ ндай қ ұ рмет кө рсетілгенін қ аламайтын. Ондайда наху (араб тілі грамматикасы) кітаптарындағ ы бір ережені тү сіндірерде мысал келтіретін мына бір сө зді айтатын: «Дін жолында мұ сылмандарғ а кө рсеткен кө -мектерің із бен қ амқ орлық тарың ыз ү шін сіздерге ант етем, Қ ұ дай ү шін мағ ан бола тү регеліп ә уре болмаң ыздар».

Соғ ан қ арамастан Зә йд ибн Сабит атқ а мінгенде, Ибн Аббас оның ү зең гісін ұ стап тұ ратын. Ал Зә йд ибн Сабит болса оғ ан: «Ә й, Расулаллаһ тың кө кесінің баласы, қ ойсаң шы», – дейтін. Ибн Аббас болса «Бізге ғ алымдарымызғ а осылай қ ұ рмет кө рсету міндеттелген», – дейтін. Зә йд ибн Сабит бұ ны естігенде, дереу оның қ олынан сү йіп, «Ал бізге Расулаллаһ тың туыстарын қ ұ рметтеу міндеттелген», – дейтін.

Қ оғ амдық ө мірде ә ркімнің дү ниеге қ арайтын ә рі ө зін кө рсететін бір терезесі бар. Мә селен, сұ ң ғ ақ бойлылар, яғ ни адамдық тың асқ ар шың ына кө терілгендер басқ алар байқ ау ү шін иіліп, кішіпейілдік танытуғ а тиіс болса, тапал бойлылар, яғ ни адамгершіліктен жұ рдай пасық тар жұ рт назарына ілігу ү шін танауын кө кке кө теріп жү ретіні белгілі. Ұ лы тұ лғ алар ұ лық тық тың ө лшемін кішіпейілдікпен байланыстырса, мә стектер ө ркө кіректеніп, тә каппарлық қ а барады. Осы тұ рғ ыдан келгенде, Ибн Аббас ұ лы тұ лғ а еді, сол ү шін де ө зін сондай қ арапайым ұ стайтын.

Ибн Аббастың ғ ылымның ә р саласында маман-данғ ан арнайы шә кірттері бар еді. Саид ибн Жү бә йір, Мү жахид ибн Жә бр, Икрима секілді табиғ ин имамдары: «Біз бә рін сол кісіден ү йрендік», – дейтін. Расул-аллаһ тың (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) қ олында тә лімін кө ріп ө скен бұ л ғ ажап кісінің риуаят еткен хадистері 1600-ге жуық тайды. Ал енді осы хадистер жайлы қ андай да бір кү мә н тудырып, шу кө теру, «Бұ л хадистер ойдан шығ арылғ ан. Кағ бул-Ахбардан риуаят етілген» деу Расулаллаһ тың осы бір біртуар сахабасына арнағ ан дұ ғ асын ә рі ү мбеттің, ә сіресе табиғ иннің ірі имамдары «Хибрул-умма», «Бахр», «Тә ржуманул-Қ ұ ран» деп атағ ан асқ ақ қ асиеттерін жоқ қ а шығ ару емес пе?

Ибн Аббас (р.а.) басқ алардың тү регеліп ө зіне қ ұ рмет кө рсеткенін қ аламайтын, алайда сү йегі жер қ ойнына тапсырылғ анда қ абірдегілердің бә рі жатқ ан жерінен аяғ ынан тік тұ рып, зор қ ошеметпен қ арсы алғ андай ә сер береді. Жерлеу оқ иғ асын жеткізуші рауилардың бірінің айтуынша, «ө з қ ұ лағ ыммен естідім, сол сә т жердің ү стінен емес астынан мына аят анық естілді» деген:

ي َ ا أ َ ي ّ َ ت ُ ه َ ا ا ل ن ّ َ ف ْ س ُ ا ل ْ م ُ ط ْ م َ ئ ِ ن ّ َ ة ُ. ا ِ ر ْ ج ِ ع ِ ي إ ِ ل َ ى ر َ ب ّ ِ ك ِ ر َ ا ض ِ ي َ ة ً م َ ر ْ ض ِ ي ّ َ ة ً. ف َ ا د ْ خ ُ ل ِ ي ف ِ ي ع ِ ب َ ا د ِ ي. و َ ا د ْ خ ُ ل ِ ي ج َ ن ّ َ ت ِ ي

Иә, Ибн Аббас (р.а.) жерленгенде, қ ара жер де қ ұ рмет кө рсеткен, бұ рынғ ы марқ ұ мдар да ізет білдірген, аспаннан періштелер де арнайы тү скен.