Билік пен қоғам 5 страница

Ө згерістер алдың ғ ы толқ ыны келгені байқ алды.Шад Ағ ынның ө зінің ордасында отырғ анда, Жужан елінен асығ ыс жаушы келеді.Оның атқ арғ ан тапсырмасы маң ызды еді.Ол Жужан хандығ ында болып жатқ ан соң ғ ы хабарды жеткізу ү шін келген.Бұ л хабарда тө ң керістің нә тижесінде Чеуну ханды Анахуань мерт қ ылып, ө зін хан жариялағ аны жә не де ол ө з тә ртібін орнату ү шін қ арсыластарын қ ұ ртуғ а кіріскені жайында айтылады.Бұ дан кейін Бумын жаң а билеушінің жазалауынан жан сауғ алап, 400 сарбазымен тү ріктердің ордасына қ айтып оралатынын жазғ ан болатынбыз.Енді қ алыптасқ ан жағ дайдың мә н-жайын нақ тырақ талдауғ а кірісіп кө рейік.

520 жылы Чеуну жорық та болғ ан кезде, ханның анасы шенеуіктермен келісім жасап, баласы ордағ а қ айтып келгенде оны ө лтірткізеді, тақ қ а екінші ұ лы Анахуаньды отырғ ызады.Ол бірақ ұ зақ отыра алмады, он кү н ө те салысымен Шифа атты Чеуну ханның туысы хан ордасына шабуыл жасап, талқ андап жең іске жетеді.Анахуань қ ашып кетуге мү мкіндік тапқ анмен, жақ тастары болғ ан анасы мен бауырлары мерт болады.Қ ытайғ а қ ашып кеткен Анахуань, жергілікті биліктен ө зін қ абылдап, қ олдау кө рсетуін сұ рап, вассалдық дә реже алуғ а ү міт білдіреді.Ал бұ л уақ ытта оның ағ асы Поломынь жақ тастарын жиып, Шифаны жең у арқ ылы билікті ө з қ олына алып, хан титулын иемденеді.Поломынь хан билікқ ұ мар адамдардың қ атарынан еді.Тақ қ а келе салысымен бұ йрығ ын орындамай, ә міріне қ арсы келгендерге аяусыздық танытады.Жеке тұ лғ алармен бірген, ол тұ тастай елді-мекендердің кө зін қ ұ ртқ ан.Олардан бө лек қ ашып, аман қ алғ ан тайпаларда кездеседі.Ол тайпалар ханның жазасынан қ ұ тылу ү шін хандық тың тү кпір-тү кпіріне тарап кеткен.Мә селен, телелік сір тайпалары пана сұ рап тү рік шады Ағ ынның ордасына келіп қ оныстанады.Шад Ағ ын қ арсы келмейді, тек бұ л жайтпен Поломынь ханмен бө лусіді жө н деп табады.Бұ л хабарғ а анық разы болмағ ан жужан ханы қ ашқ ындарды ө лтіру қ ажеттігі туралы бұ йрығ ы бар жауап қ айтарады.Алайда, сір тайпаларының билеушісі Қ ұ тыз бектің Бумын қ ағ анмен туыстық қ атынаста болуы себепті бұ йрық орындалмайды. Тү ркілердің ордасына қ оныс аударушылардың болғ анын кө рсететін бұ ндай мысал жалғ ыз емес.Тү ркі жұ рты тұ рғ ындармен, ал ә скер жауынгерлермен толығ а берген.Тү ркі ә скерлерінің кү ш-қ уаты сан жағ ынан ә рі сапа жағ ынан уақ ыт ө ткен сайын арта тү сті.Бұ л бү кіл Орталық Азияны «найзаның ұ шымен жә не қ ылыштың ө ткірлігімен» 100 жылдай еркін билеп-тө стеген ә скердің қ алыптасуындағ ы алғ ашқ ы кө рінісі болатын.

Алдың ғ ы ә ң гімемізге оралайық.Поломынь ханның тақ тағ ы ғ ұ мыры қ ысқ а болды.521 жылы ол да бас кө терген телеліктерден талқ андалып, қ алғ ан ә скерімен жужан билеушілерінің «сү йікті» мемлекеті Қ ытайғ а кө шіп кетеді.Жужан мемлекетіның ө мір сү руі қ ыл ү стінде тұ рды.Қ ытайды бұ л жағ дайдан тек ұ тып шық ты.Екі бірдей жужан ханы Қ ытайдан пана сұ рап, берілді.Ал Жужандағ ы ахуалдың шиеленіскені сонша, ә р ру жеке қ оныстанып алып, кезекпен бірін-бірі тонап отырғ ан [6, т. II, с. 202].

Қ айшылық тарды телеліктер пайдаланып кетті: жужанжардардың қ олынан қ аза болғ ан қ олбасшы Мивотудың інісі Ифу Гаогюй мемлекетін қ алпына келтіріп, 521 жылы Поломыньның жужандарын талқ андаумен Қ ытайғ а тық сырады [сонда, т. 1, с. 219].Іс жү зіне Жужан уақ ытша басшысыз қ алды.Анахуаньнның орнын басып отырғ ан Синифа сол жылы гаогюйліктерден жең іліп, ә бден таныс бағ ыт бойынша қ ытайларғ а барып жү гінді.Келесі 522 жылы Анахуань билікті қ айта қ олына алып, Дуньхуанның солтү стігіндегі қ ытай тұ рғ ындарын талан-таражғ а салады, ө йткені жужандар аштық қ а ұ шырағ ан болатын.Содан соң Анахуань бастағ ан жужандар ары қ арай солтү стікке кө шіп кетеді[сонда, т. 1, с. 204].

Істемі балалық шағ ынан қ ұ рдастарынан алғ ырлығ ымен, ойының да, қ имылының да жылдамдығ ымен оқ бойы озық болатын.Ол елдің ішінде, сыртында болып жатқ ан оқ иғ алардан хабардар еді.Елші-жаушылардан келетін ә р хабарды ү немі біліп, ой елегінен ө ткізіп отыратын болғ ан.Ө зінің дос-жолдастарымен мемлекеттік мә селелерді талқ ығ ан салатын орындары да болғ ан.Ол орынның атауы Қ арақ ұ з деп келеді [7].

523 жылдың бір мерзімінде Істемі келесі хабардан қ анық болады: Анахуань Вэй империясынан қ ашып шық қ ан екен.Оның артынан жазалау ә скерлері де қ уып шық қ ан.Бірақ 524 жылы Қ ытайдың солтү стігіндегі Шаньсидегі Войе қ амалында кө теріліс шығ ып, аймақ ты тез шарпи бастады, сондық тан қ ытай ә скерлері кері қ айтуғ а мә жбү р болады.Бұ л кү тпеген оқ иғ а Анахуаньның жанын сақ тап қ алады.Ол ордасына қ айтып келуге жә не бос тұ рғ ан тақ қ а тұ рақ ты тү рде отыруғ а мү мкіндік алады.

Анахуань ү шін ұ зақ кү ттірген тақ қ а қ айта оралуынан жә не орнығ уынан соң, кө пшіліктің таң данысымен бірге қ уанышына орай мемлекеттегі саяси жағ дайды билеуші тұ рақ тандырды.Ол онсыз да терең деген қ айшылық тар мен жанжалдарды ушық тырмады, керісінше ішкі саясаттағ ы мә селелерді бейбіт жолмен шешуді қ алады.Оның ү стіне оның санасын мазалағ ан басқ а маң ызды ойлар болғ ан.Басты мақ саты – Жужан хандығ ының беделі мен ә леуетін бұ рынғ ы қ алпына келтіру.Анахуань осы іске кө бірек назарын аударды.

Заң бойынша, шад Ағ ын Анахуань ордасына Бумыннан кейін ол жақ та тү ріктердің тарапынан аманат болмағ андық тан, басқ а баласын аманат етіп жіберуге ә рі алым тө леуге тиісті болатын.Бумын ө з ордасымен бө лек кеткендіктен, оның ү стіне Анахуаньның онымен қ арым-қ атынасы қ иын болғ андық тан тү рік кө семдері кең естерінің бірінде маң ызды шешім қ абылдайды.Шешім аманат ретінде Естеміні жіберу туралы болды.Тү ріктер кө здеген басты мақ сат Анахуаньның биліктегі позицияларын нығ айтуғ а жә рдемдесу жә не ө здерінің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуде кепілдік алу еді.Ал аманаттың жеке басын қ орғ ау ү шін 4000 доғ ылат (кә сіби жауынгер) қ осып жіберілді.Оғ ан қ оса Істеміге қ амқ орлық ету ү шін хан ордасына Жора бек те аттанды.

Хан ордасына келген соң шад Ағ ын мен Істемі Анахуаньның шақ ыртуымен ақ ү йге келді.Кездесуде дә стү рлі амандық рә сімдерінен кейін, Ағ ын іске кө шеді.Тү ріктердің билеушісі ә келген бұ йымтайлар, яғ ни аманат пен қ осымша ә скер ханның кө ң ілінен шық ты.Ә скері толық қ ан хан жоғ ары кө ң іл-кү ймен аманатқ а ө з баласындай қ арауғ а уә де береді.Ағ ын да алғ ыссыз қ алмайды.

Ханның бұ йрығ ы бойынша тү ркілердің ә скері тө рт қ осынғ а бө лініп жайғ асады.Олардың біріне Істемі де қ оныстанады.Кү ндіз-тү ні қ ауіпсіздікке жауап беретін кү зет қ ойылады.Шад Ағ ынның талаптары орындалды, демек жағ дай тү ріктердің ортақ мү дделерінен шық ты.Осылайша Істемі ү шін ө мірінің жаң а кезең і басталады.

Кө шпелі халық тардың ә скери дә стү рінде ірі, маң ызы зор соғ ыс, жорық сынды оқ иғ алардың алдында сайыстардың ұ йымдастырылуы бар ү рдіс.Сайыстар бір жағ ынан жауынгерлердің ә скери шебрлігін ұ штау ү шін, екінші жағ ынан ә скердің, тұ тас халық тың рухын кө теру ү шін жасалатын.Жужан хандығ ында сондай сайыстың бірі 525 жылы жасалғ ан.Ал оғ ан себеп болғ ан Хань Балин бастағ ан кө терілісшілер басып алғ ан Войе қ амалына біріге жорық жасап, кө терілісті басу туралы Анахуань ханның Вэй императорына жасағ ан ұ сынысы.Вэй императоры ұ сынысын қ абылдап, жужан ә скерлері, оның ішінде тү рік қ осындары да жорық қ а дайындалуғ а кірісті.Бірақ бұ л жайында кейінірек.

Алдымен сайыстың барысын қ арастырайық, ө йткені оғ ан Істемі қ атысқ ан болатын.Істеміден басқ а бә йгеге 23 шабандоз қ атысқ ан.Барлығ ы 24.Бұ л сан сол уақ ытта Жужан хандығ ының қ ұ рамындағ ы тайпаның санын кө рсетеді.Бә йгедегі олжағ а басты ү міткерлер осы Істемі мен Анахуаньның ұ лы Яньлочен болатын.Екеуінің таныстығ ы осы кезден басталады.Ал талас-тартысқ а толы бә йгеде Істемінің жолы болады.Қ ұ ла айғ ыры озып келіп, ү лкен олжаны қ анжығ асына байлайды.Істемі бү кіл Жужан хандығ ындағ ы ү здік шабандоз атанады.Бұ л қ ұ рметті атақ пен оны Анахуаньның ө зі марапаттағ ан.Олжаны алса да, Істемінің қ алағ аны басқ а еді.Жорық қ а қ атысу оның алдында тұ рғ ан ең басты мақ сат болатын.Ол ө з дегеніне жетеді, Істемінің батылдығ ы мен белсендігіне тә нті болғ ан ханның рұ қ сат беретіні анық еді.

Войе қ амалына жорық 525 жылы басталды.Істемі Яньлоченмен бірге жорық қ а қ атысып, оқ иғ аларғ а куә болды.Екеуі ү шін бұ л алғ ашқ ы ә скери тә жірибе.Істемі соғ ыстың не екенін сезінді, соғ ыстың адамды, ал адам соғ ысты ө згерте алатынын кө з алдынан ө ткен суреттер арқ ылы білді.Қ иындық тарғ а тап болғ ан Істемі шаршағ анмен, қ орық пады.Сынақ тар адамды кү шейтіп, бекем етеді.Бұ л ақ иқ ат оның жағ дайына да қ атысты болды.

Кө терілісті басу ісін Анахуань ө зіне жү ктеді.Жә не ол белсенділігі жемісін берді.Ө йткені 525 жылдың кө ктемінде оның ә скерлері бү лікшілерді басып тастағ аны жә не қ амалды алғ аны ү шін қ ытайлық биліктен толық кешірім алып, марапатталды [6].Вэй императоры атынан Жужан хандығ ына сыйлық тар тиелген тұ тас керуен жө нелтілді.Бұ л оқ иғ адан кейін Анахуань хандық ты жеке дара билеуге кө шті, басқ аша сө збен айтқ анда гегемон атанды.

Қ ытайдағ ы Вэй империясы батыс жә не шығ ыс болып екіге бө лінген соң, Анахуань оң тайлы саяси жағ дайды пайдаланып, теле тайпаларын бағ ындырып алуды шешті.Ол қ уатты ә скер жасауғ а кірісті.Ә скердің қ атарын 24 тайпаның жауынгерлері толық тырды.Тү ркілердің де тарапынан ә скери жасақ тар келіп жатты.Ә скер уақ ыт ө ткен сайын кү шейе берді.

Ертіс ө зенінің бойын жайлағ ан теле тайпаларын жорық тар бірнеше жыл ұ йымдастырылып тұ рды.Бұ л жорық тардың басында Істемінің ө зі тікелей жү рді.Бұ л жылдарда Істемі ер жетіп, ө лімнен де қ орық пайтын тіс қ ақ қ ан жауынгер атанып ү лгереді.Жасағ ан ерліктерінің арқ асында баһ адү р атағ ына қ ол жеткізеді.

Телеліктерге қ арсы жорық тардың бірінде Істемі бастағ ан 1300 ә скер 3 есе артылатын теле ә скерлеріне қ арсы тұ рады.Екі жақ тағ ы кү ш балансын ескерсек, жужан ә скерінің қ оршауда қ алғ аны қ исынды.Алайда, Істемі бастағ ан ә скерлерге сә тті тактикалық қ имылдардың кө мегімен қ оршауды бұ зып ө тудің сә ті келеді.Шайқ ас қ айта жанданып, алма-кезек шабуылдар жасалады.Бұ л шайқ ас Жора бектің ә скерімен кө мекке келуінің арқ асында телеліктердің талқ андалып, жужан ә скерінің толық жең ісімен аяқ талады.

Ендігі жерде айтатын ерекше жайт бар.Жорық тағ ы жең істен келген олжадан бө лек, Істемінің қ олына шайқ ас кезінде, ө зін жаралағ андық тан есеп айырысуғ а ұ мтылғ ан тұ тқ ын тү седі.Тұ тқ ын қ арапайым жауынгер болып шық пайды.Іс жү зінде оның телелік хан Ифудың кіші қ ызы Ерен-Кіші екені анық талады.Осы жайт Істемінің ө мірін кү рт ө згертіп жібереді.

Жағ дайдан хабардар болғ ан Анахуаньның жеке ө з мү дделері бар еді.Оғ ан тұ тқ ындағ ы хан қ ызын ә йелдікке алу керек деген тиімді шешім ойына келді.Ө йткені, бұ л жағ дайда ол Гаогюй князьдігіндегі белгілі бір жер ү лесінің заң ды иесі атанатын еді.

Істемі Анахуаньмен кездесіп сө йлескенде оғ ан тұ тқ ын қ ыздың ә діл шайқ аста олжағ а тү скендіктен бере алмайтынын, оның ү стіне қ ызғ а босатам деп уә де бергенін айтады.Анахуань бұ ны қ орлау деп қ абылдап, ашуғ а бой алдырды.Тек ашуды тізгіндеуге тура келді.Істемінің жанындағ ы тү рік сарбаздары тойтарыс беруге дайын тұ рғ ан.

Аталмыш кикілжің нен кейін ә скердің бірлігі шайқ ала тү сті. Анахуань телеліктердің жаң а ханы Юегюймен соғ ысты тоқ татып, кері қ айтуғ а мә жбү р болды.Ордағ а келісімен хан барлық тү рік сарбаздарын Ө тікенге қ айтуғ а бұ йырды, себеп азық -тү ліктің тапшылығ ында жатты.Тү рік ә скері кетуге келіскенмен, қ ойғ ан талаптары бойынша Істемі де олармен бірге кетуі тиіс болды.Анахуаньның таң дауы жоқ еді, талаптарын орындады.

Тү рік ә скері қ айтып келе жатыр деген хабар Ө тікендегі жұ ртқ а жылдам тарады, тіпті телеліктерге дейін бұ л жайт мә лім болды.Ө тікен жұ рты тү гелдей Ұ л-Тү ркі тауының баурайын жайлап, дайындық қ амымен ә бігерге тү седі.Хан ордасынан жауынгерлердің аман-есен қ айтып келуі ү лкен тойғ а бастама болды.Ал тү ріктерде той болғ анда бар ә лем тоқ тап қ алғ андай кү йге енеді.Сырттан келгендердің бә рі – қ онақ.Бір сө збен айтқ анда, той тү ріктердегі жазылмағ ан заң дай.

Кү ннің соң ына қ арай тү рік қ осындары келіп жетті.Қ алың топтың алдында Істемі, онымен қ атарлас атабек Жора т.б. ә скери шенділер келе жатты.Оларды жұ рт ыстық лебізбен қ аһ армандар ретінде қ арсы алды.Ә сіресе, Істемі ө зіне артылғ ан міндетті орындады, оны туыстарынан бастап, бұ қ ара халық қ а дейін мақ тан тұ тты.Жұ рт оның тұ лғ асынан тү ркілердің жақ ын келешектегі ұ лы билеушісі бейнесін кө рді.

535 жылдың кү зінде Істемінің ғ ана емес, барша тү ркілердің кейінгі ө мірін анық тағ ан оқ иғ а болады.Шад Ағ ын ауыр науқ астанып, хал ү стінде жатқ аны жайлы хабар балалары тұ рақ тағ ан қ оныстарғ а жетті.Істемі мен Бумын ә кесінің ауылына бірге келеді.Қ артайғ ан ә келері дү ниемен қ оштаспай тұ рып, қ алай ел басқ ару жө ніндегі соң ғ ы ө сиетін жеткізуді қ алағ ан екен: ол Бумынғ а - тү рік жұ ртын, Істеміге тү рік ә скерін билеуді ә мір етті.Міне осылайша, ә келік даналық екі бауыр арасында сол кездегі жұ рттың, кейіннен ұ лы державаның билігін бө ліп ү лестірді.

Істемінің жеке ө мірі де, саяси карьерасы секілді жағ ымды сә ттермен ерекшеленеді.Аталғ ан Ө тікендегі жиында Істеміні тағ дыр, бір кезде оғ ан тұ тқ ын болып тү скен Ерен-Кішімен тағ ы жолық тырады.Бұ л жолы екеуі тү пкілікті қ осылады.Кө п ұ замай екеуі ү йленіп, Ерен-Кіші Істемінің ө мірлік жары атанады.Екеуінің некесінен ә йгілі Қ ара-Шұ рын мен Тү рксанф дү ниеге келеді.Істемінің олардан ө зге балалары да болғ ан, алайда олардың тұ лғ аларын ашатын анық ақ парат дереккө здерде кездеспейді

Істемі 552 жылы Тү рік қ ағ анаты қ ұ рылғ аннан кейін жабғ у лауазымын алып, мемлекеттің батыс бө лігін – тардушты билейді.Қ ағ анаттағ ы екінші билеуші дә режесінде болып, мемлекетті барлық ә скери істер оның қ ұ зырында еді.Істемі 576 жылы қ айтыс болғ анғ а дейін жабғ у қ ызметін атқ арып келді, оның орнын баласы Қ ара-Шұ рын басып қ алады.

Істемі қ ағ ан бұ рыннан Бумынның қ асында болғ ан жә не угорлық шығ у тегі бар, он батыс алтайлық тайпалардың қ олбасшыларына билік еткен. Олардың қ азіргі кездегі ұ рпақ тары, шорцылар, кумандық тар, лебединдық тар жә не тағ ыда басқ алары, болып табылады.Істемі есімінің тү ріктік емес угорлық болуы, арғ ы ата тегінің атын кө рсетеді [ ].

Сонымен, тү рік мемлекетінің тарихындағ ы аса кө рнекті саяси қ айраткер, ә скери қ олбасшы болғ анын білдік.Істемінің бұ ндай жағ дайғ а жетуі оның ақ сү йектік шығ у тегіне байланыстылығ ынан гө рі, ө скен ортасының тә рбиелік факторымен шарттасқ ан жеке тұ лғ алық қ арым-қ абілеттерінің жоғ ары потенциалынан болса керек.Істемі жү ргізген ішкі саясаттың курсы қ ағ анаттың мемлекеттігін орнық тыруда ә рі нығ айтуда жә не ә сіресе сыртқ ы саясаттың курсы халық аралық аренада толық ә рі жақ сы ұ йымдастырылғ ан ә скери қ ұ рылымы мен қ уатты ә скери жасақ тары бар империяны танытуда шешуші маң ызғ а ие болғ ан қ ұ былыстар ретінде бағ аланады.