Тақырып. Қылмыскер тұлғасы

Қ ылмыскер тұ лғ асы – бұ л адамдағ ы оның қ оғ амдық қ ауіптілігін қ ұ райтын, сонымен қ атар қ ылмыстың жасалуын детерминациялайтын ә леуметтік жә не психикалық қ асиеттерінің жү йесі.

Қ ылмыскер тұ лғ асына қ атысты мә селелер барлық криминологиялық мектептерде қ арастырылады. Кейбір ғ алымдардың пайымдауынша, криминологияның пайда болуының да басты себебі қ ылмыскер тұ лғ асын зерттеу қ ажеттігі болғ ан. М. Ансельдің жазуынша, Ч. Ломброзоның 1875-ж. «Қ ылмыскер адам» кітабы жарық кө рген соң батыс елдерінің криминологиясында басты назар қ ылмыстан қ ылмысты жасағ ан адамғ а ауысқ ан болатын. Осының арқ асында қ азіргі кезде шетел криминологиясында қ олданбалы криминологиялық бағ ыттар ерекше қ арқ ынмен дамып келеді.

Криминологтардың қ ылмыскер тұ лғ асы проблемасына қ атынасын ғ алымдардың бастапқ ы методологиялық позициялары анық тайды. Қ ылмыскер тұ лғ асының тү сінігі тұ лғ аның жалпы философиялық тү сінігімен тығ ыз байланыста.

Қ азіргі заманғ ы батыс елдерінің криминологтарының персоналистік бағ ыттарының негізінде адамның ә ралуан философиялық концепциялары жатыр, оның ішінде субъективистік концепциялары ү стем. Ұ зақ уақ ыт бойында кең естік криминологияның да тұ тастылығ ы пайымдалып келгенімен, онда да қ ылмыскер тұ лғ асы теориясының ә ралуан мә селелерін шешуде плюрализмнің орын алуы жоқ қ а шығ арылмағ ан. Мұ ндағ ы ғ алымдардың позицияларының ә ршектігі таң қ аларлық: қ ылмыскер тұ лғ асының (индивидуалдық, топтық жә не жалпы ә леуметтік дең гейлерде) қ ылмыскер емес адам тұ лғ асынан сапалы ерекшеленетіндігін мойындаудан (А.И.Долгова, К.Е.Игошев, Н.С.Лейкина, А.Б.Сахаров), тіпті, ғ ылыми ізденістердің басты назарын адамның қ оғ амғ а жат, қ ұ қ ық қ а қ айшы мінезін тү бегейлі айқ ындайтын автономды, генетикалы шарттайтын факторларғ а ауыстыруғ а (И.С.Ной) шақ ырудан, тек қ ылмыскерге ғ ана тә н болатын ә лдебір айрық ша тұ лғ алық қ асиеттердің болатындығ ын жоқ қ а шығ аруғ а (Ю.Д.Блувштейн, И.И.Карпец), тіпті, қ ұ қ ық қ а қ айшы мінездің субъективтік шартталатындығ ы туралы пікірден мү лдем арылуғ а (А.М.Яковлев) шақ ыруғ а дейін. Мұ ндай жағ дайдың орын алуының басты себептерінің бірі зерттеу затының кү рделілігінде жатыр.

Криминология қ ылмыскер тұ лғ асының проблемасын қ ылмыстылық тың ө зінің кө рініс беруінің ә ралуан дең гейлерінде зерттейді: индивидуалдық, топтық жә не жалпы ә леуметтік. Осы негізде нақ ты қ ылмыскер тұ лғ асының тү сінігін, олардың жеке типтерінің тү сінігін, қ ылмыскер тұ лғ асының тү сінігін ажыратады. Олар ө зара біртұ тас, ерекше жә не жалпы қ ұ былыстар ретінде арақ атынаста болады.

Кейбір авторлар қ ылмыскер тұ лғ асында аймақ тық дең гейді де ажыратады (В.В.Орехов, А.И.Долгова).

Адам тұ лғ асының дамуын талдау оның табиғ атын қ ұ райтын ү ш компоненттің диалектикалық байланыстылығ ын зерттеуді кө здейді: а) адамның тарихи дамып отырғ ан дү ниесі; б) оның «мендігі» (" я"); в) адамның субстраты.

Қ ылмыскер тұ лғ асына тә н белгілер ә ралуан дең гейде ә рқ алай болады. Неғ ұ рлым нақ тыланғ ан сипаттамасы жалпы «қ ылмыстың жинақ талғ ан субъектісі» дең гейде беріледі – мұ нда берілген анық тамада жалпы «қ ылмыс субъектісінің» тү сінігін анық тайтын белгілер жинақ талады, ал жеке қ ылмыскерлер мен қ ылмыскерлер тобының саналуан индивидуалдық ерекшеліктері мен қ асиеттері одан тыс қ алады. Сондық тан қ ылмыскер тұ лғ асының жалпы тү сінігі нақ ты қ ылмыскер тұ лғ асының тү сігіні болып табылады.

Қ ылмыскер тұ лғ асына тә н белгілерді тек нақ ты криминологиялық зерттеу барысында ғ ана анық тауғ а болады.

Криминогендік тұ лғ аның қ алыптасуы мен дамуын зерттеу адамның мә ні мен субстратын зерттеуді кө здейді. Сондық тан қ ылмыскер тұ лғ асы мен оның қ ылмыстық мінезінде биологиялық жә не ә леуметтік негіздердің ө зара байланыстылығ ы туралы мә селенің дұ рыс шешілуі аса маң ызды. Криминологиялық ә дебиеттерде осығ ан байланысты ә ртү рлі пікірлер айтылып келген: тым биологизаторлық тан қ арапайым ә леуметтанымдық қ а дейін. Тым биологиялық тандырылғ ан позицияда биологиялық тұ қ ым қ уалаушылық тың ә леуметтіктен ү стемдігі жарияланып, адам мінезіндегі барша мазмұ нды қ ырларын индивидуалдық биологиялық алғ ышарттардан шығ ару пайымдалады.

Бұ рынғ ы кең естік, қ азақ стандық жә не ресейлік криминологтардың басым кө пшілігі тұ лғ аның жеке дара дамуы, ә рбір адамның қ айталанбас бейнесінің қ алыптасуы генетикалық (биологиялық) жә не ә леуметтік бағ дарламалардың ө зара қ арым қ атынасуы салдарынан орын алады деген позицияны ұ станады. Ә леуметтік бағ дарламаны тә рбиелеу ық палымен, генетикалық бағ дарламамен тікелей қ атынаста болуының арқ асында индивид мең геріп, біртіндеп тұ лғ аның ішкі мазмұ нына айналады.

Қ ылмыскер тұ лғ асы кө птеген ә леуметтік шартталғ ан белгілерден, қ асиеттерден, байланыстардан тұ рады. Оларды екі топқ а ажыратады.

Қ ылмыскер тұ лғ асының криминологиялық сипаттамасы қ ылмыстық мінез себептерін ашып, тү сіндіре алатын жә не оның алдын алуғ а кө мектесе алатын белгілерден тұ рады.

Қ ылмыскер тұ лғ асының криминологиялық сипаттамасы ө зара байланысқ ан тұ лғ алық сипаттамалардың тұ тас жү йесі болып табылады, ол жинақ тала келе қ ылмыстық мінезді туғ ызады, сол ә рекеттерінде кө рініс беріп, оның себептерін анық тауғ а кө мектеседі.

Н.Ф. Кузнецованың айтуынша, қ ылмыскер тұ лғ асының жү йесі ү ш кіші жү йеден тұ рады, олардың ә рбірі одан да кіші жү йелерге жіктеледі: ә леуметтік демографиялық, ә леуметтік рольдік (функционалдық), ә леуметтік психологиялық.

Ә леуметтік демографиялық белгілерде ө здігінен ә леуметтік жү ктеме болуы мү мкін емес, олар тұ лғ аны қ ылмыскер ретінде сипаттай алмайды (адамның жынысы, жасы, ә леуметтік жағ дайы, білім дең гейі, кә сіби дайындық дә режесі, жұ мысы, тұ ратын жері, материалдық жә не тұ рғ ын ү й жағ дайы жә не т.с.с.). Алайда басқ а белгілерімен қ оса алғ анда ә леуметтік демографиялық сипаттамасы қ ылмыс істеген адамның неғ ұ рлым толық бет-бейнесін алуғ а кө мектесетін байланыстары мен тә уелділіктерін анық тауғ а, сотталғ ан адамды тү зеуге жағ дай жасауғ а мү мкіндік береді.

Қ ылмыстылық тың ә леуметтік демографиялық бейнесін қ арастыратын болсақ, қ ылмыскерлердің басым кө пшілігі ер адамдар екенін кө реміз. Ә йел адамдардың ү лесі 11-16% шамасында.

Қ ылмыскерлердің жасына қ арай дифференциациясы адамдар кө бінесе 25-29 жас аралығ ында, одан соң 18-24, 14-17 жә не 30-40 жас аралығ ында қ ылмыс жасайтындығ ын кө рсетеді. 50 жастан асқ ан соң адамдар қ ылмысқ а онша бара қ оймайды. Жасы факторы қ ылмыстық мінездің таң далуына ық пал етеді.

Қ ылмыскерлердің білім дең гейі айтарлық тай тө мен. Жоғ ары білімді адамдар қ ылмыскерлер арасында аз. Лауазымды қ ылмыскерлерде білім дең гейі адам ө лтіргендерге, қ арақ шыларғ а, бұ зақ ыларғ а қ арағ анда жоғ ары.

Қ ылмыскерлердің ә леуметтік топтарғ а қ атыстылығ ына байланысты градациясы тұ рақ ты табыс кө зі жоқ адамдардың ү лесінің артып келе жатқ анын жә не олар қ азіргі кезде 50% артық екендігін кө рсетеді.

Қ ылмыскерлердің жартысынан артығ ы бойдақ тар. Неке, отбасы қ атынастары айрық ша моральдық жә не шоғ ырландырушы потенциалғ а ие. Осы қ атынастардың болмауы адамның қ ылмыстық мінезділікпен корреляциялануына себеп болады.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 22, 29, 40-43, 46, 49 ә дебиеттерді қ араң ыз.