Тақырып. Криминология түсінігі, пәні мен міндеттері

Криминология қ ылмыстылық тың мә нін жә не қ алпын, оның ө згеру заң дылығ ы мен себептерін, қ ылмыскердің жеке тұ лғ асын, қ оғ амғ а қ арсы кө зқ арастар мен бағ ыттарды қ алыптастыратын факторларды жә не қ ылмыстылық тың алдын алу жолдары мен тә сілдерін зерттейтін ғ ылым болып табылады.

Криминология пә ні қ ылмыстылық, қ ылмыстылық тың себептері мен шарттары, қ ылмыстылық тың алдын алу секілді ү лкен элементтер кешенінен тұ рады. Тә лімгерлер ғ ылымдар жү йесіндегі криминологияның орны жайында мә селе ә лі кү нге дейін даулы екенін ескеруі қ ажет. Оны қ ылмыстылық социологиясы, социологиялық қ ұ қ ық тық ғ ылым, пә наралық ғ ылым саласы, кешенді ғ ылым деп атайды. Біздің елімізде криминология қ ұ қ ық тану шең берінде пайда болып, қ ылмыстық қ ұ қ ық тық саладағ ы жалпы теориялық ғ ылым ретінде дамығ ан. Криминологияның орны қ ылмыстық қ ұ қ ық емес саладағ ы қ ұ қ ық тық ғ ылымдар жү йесінде, сол сияқ ты криминология социология, психология, статистика, демография жә не басқ а да қ оғ амдық, нақ ты жаратылыстану ғ ылымдарымен арақ атынаста игерілуі керек.

Криминология жү йесін оның пә нін қ ұ райтын ө зара байланысқ ан белгілі бір тә ртіптегі элементтер жиынтығ ы ретінде қ арастыру керек.

Қ олданыстағ ы заң намада қ ылмыстылық тың шектері кө рсетілген, бірақ криминологиялық зерттеу шектері одан ауқ ымды болып келеді. Қ оғ ам мен заң нама ө згергенде қ ылмыс жә не қ ылмыс емес ә рекеттер мазмұ ны мен шектері де ө згереді. Криминологтар да басқ а ғ алымдар секілді қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетті қ ылмыстандыру (криминализациялау) жә не бұ рын қ ылмысты ә рекет саналғ ан іс-ә рекеттерді ондайлардың қ атарынан алып тастауғ а (декриминализациялауғ а) себін тигізеді.

Криминологияның Жалпы бө ліміне ғ ылым жә не тә жірибе ү шін қ ажетті алғ ашқ ы ережелер енгізілген, Ерекше бө лімін қ ылмыстылық тың нақ ты кө ріністеріне қ атысты қ олданылатын криминология пә нінің негізгі элементтерін зерттеуші жеке криминологиялық теориялар қ ұ райды.

Қ ылмыстылық тың алдын алуғ а бағ ытталғ ан тиімді шараларды жасақ тау – криминология ғ ылымын сараптау, болжау, саралау міндеттерін жү зеге асырады.

«Криминология» термині латынның «crimen» - қ ылмыс жә не гректің «logos» - ілім сө здерінен қ ұ ралып, тура аудармасында қ ылмыс туралы ілімді білдіреді. Дегенмен, мұ ндағ ы қ ылмыс деп отырғ аны нақ ты жасалғ ан қ ылмыс емес, ол осы секілді қ ұ былыстарды жинақ тайтын ұ ғ ым. Сондық тан оны «қ ылмыстылық» сө зінің мағ ынасында тү сіну керек.

Криминология – бұ л ә леуметтанымдық қ ұ қ ық тық, пә н аралық ғ ылым, сонымен бірге заң наманың кешенді саласы.

Криминологияның шығ у тегі мен тү сінігінің не қ оғ амдық, не қ ұ қ ық тық, не жаратылыстанымдық екендігі жайлы даулар ә лі кү нге дейін жалғ асып келеді. Криминологияның англосаксондық жү йесінде оны социологияның бір бө лігі деп қ арастырады, сондық тан ол ә леуметтанымдық колледждерде оқ ытылады. Континентальдық доктринада криминология қ оғ амдық жә не жаратылыстанымдық ғ ылымдар арасындағ ы пә наралық ғ ылым ретінде қ арастырылады. Итальяндық ғ ылымда басты акцент криминологияның биологиялық қ ырына аударылса, француздарда адамдағ ы психологиялық жә не психиатриялық аномалияларғ а байланысты клиникалық қ ырына аударылады. Германияда екі бағ ыт қ абаттаса жү рген – биологиялық жә не ә леуметтанымдық, дегенмен соң ғ ысының ү стемдігі айқ ын кө рінеді.

Отандық криминологияның кең естік кезең інде криминологияның жаң а ғ ана аяқ басып келе жатқ ан 1963-жылы кең естік криминологияның негізін қ алаушылардың бірі профессор А.А.Герцензон криминология қ ылмыстық қ ұ қ ық тың қ ұ рамдас бө лігі деген болатын. Ә йтсе де, криминология қ азіргі кезде басым кө пшілігінде заң герлер тарапынан игеріліп отыр, ә рі ол тек заң герлік білім жү йесінде ғ ана оқ ытылып келеді. Формальды тү рде ол қ ылмыстық қ ұ қ ық пен қ ылмыстық атқ ару қ ұ қ ығ ымен рә сімделген. Дегенмен, оғ ан қ арамастан криминологияның ө зіндік дербес зерттеу заты, ә дістері мен категориялары тиянақ талғ ан. Криминология қ ылмыстылық ты ә леуметтік аспектте тү сінуге бел байлағ ан; ол қ ылмыстылық ты адамзат тарихымен ұ штаса жү ретін ә лдебір қ оғ амдық ү рдіс ретінде қ арастырады.

Осы негізде біз криминологияны қ ылмыстылық тың мә ні мен кө рініс формаларын, оның себептері мен заң дылық тарын, ө згеруін, қ ылмыс жасаушы субъекттердің тұ лғ асын, осындай келең сіз қ ұ былыстың алдын алу мақ сатында оның себептері мен шарттарына ә леуметтік ық пал ету заң дылық тары мен формаларын зерттеумен айналысатын ә леуметтанымдық қ ұ қ ық тық ғ ылым ретінде анық тай аламыз.

Ә дебиеттерде криминологияның зерттеу заты ә ралуан анық талады. Атап айтсақ, А.А.Герцензон «Введение в советскую криминологию» атты ең бегінде оғ ан «қ ылмыстылық ты, оның себептерін зерттеу мен қ ылмыстылық тың алдын алу шараларын ә зірлеуді» жатқ ызады. 1966-жылы криминология бойынша жарияланғ ан алғ ашқ ы оқ улық та ол қ ылмыстылық кө рсеткіштерімен, оның кө рініс беру формаларымен, жай-кү йімен жә не динамикасымен толық тырылғ ан. Арада он жыл ө ткен соң криминология затына қ ылмыскер тұ лғ асы қ осылды. Бірқ атар ғ алымдар криминология затына қ ылмыстылық ты зерттеу ә дістерін дайындауды да жатқ ызады – криминологиялық ә дістемені, қ ылмыстылық ты болжауды, оғ ан қ арсы кү ресті жоспарлауды, ауытқ ушы мінездің қ ылмыстық емес формаларын, ә рі оларғ а байланысты «фондық» қ ұ былыстарды.

Мұ ндай жағ дайдың басты себебі кез келген ғ ылымның категориялық апппаратының қ атып қ алғ ан догма еместігінде жатыр. Ғ ылым мен техниканың дамуы оның мазмұ ндық аппаратына да ө з ә серін тигізбей қ оймайды.

Осы аталғ ан жағ дайлар криминология сияқ ты жас ғ ылымдарғ а тә н қ асиет. Мысалы, аталғ ан эволяция барысында криминологияда «қ ылмыскер тұ лғ асы», «виктимология» сияқ ты институттары жеке ажыратылғ ан болатын.

Криминология затын дұ рыс тү сініп, оны мазмұ ны мен шектерін дұ рыс анық тау ү шін, сол сияқ ты криминологияның басқ а ғ ылымдармен арақ атынасын дұ рыс анық тап алу ү шін криминология затын оның объектісімен салыстырып, аражігін айқ ындап алғ ан жө н.

Социологияда объект деп танылып жатқ ан жә не ә лі де болса танылып бітпеген нә рсені айтады. Зат деп ә лдеқ ашан айқ ындалғ ан, белгілі бір қ ырынан бекітілген, алайда ә рі қ арай зерттеуге жататын нә рселерді, қ ұ былыстарды, ү рдістерді айтады.

Осы айтылғ ан тұ рғ ыдан келер болсақ, криминология объектісін қ ылмыстылық жә не оны туғ ызатын себептерді бейтараптандырып, олардың шарттарын реттеуге бағ ытталғ ан ә леуметтік шараларды қ олдануғ а байланысты адамзат қ ызметі қ ұ райды. Криминология заты болса аталғ ан объекттердің нақ ты қ ырлары мен кө ріністері болады. Қ азіргі кезде криминология затына қ ылмыстылық ты, оның себептері мен шарттарын, сонымен қ атар нақ ты қ ылмыстың себептері мен шарттарын, қ ылмыскер тұ лғ асын зерттеу, қ ылмыстылық тың жә не нақ ты қ ылмыстардың алдын алу шараларын ә зірлеу жатады. Олар криминология затының негізгі элементтері. Дегенмен олар ғ ылым затын біржолата айқ ындай алмайды. Сонымен бірге, олар қ ылмыстылық ты талдау ә дістемесі, қ ылмыстық емес, қ оғ амғ а жат мінез, криминологияның даму тарихы, жеке криминологиялық теориялар сияқ ты институттарды қ амтиды.

Жеке криминологиялық теориялар деп қ ылмыстылық тың жеке тү рлерінің заң дылық тары мен оларғ а қ арсы кү ресті баяндайтын қ ылмыстылық тың айтарлық тай дербес проблемаларын айтады. Осындай жеке криминологиялық теориялар қ атарына қ ылмыстардың жеке тү рлері мен қ ылмыстық мү нез ү лгілерінің (кү ш қ олданумен жасалатын қ ылмыстылық, пайдакү немдік қ ылмыстылық, абайсыздағ ы қ ылмыстылық жә не т.с.с.) криминологиясынан басқ а мыналар жатады: кә мелетке толмағ андар мен жастардың, ә йелдер мен рецидивтік қ ылмыстылық тың криминологиялық аспекттері; қ ала жә не ауыл, тұ рмыстағ ы жә не бос уақ ыттағ ы қ ылмыстылық. Криминологиялық проблемалар қ ылмыстан жә бір шеккен адамдардың мінездерін, отбасындағ ы қ атынастарды зерттегенде де пайда болады (виктимология).

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 17, 18, 22, 26, 35, 37, 40, 42, 46, 48 ә дебиеттерді қ араң ыз.

2-тақ ырып. Криминологиялық зерттеу ә дістері мен ә дістемесі

Бұ л тақ ырыпты игеруде «ә діс», «ә діснама», «ә дістеме» секілді тү сініктерді анық тап алғ ан жө н. Жалпы алғ анда, ә діснама – зерттеу ә дістерінің жиынтығ ы, ә дістеме – белгілі бір объектіні ғ ылыми зерттеу ә дістері мен жолдары туралы ілім.

Криминологиялық зерттеуде танымның жалпы ғ ылыми ә дістері қ олданылады: абстрактіден нақ тығ а ө ту, гипотеза, жү йелі қ ұ рылымды саралау, тарихи ә діс, салыстыру, динамикалық жә не статистикалық ә дістер. Сонымен қ атар, криминологиялық зерттеуде танымның нақ ты ә леуметтік ә дістері кең қ олданылады. Олар: қ ұ жаттарды зерттеу немесе қ ылмыстық іс материалдарын саралау, сұ растыру (анкета, интервью), бақ ылау, эксперимент.

Криминологияның пә наралығ ы қ ылмыстылық жө нінде хабарларды жинау, қ арастыру жә не саралау ә дістерінің кешендігін кө рсетеді. Қ ылмыстылық жө ніндегі хабар толық, нақ ты, уақ тылы, біркелкі жә не кешенді болуы керек.

Криминологиялық зерттеу бағ дарламасында қ андай сұ рақ тар қ арастырылатынын студенттер жақ сы білуі керек. Олар: 1) алдың ғ ы зерттеу нә тижесі мен ә дебиеттері берілген саралау жағ дайын ескере отырып, зерттеуге шалдығ атын мә селелер; 2) зерттеу мақ саты мен міндеттері; 3) гипотеза; 4) зерттеу ә діснамасы жә не алынғ ан хабарды жалпылау.

Статистикалық ә дістер. Криминологиялық ізденістерде статистикалық ә дістер неғ ұ рлым кө п қ олданылады. Ол қ ызық тыратын жағ дайлардың кө п санын зерттеуге мү мкіндік береді жә не алынғ ан статистикалық мә ліметтер негізінде заң дылық тар мен ө зара тә уелділіктерді анық тауғ а, дә йекті жалпылауғ а, кездесоқ тық пен бір реттіліктен тұ рақ тылық қ а, кө птілікке жә не заң дылық қ а ауысуғ а негіз жасайды.

Негізінен, криминологиялық ізденістерде статистикалық іріктеуді пайдаланады. Іріктеу ә дісінде немесе іріктемеде (ішінара бақ ылау) тұ тасты толық зерттеу орнына зерттелетін айғ ақ тар мен қ ұ былыстардың барлық жиынтығ ы бойынша қ орытынды жасауғ а болатындай айтарлық тай ө кілді (репрезентативті) бө лігі алынады. Алайда іріктемелі зерттеу жү ргізгенде іріктелген бө ліктің толық массаның ойдағ ыдай ө кілі болмай қ алу қ атері, сол сияқ ты жаппай жә не іріктеп бақ ылау нә тижелері арасында айтарлық тай сә йкессіздіктер орын алу, репрезентативтілік қ ателігі болу қ аупі де бар. Дегенмен, статистика теориясында анық талғ ан формулаларғ а негізделе отырып, осы қ ателіктің ық тимал шамасын анық тап, іріктеп алынғ ан бірліктің қ ажет санын жағ дайды бағ алауда рұ қ сат етілетін шектерінен аспайтын дә режеде атқ аруғ а болады.

Іріктеу барысында мына шарттардың орындалуы маң ызды: а) іріктелген бө лік барынша кө п болуы керек, сонда ғ ана онда зерттелетін қ ұ былыстардың материалдық тегімен шартталғ ан объективтік заң дылық тары кө рініс бере алады; б) осы бө лікті қ ұ райтын бірліктер кездейсоқ алынуы керек, яғ ни ол бақ ылаушының еркіне немесе қ ызығ ушылығ ына байланысты болмауы керек. Сондық тан зерттелуші жиынтық тың ә рбір бө лігінде іріктеуге алынатындай тең мү мкіндік болуы керек.

Осы шарттар орындалғ анда ғ ана іріктемелі зерттеу ғ ылыми негізделген, яғ ни іріктеу теориясына сай деп таныла алады. Іріктемелі бақ ылау ә ралуан ә дістермен ұ йымдастырылуы мү мкін. Математикалық статистикада іріктеудің келесі ә дістерін ажыратады: қ арапайым, кездейсоқ, жү йелі, ү лгілі, сериялық, екі сатылы, аудандырылғ ан, квота қ ағ идасы бойынша іріктеу жә не т.с.с.

Қ азіргі кезде статистикада кездейсоқ ә дісіне кө п сенім білдіреді.

Сауалнама ә дісі. Сауалнама қ оғ ам ө мірінің саналуан қ ырларын зерттеудің неғ ұ рлым кең тарағ ан ә дісі. Оның мақ саты – сауалнама алынушы адамдардың сө здері негізінде объективтік жә не субъективтік айғ ақ тар алу. Кө птеген криминологиялық міндеттерді сауалнама жү ргізбей орындау тіпті мү мкін емес: қ ылмыстық қ ұ қ ық нормалары туралы, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының беделі туралы халық пікірі, қ ұ қ ық тық сана, қ ұ қ ық тық насихаттың тиімділігі жә не т.с.с.

Социологияда, қ ылмыстық қ ұ қ ық та, криминологияда жә не ә леуметтік психологияда қ олданылатын сауалнаманың барлық ә дістерін екі топқ а ажыратады: анкета жә не интервью. Анкетада ақ парат алдын ала дайындалғ ан сұ рақ тарғ а респонденттердің жазбаша жауаптарын ал арқ ылы жү ргізіледі. Интервью – бұ л сұ хбатшы қ ойылғ ан сұ рақ тарғ а ауызекі жауап беретін ү рдіс.

Анкета жә не интервью алу ә дістерінде бастысы – сұ рақ тарды дұ рыс қ ұ рау жә не сауалнама техникасын дұ рыс таң дау. Субъективті бағ алау мен пікірлерді сә йкес объективтік мә ліметтермен салыстыруғ а келгенінде ғ ана сауалнама табысты нә тижелер бере алады.

Сонымен қ атар, криминологияда келесі ә дістер де жиі қ олданыста болады: бақ ылаушы топ ә дісі; эксперимент; сарапшы бағ амы; социометрия; қ ұ жаттық ә діс.

Жеке криминологиялық проблемаларды зерттегенде ізденушілер бақ ылаушы топ ә дісіне жү гінеді. Мұ ндайда екі немесе одан да кө п топ алынады, олардың бірі негізгі болса, қ алғ андары бақ ылаушы топ болады. Зерттелуші топтан басқ а топтардың барлығ ы бү кіл белгілері жағ ынан тең естірілуі керек. Негізгі жә не бақ ылаушы топты зерттеу нә тижелерін салыстыру арқ ылы негізгі топқ а қ атысты заң дылық тарды анық тауғ а болады.

Эксперимент, яғ ни ғ ылыми ұ йымдастырылғ ан тә жірибе – жаң а немесе бұ рыннан белгілі болғ ан айғ ақ тарды дә лелдеуге, оларды қ ортынды шығ аруғ а, гипотеза қ алыптастыруғ а, артынша заң дылық тарын айқ ындауғ а дайындауғ а мү мкіндік беретін ә леуметтік болмысты танып-білудің маң ызды ә дістемелік тә сілдерінің бірі.

Криминология проблемаларын зерделегенде эксперимент ә ртү рлі сипатта қ олданылады. Ол экономикалық, ә леуметтік-психологиялық сипатта бола алады, алайда қ айтсе де оның мақ саты бір ғ ана – қ ылмыстылық қ а қ арсы кү рес дең гейін кө теретін ә лдебір шараларды негіздеу.

Қ ылмыстылық қ а қ арсы кү рестің кө птеген институттары мен шаралары тек тә жірибеден ө ту арқ асында ғ ана енгізілгені белгілі. Мысалы, қ азіргі кезде кө п қ олданыста болып жү рген тү зеу колониясының колония-қ оныс сияқ ты тү рі алдымен эксперименталдық тексерістен ө ткені мә лім.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 10, 11, 14, 27, 28, 40-44, 47-48, 54-55 ә дебиеттерді қ араң ыз.