Азақ хандығының құрылуы

Қ азақ хандығ ы - Қ азақ стан аумағ ында бұ рын болғ ан мемлекеттік қ ұ рылымдардың мұ рагері, этникалық процестермен байланысты ә леуметтік қ атынастардың ө згерістер мен экономикалық даму нә тижесі. 1457 жылдың кү зінде Ә білқ айыр хан Сығ анақ тү бінде қ алмақ тардан жең ілгеннен кейін, Керей мен Жә нібек сұ лтандар қ ол астындағ ы ру-тайпалармен Шу ө ң іріне келіп қ оныстанып, Қ азақ хандығ ының негізін салады. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында Қ азақ хандығ ының қ ұ рылғ ан жері - Шу бойы мен Қ озыбасы деп айтылады. 1458 жылдың кө ктемінде Керейді ақ киізге кө теріп хан сайлайды. Ә білқ айыр ханғ а наразы сұ лтандар, ә мірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жә нібекке келіп қ осылады. Аз уақ ыттың ішінде халық тың саны 200 мың нан асып тү седі.

32. Қ азақ жү здері: жаң адан қ алыптасқ ан қ азақ халқ ы Қ азақ стан жеріне тү гелдей қ оныстанды. Қ азақ халқ ы мекендеген бұ л жерлерде 3 тү рлі шаруашылық аймақ қ алыптасты. осығ ан байланысты сол ө ң ірлерді мекендеген халық тар ү ш жү зге бө лінді:

1.Ұ лы жү з: мекендеген жерлері Оң тү стік Қ аз, Жетісу; Қ ұ рамы: дулат, ү йсін, қ аң лы, суан, жалайыр, шапырашты.Ұ лы жү зді Ақ арыс деп атағ ан; 2.Орта жү з: мекендеген жердері орталық жә не шығ ыс қ аз, қ ұ рамы: арғ ын, найман, керек, уақ, қ ыпшақ, қ оң ырат.Бекарыс деп атағ ан; 3.Кіші жү з: мекендеген жері батыс қ аз, сырдарияның тө менгі ағ ысы, қ ұ рамы: табын, адай, алшын, тама, жаппас т.б. Жанарыс деп атағ ан.

33. 16-17 ғ асырлардағ ы Қ азақ стан. Қ азақ хандығ ы (16-17 ғ асырларда) — Моң ғ ол шапқ ыншылығ ынан кейін барлық қ азақ рулары мен тайпалары Жетісуда алғ аш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII ғ. Қ азақ хандығ ының шекарасы едә уір ұ лғ ая тү сті. Ө з кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жү зеге асырып, неғ ұ рлым кө зге тү скен қ азақ хандарының бірі – Жә нібек ханның ұ лы Қ асым. Қ асым ханның тұ сында (1511-1523) феодал ақ сү йектердің қ арсылығ ы ә лсіреп, ә скери қ уаты артты. Қ азақ хандығ ы – кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысқ ан феодалдық мемлекет болды. XVI ғ. – II жартысында ә лсіреген хандық ты біріктірерде Қ асым ханның баласы Хақ назар (Ақ назар) (1538-1580) ө з ү лесін қ осты. Ол 42 жыл биледі. Хақ назар хан қ аза болғ аннан соң, оның орнына Жә дік сұ лтанның баласы Ә з Жә нібек немересі Шығ ай (1580-1582) хан болды. 1628 жылы Есім хан қ айтыс болғ аннан кейін орнына Жә ң гір хан болғ ан. Ал Жә ң гірдің баласы Тә уке хан (1680-1718) тұ сында қ азақ хандығ ының бірлігі кү шейе тү сті. Ол қ азақ тарихында «Ә з Тә уке», «адамзаттың данасы» деп аталды. Ол бір орталық қ а бағ ынғ ан қ азақ хандығ ын қ ұ руғ а кү ш жұ мсады.

34. Жеті жарғ ы: Жеті жарғ ы – Тә уке хан (1678 – 1718) тұ сында қ абылданғ ан қ азақ халқ ының дә стү рлі ә деп-ғ ұ рып заң дарының жинағ ы. 17-ғ асырда қ азақ хандығ ының ыдырау қ аупінің тууына байланысты Тә уке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қ арастырып, хандық билікті нығ айтуғ а кү ш салды. Тә уке хан бұ рыннан қ алыптасқ ан дә стү рлі ә деп-ғ ұ рып заң дары мен ө зінен бұ рынғ ы хандардың тұ сында қ абылданғ ан “Қ асым ханның қ асқ а жолы” мен “Есім ханның ескі жолын” одан ә рі жетілдіру арқ ылы жаң а заң жү йесін жасауғ а тырысты. Ү ш жү здің игі жақ сылары мен билерін жинап, оның ішінде атақ ты Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке билер бар, Кү лтө бенің басында “Тә уке ханның Жеті жарғ ысы” деген атауғ а ие болғ ан заң дар жиынтығ ын қ абылдады. Жеті жарғ ығ а сү йенген қ азақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маң ызы бар мә селелерді тиімді шеше алды. Онда жер дауы, отбасы жә не неке заң ы, қ ылмыс пен қ ұ н дауына, ұ рлық -қ арлық, тонаушылық қ а жә не куә лік ету мен ант беру рә сімдеріне орай қ алыптасып, тұ жырымдалғ ан қ азақ тың ұ лттық ә деп-ғ ұ рып заң дары кө рініс тапқ ан.

35. Абылай хан (1711-1781) Қ азақ Ордасының ханы, қ азақ мемлекетінің тарихындағ ы аса кө рнекті мемлекет қ айраткері. Қ азақ хандығ ының аймағ ын қ алпына келтірген, ү ш жү зді біріктіруге кө п ең бек сің ірген саясаткер. Абылайдың негізгі мақ саты Қ азақ хандығ ының тә уелсіздігіннығ айту, ү ш жү здің басын біріктіру болды. Бұ л саясатпен жү зеге асыру ү шін Абылай екі алып кө рші елмен шебер дипломатиялық қ атынас жасады. Абылай хан 1781 ж қ айтыс болды. Абылай – ү ш жү здің басын біріктіріп, қ азақ мемлекетінің іргетасын нығ айтқ ан, елді ішкі жә не сыртқ ы жаулардан қ орғ ауда елеулі істер атқ арғ ан ұ лы тұ лғ а.

36. Ә білқ айыр — хан, қ олбасшы, 1718—1748 жж. билік қ ұ рғ ан Кіші жү з ханы. Соғ ыстарда батырлығ ымен, айлакерлігімен, айқ ас-шайқ астарды ұ йымдастыра білуімен даң қ ы шығ ып, мұ рагерлік жолмен емес, ө з беделімен Кіші жү здің ханы болды. 18 ғ асыр қ азақ халқ ы ү шін ел басына кү н туғ ан кезең болды, жоң ғ арлар тарапынан болатын шабуылдар халық ты кө п кү йзеліске ұ шыратты. Ә білқ айыр бұ л сұ рапыл соғ ыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болғ ан Сайрам, Тү ркістан жә не Ташкент қ алаларын қ орғ ау жолында ерен ерлігімен кө зге тү сті. Ә білқ айыр қ азақ хандары мен сұ лтандарының алауыздығ ы артып, сыртқ ы қ ауіп кү шейген шақ та Ресей империясына арқ а сү йеуді ойлады. Ә білқ айыр 1731 қ азанда Ресей империясының қ арамағ ына кіргендігі жө нінде ант берді.

37. Қ азақ халқ ының жоң ғ арларғ а қ арсы азаттық кү ресі: Жоң ғ ар шабуылының салдарынан қ азақ тардың басына тү скен аса ауыр жағ дай оларды қ алайда кү ш біріктіруге мә жбү р етті. Осылай ету қ ажеттігін ү ш жү здің ө кілдері тү гел тү сінді. Жауғ а соқ қ ы беруді ұ йымдастыру жө нінде бастама кө терген Кіші жү здің ханы Ә білқ айыр болды. Қ азақ халқ ының жоң ғ арларғ а қ арсы азаттық кү ресі барысындағ ы ө те елеулі оқ иғ а — Аң ырақ ай шайқ асы. Бұ л шайқ ас 1730 жылғ ы кө ктемде Балқ аш кө лінің оң тү стік-батыс жағ ындағ ы Итішпес Алакө л деген жерде болды. Жоң ғ ар хандығ ына қ арсы ұ зақ қ а созылғ ан кү ресте 1728 жылы Ұ лытаудағ ы Бұ ланты ө зенінің бойында, Қ арасиыр деген жерде қ азақ жасақ тары тұ ң ғ ыш рет ірі жең іске жетті.

38. Қ азақ станның Ресейге қ осылуының тарихи алғ ышарттары мен кезең дері:

39. Қ азақ станның Ресейге қ осылуы жә не оғ ан тарихи кө зқ арас: 1730-1770 жылдары қ азақ билеушілерінің едә уір бө лігі Ресей империясының басшылық рө лін ресми тү рде таныды. Бұ л Қ азақ станды ө з тә уелсіздігінен, мемлекеттігінен айырылуына ә кеп соқ тырып, шын мә нінде отарғ а айналдырды. Ресей билігін мойындауғ а мә жбү р болғ ан алғ ашқ ы кү ндерден бастап-ақ қ азақ халқ ының бұ рынғ ы тә уелсіздігін, мемлекеттігін қ алпына келтіру жолындағ ы ұ лт-азаттық соғ ыстар кезең і басталды.

40. 1822 ж «Сібір қ азақ тары туралы» жә не 1824 ж «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» жарғ ылар: 1822 ж Сібір генерал-губы Сперанский мен Батеньков дайынлағ ан «Сібір қ азақ старының жарғ ысы» қ абылданды. Жарғ ының негізгі мақ саты Солт жә не Шығ ыс Қ аз ө лкесінде саяси ә кімшілік, сот жағ ынан басқ арудың жаң а тү рін енгізу, бұ рынғ ы дә стү рлі билік жү йесін жою болды. Бұ л жү йе бойынша Орта жү з қ азақ тары «Сібір қ азартары облысы» қ ұ рамына кірді. 1822 ж Орынбор губернаторы Эссеннің басшылығ ымен «Орынбор қ азақ тарының жарғ сы» дайындалды. Бірақ бұ л қ ұ жат тек 1824 жылы ғ ана іске асырылды. Жарғ ы бойынша Кіші жү зге ү ш хан тағ айындау кө зделгенімен, бұ л юоба іске аспады. Кіші жү зде хандық билік жойылды.

41. Сырым Датұ лы бастағ ан ұ лт азаттық кө теріліс: Кө терілісті халық қ а кең інен танымал батыр Сырым Датұ лы басқ арды. Ол Кіші кү здің ішіндегі он екі ата Байұ лы бірлестігінің байбақ ты руынан шық қ ан ірі тұ лғ а болатын. Кө теріліске қ арапайым кө шпелі қ азақ тардың едә уір бө лігі, старшындар, билер жә не батырлар белсене қ атысты. Олардың бә рі де Кіші жү здегі барлық рулық бірлестіктердің, ә сіресе Ресеймен шектес жерлердегі рулардың ө кілдері болатын. Ө йткені жайылым тапшылығ ының ауыртпалығ ын кө терген де, Орал қ азақ ә скерлерінің шектен шық қ ан озбырлығ ын кө рген де солар болатын. Кө терілісшілердің арасында сұ лтандар тобынан шық қ андар да бар еді. Мә селен, атақ ты батырдың жақ ын серіктерінің бірі Айшуақ сұ лтанның ұ лы Жантө ре болды. 1782 жылдың аяқ кезінде патша ү кіметінің жарлығ ы шығ ып, онда қ азақ тардың Жайық тың оң жағ алауындағ ы аймақ тарғ а қ ыс мезгілінде жайылымдық жерлерді жалғ а алу арқ ылы ғ ана уақ ытша ө туіне рү қ сат етілді. 1783 жылдың кө ктемінде қ азақ тар Орал шекара шебіне шабуыл жасай бастады. 1797 жылдың кө ктемінде Сырым Датұ лының жасақ тары хан ордасына шабуыл жасап, Есім ханды ө лтіреді.

42. Исатай мен Махамбет кө терілісі: Ә ртү рлі алым-салық тан кү йзелген, жайылым жерден айырылғ ан, казак ә скерлері мен жергілікті феодалдардың екі жақ ты езгісінен ә бден шыдамы таусылғ ан бұ қ ара халық қ олдарына қ ару алып, кө теріліске шығ ады. Бұ л - 1836-1837 жылдардағ ы Бө кей хандығ ындағ ы немесе Ішкі Ордадағ ы батыр Исатай Тайманұ лы басқ арғ ан халық -азаттық кө теріліс еді. Кө терілістің қ озғ аушы кү ші, негізінен, қ азақ шаруалары болды. Оның мақ саты - Жә ң гір ханның халық қ а жасап отырғ ан озбырлығ ына шек қ ою, шаруалар жағ дайын жақ сарту, Қ арауылқ ожаны, Балқ ы Қ ұ дайбергеновті биліктен тайдыру, жер мә селесінде белгілі бір келісімге келу болатын. Исатай Тайманұ лы - осы кө терілістің сардары, кө семі, ал " Махамбет - ел-жұ ртты дабылдатып, кө теріліс рухын кө терген батыр-жырау, кө теріліс жыршысы" болды. Жалпы, 1836-1838 жылдардағ ы халық -азаттық кө терілістің бү кіл барысында Махамбеттің трибун, жыршы-ақ ын ретінде Исатай батырдың оң қ олы болғ андығ ы тарихтан да белгілі.

43. Кенесары бастағ ан кө теріліс(1837-47): 19 ғ асырдың басында Қ оқ ан бектері мен Хиуа хандары Қ азақ станның оң тү стігіндегі қ азақ тарды билігінде ұ стап, оларды алым-салық пен жә не тонаумен қ инады. 1822 ж жарғ ы бойынша Орта жү зде бұ рынғ ы дә стү рлі басқ ару тү рі ө згеріп, жаң а огругтер, приказдар қ ұ рыла бастады. Бұ л қ азақ тардың мал шаруалығ ына кері ә серін тигізді. Мақ саты: ресейдің отарлау саясатына шек қ ою, патша ү кіметінің қ ұ рамына кірмеген ө ң ірлердің дербестігін сақ тау, қ азақ жеріне бекіністер мен ә скери шептердің салуын тоқ тау, қ азақ тарды Қ оқ ан бектері мен Хиуа хандығ ынынң езгісінен азат ету.

44. Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы бастағ ан кө теріліс (1856 —1857 ж): Кө теріліске себептер: Хиуа билеушілерінің СЫрдария ө ң іріндеі халық тарғ а кө рсеткен озбырлығ ы; қ азақ тарды пайдаланып, Арал маң ына бекіністер салуы; ә скерлерді пайдаланып, жергілікті халық тан салық жинауы. Кө теріліске батыр Жанқ ожа басшылық жасады. 1843 ж кө терілісшілер қ оқ андардың Қ уандариядағ ы бекінісін талқ андады. 1845 ж кө терілісшілер Хиуа ә скеріне кү йрете соқ қ ы берді. Патша ү кіметінің ә скерлерімен бірге кө терілісшілер Сырдария бойындағ ы кө птеген жерлерден хиуалық тарды қ уып шық ты.

45. Орыс ғ алымдарының қ азақ жерін зерттеуі: Даль: 1833-1841 жылдар аралығ ында Орынбор губерниясында қ ызмет еткен. Ол қ азақ халқ ының тұ рмысы мен тіршілігі, ә дебиеті туралы кө п мә лімет жинағ ан. даль Исатай мен Махамбет бастағ ан кө терілісті қ олдағ ан. 1839 ж «Бө кей мен Маулен» повесін жазғ ан. Пушкин: 1833 ж Орынбор қ аласына келген. пугачев бастағ ан кө теріліс туралы мә лімет жинау негізгі мақ саты болғ ан. Пушкин Оралда «Қ озы Кө рпеш Баян сұ лу» поэмасын қ ағ азғ а тү сірген. Қ азақ халқ ының тарихын зерттеуде Завалишин, Мейер, Левшин сияқ ты орыс ғ алымдары кө п ең бек сің ірді. Каспий тең ізін зерттеген Карелин(48-49ж), Арал тең ізін зерттен Бутаков(48-49ж).

46. Қ азақ стандағ ы 1867-1868 жылдағ ы реформа: Патша ү кіметі 19 ғ асырдың 60 жылдарына қ арай қ азақ даласында жаң а басқ ару жү йесін енгізу мақ сатында комиссия ұ йымдастырды. Комиссияны басқ ару Бутакоқ а тапсырылды. Кейіннен бұ л іс Гирс басқ арғ ан «Дала комиссиясына» жү ктелді. Мұ нда қ азақ шаруаларының мү ддесі ескерілмеді. 1867 ж 11 шілдеде Патша ү кіметі «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқ ару туралы» ереже бекітті. 1868 ж 21 қ азанда «Торғ ай, Орал, Ақ мола, Семей облыстарын басқ ару туралы» ереже бекітті. Қ азақ жері ү ш генерал-губ-қ а бө лінді: Тү ркістан (орталығ ын Ташкент, Жетісу, Сырдария облыстары); Орынбор (орталығ ы Орынбор, Орынбор, Торғ ай облыстары); Батыс Сібір (орталығ ы Омбы, Ақ мола, Семей облыстары). 1867-68 ж реформаның маң ызы: реформа отарлау жү йені, оны басқ аруды нығ айтты. Барлық қ айшылық тар дұ рыс шешілді. Патша ү кіметі реформа арқ ылы қ азақ жерінің байлығ ын игерудің мү мкіндігін кең ейтті.

47. 1886-91 жылдардағ ы «Жаң а ережелер»: 1886 ж 2 маусымда «Тү ркістан қ аласын басқ ару жә не жер-салық ө згерістерін енгізу туралы» ереже қ абылданды. Тү ркістан ө лкесіне 3 облыс кірді: Сырдария; Ферғ ана; Самарқ ан.Орталығ ы Ташкент қ аласы болды. 1891 ж 25 наурызда «Ақ мало, Семей, Жетісу, орал жә не Торғ ай облыстарын басқ ару туралы» ереже қ абылданды. Семей, Жетісу, Ақ мола облыстар Дала генерал губ-на бағ ынышты болды. Орталығ ы: омбы. Сот ісі бойынша: 1886-91 ж «Ережелерде» ә кімшілік, сот істерінің жү йесі бекітілді. 1891 ж Ереже сот істері 17 баптан қ ұ ралды.

48. Патша ү кіметінің аграрлық саясаты: ХХ ғ асырдың басында орыс шаруаларын Қ азақ стна жеріне қ оныстандыру ісі жалғ асын тапты. Бұ л жағ дай патша ү кіметінің қ азақ тардың жерін таптып алу, қ ұ нарлы жерлерді орыс шаруаларына бө ліп беру саясатын жалғ астырды. 1906-1097 жылдар аралығ ында патша ү кіметінің қ азақ тардан тартып алғ ан жер кө лемі 17 млн десятина болды. Патша ү кіметінің аграрлық саясаты 1905-1907 жылдардағ ы революцияғ а алғ ышартболды.

49. Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лиханов мұ сылманша есімі Мұ хаммед Қ анафия (1835 —1865) — қ азақ тың ұ лы ғ алымы: шығ ыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағ артушы. Шоқ ан Уә лиханов Қ азақ стан мен Орта Азия халық тарының тарихы мен мә дениетін зерттеуге орасан зор ү лес қ осты. Аса кө рнекті қ азақ ғ алымы ө те ауқ ымды ғ ылыми-шығ армашылық мұ ра қ алдырды. Оның «Абылай», «Қ ырғ ыздар туралы жазбалар», «Ыстық кө л кү нделіктері», «Ү лкен орда қ ырғ ыз-қ айсақ тары туралы», т.б. ең бектері ө те қ ұ нды саналады. Ш. Уә лиханов ө з ғ ұ мырының ең соң ғ ы кү ніне дейін ө з Отанын жан-тә німен сү йген нағ ыз патриот болды. Оның ең бектерін бү кіл дү ние жү зі жоғ ары бағ алады.

50. Абай (Ибраһ им) Қ ұ нанбаев Қ ұ нанбайұ лы (1845-1904) — ақ ын, ағ артушы, жазба қ азақ ә дебиетінің, қ азақ ә деби тілінің негізін қ алаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қ айраткер, либералды білімді исламғ а таяна отырып, орыс жә не еуропа мә дениетімен жақ ындасу арқ ылы қ азақ мә дениетін жаң артуды кө здеген реформатор. Абай ақ ындық шығ армаларында қ азақ халқ ының ә леуметтік, қ оғ амдық, моральдық мә селелерін арқ ау еткен. Абай Шығ ыс пен Батыс мә дениеті мен ө ркениетін жетік білген. Бірқ атар ә лем ойшылдарының ең бектерімен жақ сы таныс болғ ан. Абай ө зінің ө лең дерін бала кезінен жаза бастады. Бірақ ол ақ ын ретінде алғ аш рет XIX ғ асырдың 80-жылдарының орта кезінен бастап таныла бастады. Бұ л кезде Абай ө з атынан «Жаз» деген ө лең ін жариялағ ан болатын. Абай — «Ескендір», «Масғ ү д», «Ә зім ә ң гімесі» поэмалары мен этикалық -философиялық ең бегі «Қ ара сө здерді» жазды. Ақ ынның 1890-1898 жылдар аралығ ында жазылғ ан «Қ ара сө здерінде» XIX ғ асырдың екінші жартысындағ ы қ азақ халқ ының болмысы зерделенді.

51. Ыбырай Алтынсарин (шын аты — Ибраһ им) — қ азақ тың аса кө рнекті ағ артушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы. Туып-ө скен жері — Қ останай облысы. Ы. Алтынсарин жан-жақ ты білімді адам болды. Білімді адам ретінде ол прогреске, білімге ұ мтылудың қ азақ халқ ы ү шін қ аншалық ты зор маң ызы бар екенін айқ ын кө ре білді. Ол қ азақ тардың арасында ағ артушылық жұ мыстарын жү ргізіп, темір жолдар мен электр қ уатының, егіншілік кә сібінің, телеграфтың жә не ә р тү рлі қ олө нердің пайдасы туралы айтып берумен болды. Қ азақ станның экономикалық дамуы ү шін қ ажетті мамандар даярлауғ а ерекше мә н берді. Қ олө нер жә не ауыл шаруашылық училищелерін ашуғ а да кө п кү ш-жігер жұ мсады.

52. 19 ғ асырдың 2 жартысындағ ы Қ азақ станның жағ дайы. Патша ә кімшілігіне ө лкені отаршылдық тұ рғ ыда игеру ү шін қ азақ даласына басқ арудың бірың ғ ай жү йесін енгізу жә не басқ а да шараларды жү зеге асыру арқ ылы Қ азақ станды тү гел дерлік бағ ындыру қ ажет болды. 19 ғ асырдың бас кезінде патшалық қ ұ рылыстың ең басты тірегі болғ ан сұ лтандардың экономикалық жә не саяси жағ дайы ү лкен ө згерістерге ұ шырады; олардың феодал, билеуші ретіндегі праволары мен ық палы барғ ан сайын шектеле тү сті. Бірте-бірте батырлар да қ оғ амдағ ы ө з мә нінен айрыла бастады. Сұ лтандар ө кіметінің қ ұ лдырауына байланысты алым-салық жинайтын тө лең гіттердің де қ ажеті болмай қ алды. Жаң а ә кімшілік қ ұ рылыс бойынша Орта жү з жері ағ а сұ лтандар басқ аратын округтарғ а бө лінді, ағ а сұ лтандар бұ рынғ ыдай мұ рагерлік жолымен емес, сайланып қ ойылатын болды. Сайлау барысына жергілікті патша ә кімшілігі бақ ылау жасады. Бұ дан былай билеуші сұ лтандық қ а бұ рынғ ыдай «ақ сү йек» атанғ ан Шың ғ ыс ә улетінің ө кілдері ғ ана емес, ру феодалдарынан кө терілген дә улетті адамдар да сайланатын болды.

53. 20 ғ асырдың басындағ ы Қ азақ стан: Қ азақ стан экономикасында кө птеген ө згерістер болды. 1893-1895 жылдар аралығ ында Сібір теміржолы салынды. 1906 ж ұ з.1656 шақ ырым болатын Орынбор-Ташкент теміржолы іске қ осылды. Бұ л жолдар Қ азақ станды Ресейдің дамығ ан экон-қ аудандарымен байланыстырды. 1902 ж Қ аз-ғ ы ө ндіріс орындарының саны 8887-ге жетті. 20 ғ асырдың басында орыс шаруаларын Қ азақ стан жеріне қ оныстардыру ісі жалғ асын тапты.

54. 1916 ж Ұ лт азаттық кө теріліс: Себебі – 1916 ж 25 маусымдағ ы патшаның «соғ ысып жатқ ан аудандарғ а қ орғ аныстар мен ә скери қ атынастар орнату жө ніндегі жұ мыстар ү шін», яғ ни қ ара жұ мысқ а Қ азақ стан мен орта Азия бұ ратана халық ты алу туралы жарлығ ы. Қ азақ стан мен Орта Азия дан қ ара жұ мысқ а 19-43 жас аралығ ындағ ы 500 мың адамның алынуы. Бұ л кө теріліске ұ лттық -демократиялық зиялылардың кө зқ арасы: қ арсыласпай орындау; соғ ыс аяқ талғ аннан соң, қ азақ ұ лттық автономиясын қ ұ ру т.б. Кө терілімшілер бұ рынғ ы дә стү рлі жү йесін қ айтадан орнатты. Шерубай болысында Нұ рлан Қ ияшев, Қ арашақ болысында Оспан Шоң ов, Жайымтал болысында Бекболат Ә ешкеев хан болып сайланды. Жетісуда –Бекболат Ә шекеев, Торғ айда – Амангелді Иманов басқ арды. Кө теріліс ұ лт-азаттық, империализм мен отаршылдық қ а қ арсы сипатта болды. Жең ілді.

55. 1917 ж Ақ пан жә не Қ азақ революциясы: 1917 ж 27 ақ панда Ресейде Ақ пан буржуазиялық -демократиялық революциясы болды. Монархия қ ұ лап, Романовтар ә улеті биліктен кетті. Бұ л жағ дайды Қ азақ стан халқ ы қ уанышпен қ абылдады. Ақ пан революциясы нә тижесінде Ресей қ ос ү кімет билікке келді: Уақ ытша ү кімет, Жұ мысшы, солдат депутаттарының кең есі. Қ осө кіметтілік ө зінің дү ниеге келуі арқ ылы 1917 жылы Ақ пан революциясының ішкі қ айшылық тарын бейнеледі, елдің қ оғ амдық -саяси ө мірінің тұ рақ сыз екенін кө рсетті. Ақ ырында Ақ пан революциясынан басталғ ан саяси тұ рақ сыздық Қ азан революциясына ұ ласып, Уақ ытша ү кімет биліктен тайдырылды. Қ азан тө ң керісі — 1917 ж. 25 қ азанда Петроградта болғ ан ірі ә леуметтік-саяси, тарихи оқ иғ а.Яғ ни билік Кең естердің қ олына кө шті. Кө теріліс В. И. Ленин басқ арғ ан большевиктер партиясының жетекшілігімен жү зеге асырылды. 1917-1918 жылдары қ азақ станда Кең естер билігі кейбір ө ң ірлерде кү рес арқ ылы болса, кейбіреулерде бейбіт тү рде орнады.

56. 20 ғ асырдың басындағ ы қ азақ саяси элитасынынң ұ лттық сананы қ алыптастырудағ ы рө лі:

57. Алаш партиясы: Отаршылдық қ а, империализмге қ арсы кү ресті басқ арушы, ұ лт-азаттық қ озғ алыстардың идеологтары ұ лттық демократияшыл зиялылар болды. Олардың басшысы Бө кейханов болды. Белсенді қ атысушылар ретінде: А. Байтұ рсынов, М.Дулатов, м.Шоқ ай т.б.Алаш партиясы 1917 ж қ ұ рылды. Алаш партясы 1905 пайда болғ ан алаш қ озғ алысының негізде қ ұ рылды. Олардың мақ саты: қ азақ елін отарлық езгіден қ ұ тқ ару, ө з алдына ұ лттық автономия қ ұ ру болды. 1917 ж Жетісуда облыстық съезі ө тті. Мұ нда ә леуметтік, аграрлық, ағ арту мә селелерімен қ атар сырттан қ оныс аудартуда жол бермеу, Қ ытайдағ ы босқ ындарды қ айтару мә селелі талқ ыланды. 1917 ж шілдеде орынбор қ аласында жалпы съезі ө тті.Съезді М.Шоқ ай басқ арды. Съезде Алашорда автономиясын қ ұ ру туралы қ аулы қ абылданды. Алашорданың 25 мү шеден тұ ратын Уақ ытша Халық Кең есі қ ұ рылды. Авт.орталығ ы Семей қ аласы болды. Қ азақ газетінде Алаш партиясының 10 бө лімнен бағ дарламасы жарияланды: басқ ару тү рі, автономия, азаматтың негізгі қ ұ қ ық тары, дін, соттар, қ орғ аныс, салық, жұ мысшы мә селесі, халық ағ арту, жер мә селесі.

58. Қ азақ кең ес мемлекеттілігінің қ алыптасуы: 1917-18 жылдары Қ азақ станда Кең естер билігі кейбір ө ң ірдерде кү рес арқ ылы болса, кейбір жерлерде бейбіт тү рде орнады. Сырдария облысында: 1917 ж 30 қ азанда билік бейбіт жағ дайда жұ мысшы солдат депутаттарының қ олына кө шті. 1917 ж 1 қ арашада 4 кү нге созылғ ан шайқ ас негізінде Ташкентте Кең ес ү кіметі орнады. Кең естер билігі Шымкентте кейиін Тү ркістан орнады. Торғ ай облысында: 1917 ж 25 желт Қ останайда, 1918 8 қ аң тарда Ақ тө беде, 1918 ж қ аң тарда Торғ ай Ырғ ыз уездерінде кейін Орынборда Кең ес билігі орнады. Кең ес билігінің орнауына байланысты Қ азақ станда жаң а ү кіметтің басқ ару жү йелері қ ұ рыла бастады. Барлық кең естер іске кірісті. Кең естер жағ ынан қ аржы, ө неркә сіп, жер, ағ арту, ә ділет, денсаулық сақ тау басқ армалары жұ мыс істеді. Кең ес ү кіметі Қ азақ АКСР-ын қ ұ ру мақ сатында қ азақ бө лімін ашты. Бұ л істер азамат соғ ысының бастауына байланысты тоқ тап қ алды.

59. Азамат соғ ысы Қ азақ станда: Қ азақ стан азамат соғ ысы жылдарында — жұ мысшы-шаруа Кең естерінің орталық тағ ы жә не жергілікті жерлердегі билікті басып алуы алғ ашқ ы кү ннен-ақ қ ұ латылғ ан таптардың қ арулы қ арсылығ ын туғ ызды. Азамат соғ ысы билік ү шін кү рестің жалғ асы болып шық ты, сондық тан 1917 жылғ ы Қ азан қ арулы кө терілісі мен Азамат соғ ысының арасында айқ ын шек болмады. Ел 1917 жылғ ы 25 казаннан бастап Азамат соғ ысы жағ дайында ө мір сү рді немесе бұ л дата елді таптық белгісі бойынша бір-біріне жау екі лагерьге боліп тастады, арадағ ы кү рес бітіспес қ анды қ ырғ ынғ а ұ ласты. Қ азақ станда Азамат соғ ысы ошақ тарының бірі Орынбор губерниясы мен Торғ ай облысының ә кімшілік орталығ ы Орынборда — қ азақ атаманы Дутовтың 1917 жылы қ арашаның аяғ ында Кең ес ө кіметін қ ұ латып, Кең естердің II Бү кілресейлік съезінің делегаты С. Цвиллинг бастағ ан революциялық комитетті тұ тқ ындауымен пайда болды. Жоғ арыда айтылғ андай, 1917 жылы 5—13 желтоқ санда Орынборда «Алаш» партиясының II Бү кілқ азақ съезі болып ө тті. Съезде Уақ ытша халық тық кең ес — «Алашорда» (Алаш автономиясы ү кіметі) қ ұ рылды. Азамат соғ ысы басталысымен Алашорда бастағ ан жә не Кең естер мен большевиктерді қ олдағ ан екі жақ бір-біріне қ арсы тұ рды.

60. Қ азақ стан ЖЭС жылдарында: Азаматтық соғ ыс Қ азақ стан халқ ының шаруашылығ ына ауыр шығ ын ә келді. Мемлкеттің 250 кә сіпорны ғ ана жұ мыс істеді. Мұ найдың ө ндіру 4 есеге қ ысқ артылды, мал саны кү рт азайды жә не т.б. 1921 ж наурызда коммунистік партияның 10 съезі азық тү лік салғ ыртынан азық тү лік салғ ына, ә скери коммунизм ЖЭСқ а кө шу жө нінде қ аулы шығ арды. ЖЭСтің мә ні: саясатта бір партиялық тоталитарлық режим; экономикада ә кімшілдік нарық тық шаруашылық. 1921 ж маусымда Қ азақ станда ЖЭС кө шу туралы шешім қ абылданды. ЖЭСке кө шу барысында кө птеген қ иындық тар болды. 1921 ж жаз айында Қ азақ стан жерінде қ ұ рғ ақ гылық кесіріне ашаршылық басталды. Республика халқ ының 1/3 ашаршылық қ а ұ шырады.