Ерекше логоритмиканың принциптері.

Логоритмиканың жалпы дидактикалық принциптері.

Логоритмикалық жалпы дидактикалық принциптері.

Барлық жағ дайда да дауыс адамдарды ажыратудың айтарлық тай мә нді белгісі болады. Бұ л уақ ытта бала тиісті мимикағ а байланысты дауыс ырғ ағ ын ажырата бастайды. Ө мірінің алғ ашқ ы жылының екінші жартысында балада сө з тітіркендіргіштеріне шартты рефлекстер пайда болады. Сө йлеу дыбыстарының белгілі бір ұ штасуы ретінде сө здің ө зі тек біртіндеп басым болатын маң ызғ а ие болады. Сө здер бірте- бірте ә рекет қ ұ былыс жә не осы қ ұ былыстар арасындағ ы қ атынас сигналдары болады.

Баланың тілінің дамуы, яғ ни тиісті грамматикалық қ ұ рылысты қ олдану арқ ылы тілдің ү йлесімді, мағ ыналы, сипатқ а ие болуы кө біне –кө п айналадағ ы адамдар сө зінің дұ рыс қ ұ рылуына байланысты болады.

Баланың тіл дамуындағ ы кемшіліктер мынағ ан ә кеп соғ ады:

А) баланың психикалық дамуы бә сең дейді;

Б) жан-жақ ты, іс-ә рекеттің жоғ ары дең гейіндегі дамуы бә сең дейді.

В) эмоционалдық -жігер ортаның бү зылуы пайда болады, ө зіндік сапасын қ алыптастырады: (ешкіммен араласпайды, сырын аша білмейді, ө зін-ө зі ұ стай алмайды).

Г) Оқ ып жазуғ а қ иындық туады. Бұ л баланың ү лгерімі тө мендейді, ә дебиеттерде тілдің қ алыпты дамымауына, ә ртү рлі дең гейде жеткілікті кө ң іл бө лінген. Монографияда А. Н. Гвоздева, жұ мыстарда Г.Л. Розенгард-Пупко, Д.Б. Эльконина, А.А. Леонтьева, Н.Х. Швачкин, В.И. Бельтюкова жә не де басқ аларда баланың туғ анынан бастап сө йлеу қ абілетінің дамуы егжей-тегжей жазылғ ан.

Бұ л авторда тіл дамуының дең гейін анық тайды жә не оларды ә р тү рлі позициялардан қ арастырады.

Леонтьевтің зерттеуіне сү йене отырып, негізгі дең гейлеріне тоқ тауғ а болады жә не ә р қ айсы баламен қ арым-қ атынас кезінде мұ ғ алімді ойландыратын симптомдары кө рсетілген.

Бала ө мірге келгенін айқ аймен білдіреді, бұ л айқ ай баланың бірінші дауыс белгісі. Айқ ай мен жылау баланың артикуляциялық, дауыстық, тыныстық сө йлеу аппараттарын белсендіреді.

Сондық тан егер «анамистикалық бө лімде» бала туғ анда асфекциямен жә не айқ айлағ ан жоқ деп кө рсетілсе онда бұ л ақ парат логопед ү шін диогностикалық сипаттама болып табылады.

«Гуілдеу» дең гейі барлық балаларда кө рсетіледі: 1, 5 айлығ ында, 2 - 3 айғ а дейін балалардың дауыстық белгісі мына дыбыстармен білдіріледі: а-а-а, бм-бм-бм, бль-бль, угу, бу, тағ ы басқ а. Осы дыбыстар адам сө йлеуіне негіз болып табылады.

«Гуілдеу» барлық халық тарда бірдей. 4 айдан бастап дыбыстар ө згереді. Жаң а типтері пайда болады: гн-агн, ля-аля, рн т.б осы артикулярлық апаратармен бала ойнайды. Гуілдеу кезең інде бала артикулдық аппаратпен ойнайды. Ол бір дыбысты бірнеше рет қ айталап, одан рахат сезімін алады. Бала қ ұ рғ ақ, ұ йқ ысы қ анғ анда, тамақ танғ анан кейін жә не денсаулығ ы болғ анда гуілдейді. Егер жақ ындарының біреуі жаның да болып баламен сө йлесе бастаса онда бала дыбыстарды тындайды да оны қ айталағ андай болады. Осындай жағ ымды жағ дайларда нә ресте ү лкендерге еліктей бастайды, жә не дауысының ә ртү рлі интонациясын мә нерлетуге тырысады. Гуілдеу уақ ытында анағ а баланың гуілдеуі даму ү шін, нә рестемен кө ру қ атынасын дамытып, баламен сө йлесу керек, сол уақ ытта бала анасының мимикаларын қ айталайды. О.И. Тихиева ө зінің жұ мысында нә рестенің гуілдеу кезең ін, музыкантың музыкалық аспаптың келтірумен салыстырады. «Гуілдеу» қ алыпты дамыса онда ол біртіндеп сө зге айналады.

Кө птеген ата –аналар баланың сө йлеу дамуын, дыбыстың айтылу дең гейіне қ арап бағ алайды. Олар қ ателескеніне қ арамау керек, ө йткені баланың сө йлеу дең гейінің дамуы ө зінің лексикалық сө здерді сө йлемге дұ рыс қ оя білуінде.

7-8, 5 айлық тарында бала ба-ба, дя-дя, де-да т.б. сол сияқ ты сө з тіркестерін айтады. Сө йлеуге талпыныс кезі бұ л дыбыстық байланысты механикалық қ айталау емес, бұ л белгілі бір адамдармен, заттармен, іс-ә рекеттермен байланысты сө здер. «Ма-ма» (мама) - бала айтса, бұ л тек қ ана шешесіне байланысты. Ү лкендермен қ арым – қ атынас уақ ытында бала біртіндеп интоннацияны, темпті, ритмді, ырғ ақ ты, жә не де дыбыстық элементтерді айтады. 9-10 айлық тарында ү лкендермен қ арым–қ атынас кезінде бала интонацияны, темпті, ритмді қ олдауғ а тырысады.

8, 5-9 айларында сө йлеуге талпыныс ә ртү рлі интонациялық модульдық бағ ытта болады. Барлық балаларда бұ л процесс бірдей емес: есту қ абілеті тө мен сө йлеуге талпыныс «бә сең дейді» жә не де бұ л кө бінесе диагностикалық симптом болады. 2, 5-3 жастағ ы сө йлемейтін жә не ө зіне айтылғ ан сө зді тү сінбейтін баланы консультацияғ а ә келсе, онда нә ресте уақ ытында оның гуілдеуі жоғ алғ ан жоқ па соны білу қ ажет. Бұ ндай жағ дайларда аудиограмма міндетті тү рде жасау керек.

Балалардың сө йлеу лингвистика мамандарының зерттеуіне жү гінсек балалардың сө йлеуінің тү зілуі: сө йлеуге талпыныс уақ ытынан бастап 7 жасқ а дейін. (А.Н.Гвоздеев, Е.И.Исенина, Н.И.Лепская., С.Н.Цейтлин., А.М. Шахнарович).

Мектепке дейінгі кезенде баламен колданатын сө здер кө бейеді, бұ л дең гейде баланың қ оршағ ан ортаның сө здеріне қ ызығ ушылығ ы артады. Баланың қ олданатын сө здері кө п мағ ыналы: Бір сө збен бала бірнеше мағ ынадағ ы сө здерді айтады: «бах»- қ ұ лады, жатыр, сү рінді; «бер»- ә кел, алып кел, ә періп жібер; «би-би»- жү ріп келеді, жатыр, кателіп жү р, машинә, ұ шақ, велосипед.

Біржарым жастан кейін баланың сө здік қ оры кө бейеді, Бірінші сө йлемдері қ ұ ралады, аморфты тү бір сө здерден тұ ратын.

-Папа, ди(папа, бар)

-Ма, да кх(мама, мысық ты берші)

Зерттеулер кө рсеткіштері бойынша балалар бірден дұ рыс сө йлемейді, кей сө здерді бірден дұ рыс сө йлейді, кейбіреулерін кейін дұ рыстайды. Бұ ны сө здің қ ұ рамы неғ ұ рлым оң ай болса бала оны солғ ұ рлым жылдам есте сақ тайды. Осы дең гейде келесі факторлардың ө зара байланысы ү лкен рө л атқ арады:

А) Қ оршағ ан ортаның сө йлеу механизмі.

Ә) Сө йлеуді қ амтамасыз ететін кү рделі функционалдық байланыс жү йесі.

Б) Бала тә рбиеленетін орта қ амтылу керек.

Бұ л жастағ ы балалардың лексикалық сө з қ орын қ орта келсек, деректерді келтіруге болады; біржарым жаста-10-15 сө з, екі жастан асқ анда-30 сө з, 3 – жаста 100 сө з.

Сонымен біржарым жылдың ішінде баланың сө з қ оры ә жептә уір кө бейеді.

Бұ л жастағ ы балалардың сө з сө йлеуінің белсенді дамуының кө рсеткіші, грамматикалық дең гейдің қ ұ рылуы болып табылады.

Бұ л периодта келесі этаптарды кө рсетуге болады; «физиологикалық аграмматизм», бала сө йлескенде керекті сө з тіркестерін қ олданбайды: «Мама, кука бер»(мама кукланы бершә); «вова нет тина» (Вовада машина жоқ).

Бұ л период ұ зақ қ а созылмайды, бала 3 жасқ а келгенде қ арапайым грамматикалық қ ұ рылымдарды ө з бетімен қ олданады.

Кө птеген ата аналар баланың сө йлеу қ абілетінің дамуын, оның дыбыстауымен бағ алайды. Олар қ ателеседі, ө йткені ә ртү рлі сө здерді жағ дайларда қ олдана білуі. 2, 5-3 жаста бала ү ш-тө рт дең гейлі қ иын сө йлемдер, кейбір грамматикалық форма қ олданды (бар-келе жатыр- кележатырмыз- барма; кукла-куклағ а- кукланы).

2-3 жасында қ иын сө здерді грамматикалық формада айта бастайды (келе жатырмыз, бара жатырмыз, қ уыршақ, қ уыршақ пен,) 1-3 жаста бала туғ ан тілінің дыбыстарын ауыстырады. Қ ате жібереді, орындарын ауыстырады бұ л қ арапайым артикуляцияғ а жатады. Бұ ны жасына байланысты артикуляциялық дамымауынан байланысты тү сіндіріледі. Бірақ та сө здердің ырғ ақ тық контурын интонациялдық ритмикасын айтады Мысала: касянов(касмонавт)

Баланың логикалық ө суіне келесі деректерді келтіруге болады:

2, 5-3 жаста бала ү ш-тө рт тіркесті сө йлемдермен сө йлей бастайды (бар, баражатыр, кележатырмыз, кележатқ анжоқ, қ уыршақ, қ уыршақ қ а, қ уыршақ пен).

Н.С. Жукова айтып ө ткендей «бала қ иын емес сө йлемдерді қ ұ растыра бастағ аннан жә не оларды шақ тарғ а, шақ тарғ а бө ле бастағ аннан бастап сө йлеудің дамуында қ арқ ынды сапалы даму байқ алады».

Сонымен, мектепке дейінгі кезең нің аяғ ында балалар ө зара жә не қ оршағ ан ортамен кең тарағ ан сө з тіркестерін қ олданады, сонымен бірге қ арапайым грамматикалық дең гейлерді қ олданады.

Ата – аналар мен тә рбиешілер баланың сө йлеу қ абілетінің дамуына негізгі интенсивтік уақ ыт ө мірінің бірінші 3 жылы болып табылатынын білу керек. Осы периодта барлық ЦНС функциялары тә рбиелеуге, шынық тыруғ а жылдам табиғ и дамиды. Егер бұ л жаста сө йлеу қ абілетіне жағ дайлар жасалмаса, онда сө йлеу қ абілеті бұ зылады, кейде келешекте оларды орнына толығ ымен келтіру мү мкін емес.

3 жаста мидың анатомиялық дамуы тоқ талады. Бала туғ ан тілінің грамматикалық формаларын мең гереді, лексикалық сө з қ орын жинайды.

Сондық тан, егер 2, 5-3 жаста бала тек қ ана балама сө здер қ олданса жә не сө йлемдердің бө ліктерін қ олданса: гаки (глазки), ноти (ношки), око (окно), дев (дверь), ути (руки), ди тина (дай машину) – жылдам, тез арада логопедпен консультация алу керек, физологиялық естуін тексеру керек, мектепке дейінгі логопедиялық бө лімде немесе балабақ шада коррекциялық сабақ тар ө ткізу керек. Арнайы мектеп кө мегінсіз бұ л балаларды қ алдыруғ а болмайды, ө йткені сө йлеу қ абілетінің негізгі уақ ыты ө ткізіліп алынғ ан.

Бұ л периодта баланың сө йлеуінің дамуы жылдам қ арқ ынмен жү реді. Сө здік қ орының сапалы дамуын айта кеткен дұ рыс. Сө йлеудін барлық бө лімдерін қ олданады, сө з тіркестерін дұ рыс қ оя отырып.

5-6 жаста баланың ойын жеткізу жан-жақ ты жә не логикалы дамығ ан. Олардың ә нгімелерінде қ иял элементтері пайда болады, олар болмағ ан эпизодтарды ойлап табады.

Мектепке дейінгі кезең де балалардың сө йлеуінің фонетикалық жағ ы кең дамиды. Ә ртү рлі буынды сө здерді дұ рыс айтуғ а тырысады. Егер бала сө зді дұ рыс айтпаса ол тек қ ана сол сө здің жиі айтылмауынан немесе бұ рын естімегендігінен болады. Бұ л жағ дайда балағ а дұ рыс айтылуын кө рсетіп тү зетсе бала ол сө зді келесі жолы дұ рыс айтады.

Кең тү рдегі фразалық тілмен, бірақ сонымен қ атар кейбір тілдің лексикалық – грамматикалық жә не фонетикалық – фонематикалық дамуымен сипатталады. Ә лде болса балалардың жең іл қ арым – қ атынасы кү рделенгені дұ рыс, олардың қ арым – қ атынасы ересек адамдардың кө мегін қ ажет етеді.

Естіп қ абылдауының дамуы ө зінің сө здің дұ рыс айтылуын бақ ылауғ а мү мкіндік береді жә не де басқ алардын қ атесін естіп тү зете біледі.

Егер осы жаста бала грамматикалық қ ате жіберсе (ботика ойнаймын- ботинкамен ойнаймын, мама дү кеде болдым- мамамен дү кенде болдым, т.б) сө зді қ ысқ артып айтуы, буындардың орның ауыстырып айтуы, буындарды айтпай кетуі – бұ л сө йлеу функциясының дамымауының негізгі симптомы болып табылады. Мұ ндай балалар мектепке дейін жү йелі тү рде логопедиялық оқ уларды қ ажет етеді.

Сонымен мектепке дайындық кезең інің аяғ ында балалар фразалық, фонетикалық, лексикалық жә не грамматикалық кең дұ рыс сө йлеу керек.

Сө йлеу байланысы дамытуы жалғ асады. Балалар сө йлеудің грамматикалық қ ұ рлымын еркін айта біледі. Бұ л кезең де жазу ү лгісі басталады.

Сонымен, баланың сө йлеуінің дамуы – бұ л қ иын жә не кө пжақ ты процесс.Балалар бірден лексико-грамматикалық, сө здің ө згеруі, сө йлемнің қ ұ ралуын, дұ рыс айтылуын бірден ү йренбейді.

Фонетиканы мең геруі жалпы орыс тілінің лексикалық – грамматикалық тіркестеріне байланысты.

Ә дебиеттер:

1. Волкова Г.А. Логопедическая ритмика.- М.: Просвещение, 1985.

2. Запорожец А.В. Развитие произвольных движений.- М., 1960.

3. Логопедия / Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской.-М.: Владос, 2002.

4. Руднева С., Фиш Э. Ритмика, Музыкальное движение.- М., 1972

5. Т.Б. Филичева, Н.А. Чевелева, Г.В. Чиркина Основы логопедии.- М.: Просвещение, 1989.