Ақпараттық кеңістікте саяси коммуникацияның рөлі мен қызметі.

Бү гінде қ азақ стандық қ оғ амның барлық салаларында жү зеге асырылып жатқ ан саяси модернизацияның нә тижесі, ақ параттық -коммуникациялық кең істіктің ө згеруіне, кең естік саяси жү йенің ыдырауына орай, қ алыпты байланыстардың ү зілуіне жә не кө бінесе вертикальды қ атынастардың қ алыптасуына алып келді. Сонымен қ атар қ оғ амдағ ы саяси процестер мен институттардың ө згеруіне байланысты саяси-коммуникациялық сферада қ оғ амдық -саяси ө мірдегі қ айта қ ұ руларғ а сә йкес жаң а қ атынастар дами бастайды.

Тоталитарлық жү йе кезінде билік халық тың алдында есеп бермейтін, қ оғ ам биліктің қ ызметінің насихатталу жағ ынан ғ ана хабардар болып, оғ ан ық пал ету жағ ынан мү мкіндігі шектеулі болатын. Ал, қ азіргі кездегі Қ азақ стандағ ы демократиялық жағ дайдағ ы жаң а саяси жү йенің қ алыптасуы мен даму мә селелері еліміздегі қ оғ ам мен билік арасындағ ы қ арым-қ атынастарды зерттеудің пісіп-жетілгендігін кө рсетеді. Саяси жү йедегі біржақ ты байланыс біртіндеп екіжақ ты қ арым-қ атынасқ а орын береді, яғ ни, мемлекеттік билік органдары мен халық тың ашық жұ мыс істеу жағ дайында, олардың ө зара ә рекетін тудырады. Бұ л қ атынастардың болашағ ы кө бінесе Қ азақ стандағ ы саяси жә не ә леуметтік жү йенің тұ рақ тылығ ына байланысты. Посткең естік кезең нің тә жірибесі кө рсеткендей, объективтіліктің, тиімділіктің, екіжақ ты саяси коммуникациялық байланыстардың жоқ тығ ы келешекте тү рлі ә леуметтік шиеленіске, кү рделі жанжалдарғ а, кү тпеген оқ иғ аларғ а, саяси институттардың заң дылығ ының қ ұ лдырауына, дағ дарысты жағ дайлардың пайда болуына алып келеді.

Қ азақ стан Республикасы ө зінің тә уелсіздігін алғ аннан бастап демократияны нығ айту мақ сатында саяси салада тү рлі реформаларды жү зеге асырып келе жатқ ан посткең естік мемлекеттердің бірі. Соғ ан орай, еліміздегі билік пен қ оғ ам арасындағ ы ө зара тү сіністік мә селесі кезек кү ттірмей шешімін табуы тиіс мемлекеттік ақ параттық саясаттың бір бө лігін қ ұ райды. Кө птеген дамығ ан елдерде саяси субъектілердің бір-бірімен жә не қ оғ аммен ақ парат алмасуының, яғ ни, ө зара байланысты реттеу қ ызметін кө рсететін мемлекеттік саясаттың бір жү йеге келтірілген нақ ты ақ параттық жү йесі қ ұ рылып, арнайы іс бағ дарламалары қ абылданғ ан. Қ азіргі таң да мемлекетімізде билік пен қ оғ амның ө зара қ атынасы мә селесі ә лсіз дамығ ан деуге болады, билік қ оғ ам тарапынан болатын талаптарды кө біне ескере бермейді. Біздегі қ оғ ам мен билік арасындағ ы ө зара байланыс тек сайлау науқ андары кезінде нақ тылы байқ алады, ал қ алғ ан уақ ыттарда айқ ын тү рде назардан тыс қ алатыны белгілі. Осығ ан байланысты, еліміздегі билік пен қ оғ амның ө зара тү сіністік қ арым-қ атынасын орнатудағ ы саяси коммуникация мә селесін талдау жә не оны жү зеге асыру міндеті ө те ө зекті мә селеге айналады.

Саяси коммуникация мә селесі саяси ғ ылымның қ ұ рамдас бір бө лігі. Оны алғ аш рет теориялық тұ рғ ыдан зерттеу шетел ғ алымдарының ең бектерінде орын алғ ан болатын. Батыс саяси ғ ылымында қ оғ ам мен билік арасындағ ы байланысты ғ ылыми тұ рғ ыдан талдап, саяси коммуникацияны зерттеудің негізі ХХ ғ. 40-80 жылдарында жарық кө рген Г.Альтшулл, Р.Кац, Ж.М.Коттрэ, Ч.Кули, П.Лазарсфельд, Г.Лассуэлл, М.Маклюэн, Ю.Хабермас сияқ ты шетелдік зерттеушілердің ғ ылыми ең бектерінде зерделенген.

Ресейлік зерттеушілер Ю.П.Буданцев пен В.П.Конецкая ө з ең бектерінде коммуникацияның ә леуметтік-саяси сипаттарын анық тай келе, саяси маң ызды ақ параттың жасалу жолдары мен олардың бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы іске асырылу байланысын талдап кө рсеткен. Олар саяси коммуникацияда негізінен қ оғ ам мү ддесінің ескерілуін қ арастырып зерттеген.

Л.Р.Посикераның зерттеуінде саяси коммуникацияның тікелей жү зеге асырылу процесі сайлау науқ аны барысындағ ы тү рлі саяси технологияларды қ олдану нә тижесінде жү зеге асырылатындығ ы нақ тылы дә йектермен дә лелденіп берілген. Сонымен бірге зерттеуші саяси субъектілердің билік ү шін жү ргізген кү рестегі саяси технологиялардың позитивті жә не негативті жақ тарына сараптамалық талдаулар жү ргізген.

Саяси жү йенің дамуын талқ ылауда жә не ондағ ы ақ параттық -коммуникациялық процестердің рө лі мен орнын анық тауғ а, саяси коммуникацияны іске асырудың тә сілдеріне қ атысты тұ жырымдар Г.Алмонд, Н.Винер, К.Дойч, Д.Истон, Т.Парсонс сынды шетелдік ғ алымдармен қ атар, ресейлік М.Г.Анохин, П.К.Гончаров, М.Н.Грачев жә не т.б. зерттеушілердің ең бектерінде кең інен қ арастырылады.

Жалпы саяси ғ ылым саласында «саяси коммуникация» ұ ғ ымы туралы ә ртү рлі тұ жырымдар қ алыптасқ ан. Мә селен, Р.Ж.Шварценберг: «Саяси коммуникация дегеніміз – басқ арушы мен бағ ынышты арасындағ ы олардың ө зара келісімге келу мақ сатындағ ы ақ парат алмасу» деп кө рсетсе, ал «Саяси» энциклопедияда: «Саяси коммуникация – (communicatio лат. тілінен аударғ анда – хабарлама, жеткізу, ә ң гімелесу, сө йлесу деген мағ ына береді) саяси қ ызметті жү зеге асыратын, қ оғ амдық пікірді қ алыптастыратын, азаматтардың қ ажеттіліктері мен мү дделері есебін ескере отырып, олардың саяси ә леуметтендірілуін қ амтамасыз ететін саяси ақ параттарды алмасу жә не жеткізу процесі» деген пайымдама ұ сынылады. Демек, саяси коммуникацияны саяси жү йедегі саяси, ә леуметтік, экономикалық, мә дени процестермен тығ ыз байланыста дамитын жаң а ақ параттық технологиялар арқ ылы саяси субъектілердің ө зара жә не қ оғ аммен арадағ ы хабар тарату, алмасу деген мағ ынаны білдіреді деп қ орытындылауғ а болады.

Бү гінгі таң да отандық БАҚ саяси коммуникацияның бірден-бір негізгі қ ұ ралының бірі болып саналады. Демек, саяси ақ параттың жылдам таралып, жеткізілуі бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына деген саяси сұ ранымды арттыратындығ ы белгілі. Ө йткені БАҚ еліміздегі ашық та, жариялы қ ұ рылым ретінде, қ оғ амдық пікірді қ алыптастыратын ерекше механизм болып есептеледі. Е.Б.Саиров ө з зерттеуінде: телевизиялық саяси жарнама ерекше дағ дылармен кө бінесе кө птеген қ аражатты талап ететіндігін кө рсетеді. Сонымен қ атар бірде-бір ірі сайлау кампаниялары оның кө мегінсіз жү ре алмайды жә не сайлау бірлестіктерінің кө пшілігі мұ нда тек бір себеппен, яғ ни, саяси бә секеге тү скен ү міткерлер қ андай да бір шығ ын жасайды дей келе: «Егер сен мұ ны жасамасаң, онда сенің бә секелесің мұ ны міндетті тү рде жасайды» деп, саяси коммуникацияда отандық БАҚ -тың ішіндегі телевизияның маң ызды рө л атқ аратындығ ын анық тайды.

Біздің пікірімізше, БАҚ ө зінің мынадай ерекшеліктерімен саяси коммуникацияның негізгі қ ұ ралына айналып отыр: ол жариялы қ ұ рылым болып табылатындық тан, оны қ оғ амда тұ тынушыларының саны басым. Бү гінде бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын тарататын жаң а байланыс қ ұ ралдарының дамуы, оның қ оғ амдағ ы рө лін нығ айтатыны анық. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы алынғ ан мә ліметтер негізінде қ оғ амның мінез-қ ұ лқ ы ө згеретіні де белгілі. Осы жағ дайды ақ парат жіберушінің тиімді пайдалануы ә бден мү мкін. Сонымен аталғ ан бағ ыттар арқ ылы БАҚ -тың саяси коммуникацияны жү зеге асырудағ ы негізгі қ ұ рал екендігі анық талады.

Ал, Қ азақ стан Республикасының 1995 ж. Конституциясының 20-бабының 1-2 тармақ тарында былай делінген: «Сө з бен шығ армашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензурағ а тыйым салынады. Ә ркімнің заң жү зінде тыйым салынбағ ан кез келген тә сілмен еркін ақ парат алуғ а жә не таратуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік қ ұ пиясы болып табылатын мә ліметтер тізбесі заң мен белгіленеді». Яғ ни, ақ парат еркіндігіне заң жү зінде жол берілетіндігі мә лімделеді. Сол бағ ыт бойынша Қ азақ стан заман талабына сай ақ параттық қ ызмет нарығ ын кең ейтуге бағ ыт алуда. Сондық тан қ азіргі Қ азақ стан қ оғ амының дамуын оның барлық саласымен тығ ыз байланыстағ ы ақ параттық -коммуникациялық жү йенің тиімді қ ызметінсіз кө зге елестету мү мкін емес.

Соң ғ ы уақ ытта елімізде бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының маң ызды саласы болып табылатын теледидардың рө лінің ө су тенденциясы етек алуда. Бұ л туралы нақ ты ақ парат қ оғ амдық пікірді сұ рау кезінде белгілі болды. Осылайша, қ азақ стандық тардың 81%-ы соң ғ ы жаң алық тарды теледидардан кө ріп білетіндігін жә не радиодан тың дайтындығ ын айтса, тек 19%-ы баспасө з хабарламасынан оқ ып-білетіндігін жеткізген. Аталғ ан тенденцияны автордың Алматы, Семей қ алалары тұ рғ ындарының арасында жү ргізген ә леуметтік зерттеулерінің мә ліметтері растайды. Байқ ап отырғ анымыздай, теледидар мен радио ақ параттың негізгі кө зі ретінде жетекші орынғ а ие болуда.

Ө з жұ мысында автор ақ параттық технологиялардың дамығ ан ғ асырында теледидар жә не радио қ ызметімен шектелу мү мкін емес дейді. Қ азіргі кезде еліміздің медиа нарығ ындағ ы ерекше орындардың бірін интернет желісі иеленіп отырғ андығ ы кө пшілікке мә лім. Интернет-медиа саяси коммуникацияның ү стінен бақ ылау орнатуды жоюғ а мү мкіндік туғ ызады. Интернет – қ азіргі жаһ андану кезең індегі ақ паратты тарату мен жеткізу жағ ынан басқ а бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын артқ а тастап, жылдам қ арқ ынмен даму ү стінде. Саяси коммуникацияның бұ л тиімді қ ұ ралдары, ә сіресе, еліміздегі сайлау науқ андары кезінде кең інен қ олданылады. Сондай-ақ, жұ мыста интернеттің қ ажеттілігі тек сайлау науқ андарында ғ ана емес, басқ арудың кү нделікті саяси ө мірінде де маң ызды рө л атқ аратындығ ы кө рсетілген. Оғ ан Қ азақ стан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қ азақ стан оқ ушыларымен жә не студенттерімен ө ткізген интерактивті режимдегі Интернет-конференциясы нақ тылы мысал болып табылады.

Біздің ше, БАҚ саяси коммуникацияның маң ызды қ ұ ралдарының бірі бола отырып, саяси ақ параттарды таратуда объективті позиция бағ ытын ұ станатын болса, қ оғ амның сеніміне ие болып, билік пен қ оғ амғ а ық пал етуші қ ызметін де атқ ара алады. Сондық тан отандық БАҚ пікір алуандығ ын ескере отырып, еліктеушілік бағ ыттан гө рі, тиімді саяси сұ ранымды қ анағ аттандыратын объективті, сенімді ақ параттарды беру принципін басты ұ станымғ а айналдыруы тиіс.