Дәріс. Саясат дегеніміз не? Журналистің саяси талдау жасауы.

1. Саясаттанудың ғ ылым ретінде қ алыптасуы.

Саясаттану терминіне (орыс тіліндегі «политология») термині грек сө здерінен қ ұ ралғ ан: politike (мемлекеттік жә не қ оғ амдық істер, мемлекетті басқ ару ісі, мемлекетті басқ ару ө нері деген мағ ынада), polis (қ ала-мемлекет) жә не logos (ілім, ғ ылым) сө здерінен қ ұ ралғ ан. «Саясат» («политика») сө зі Аристотельдің «Политика» деп аталғ ан мемлекет, басқ ару, ү кімет туралы трактатының ық палымен пайда болғ ан.

Саяси ғ ылымның пайда болуы ХІХ – ХХ ғ асырлар межесімен

байланыстырылады. Бұ л кезең де саясаттану тарих, заң ғ ылымы, ә леуметтану,

философиядан теориялық жә не ә дістемелік жағ ынан бө ліне бастады. Бұ ғ ан дейін

қ оғ амның саяси ө мірі осы білім салалары шең берінде қ арастырылғ ан еді. Алайда

қ азіргі заманғ ы саясаттанудың бастауларын адамзаттың тарихи ө ткен

кезең деріндегі саяси идеялар мен теориялардан іздеу керек.

Талдау (анализ) - кө ркем шығ арманы тексергенде қ олданылатын тә сіл. Шығ арманы ә р қ ырынан алып карастырып, оның қ асиет ерекшелігін, жеке бө лек-бө лшектеріне тә н ө згеше сипат белгілерді арнайы зерттеп, танып-білу. Айталық, шығ арманы идеялық мазмұ н, тақ ырыпты баяндау ерекшеліктері тұ рғ ысынан, немесе, сюжеттік, композициялық қ ұ рылысы, жанрлық сипаты жағ ынан талдауғ а болады. Сондай-ақ, кейіпкерлердін характерін бейнелеу принциптері тұ рғ ысынан, сө здік, тілдік кұ ралдарды пайдалануы, егер поэзиялық шығ арма болса ырғ актык интонациялык ө згешеліктері, ә р тү рлі шумақ, тармақ, ұ йкастарды қ олдану жағ ынан талдауғ а болады. Шығ арманы осындай бірнеше қ ырынан тексергенде жеке ерекшеліктердің ө зіндік сипат белгілерін де олардың бір-бірімен байланысында аң ғ аруғ а мү мкіндік бар. Ә рине, шығ арманы боршалап, бө лшектеп, талдап карастырғ анда оның мағ ыналық кө ркемдік бірлік тү тастығ ынан туатын ә сері бір сә т ә лсірейді. Оның есесіне шығ арманың кү рылыс-бітімін-дегі ә ншейінде кө зге тү спейтін, байқ ала бермейтін сипат белгілері айкын танылады. Ал оларды кө ре білу, тү сінудін шығ арманы тұ тас кабылдағ андағ ы алатын ә серімізді толық тырып, байыта тү сетіні сө зсіз. Олай болса Талдау дегеніміз - жеке қ асиет ерекшеліктерді арнайы карастырып, танып білу арқ ылы бү тінді айқ ын сезінуге себін тигізетін, соғ ан қ ызмет ететін тә сіл. Ә детте шығ арманың ерекшеліктері, іріліұ сақ ты бө лшектері, олардың ө з алдына оқ шау тұ рғ андар сипат-белгілері кө бірек козге тү седі, оларды байқ ау жең ілірек болады. Ал енді сол бө лшектердің шиеленісе байланысуынан, жалғ астық ү йлестігінен туатын шексіз мол жаң а сапалы ө згешеліктерді, ү ндестік, бірлестік белгілерін, жаң аша мағ ынаә серлерді каншама тебіреніп сезінсек те талдап кө рсету, танып білу, айтып жеткізу қ иынғ а соғ ады. Ө йткені қ андай да жеке айшык, бө лшектің ө зіндік бастапкы тұ рақ ты сипат белгісін байқ ау бір нә рсе де, ал олардың біте қ айнасып бірігуі, ө зара жанасып байланысуы негізінде пайда болатын туынды сипат белгілерді кө ріп білу екінші нә рсе. Ол ү шін сансыз болшектердің бір-біріне сә уле беріп. ә сер етіп, мағ ыналык, кө ркемлік сапасы кү былып, ө згеріп шығ атын қ алпын жақ сы сезініп, ү тып тү сіну керек. Ә деби шығ арманы талдау ү шін, кө ркемдік касиет-белгілерін нактылы сипаттап беру ү шін калай да онын ө згешелік-ерекшеліктерін тү гелдей де, жекелеп те ашып карау керек. Ә деби шығ арманы кай тұ рғ ыдан алып талдағ анда да (айталык такырып. сюжеттік желі. композициялык қ ұ рылысы. тіл кестесі) онын жеке бө лім-бө лшектерін (компоненттерін, сипат ерекшеліктерін) айырып ажырату ү шін жү йесін тауып, бір-бірімен қ абыстырып жалғ астырып бө лшекті бү тінмен ү штастыра қ арастыру шарт. Ә деби шығ арманың кө ркемдік, тілдік нақ тылы ерекшеліктерін зерттегенде, ұ сақ, кө зге тү се бермейтін сипат белгілерге зер салғ анда, сол аркылы кө ркем шығ арманың бойындағ ы, қ ұ рылыс-бітіміндегі зор мө ні бар қ асиеттерін айқ ынырақ бағ дарлауғ а ұ мтыламыз, ә лгі кө ркем туындыны немесе оның комақ ты бө лшектерін тү гелдей сипаттайтын ө згешеліктерді аң ғ аруғ а ү мтыламыз. Жеке белгі-сипаттарды ажыратып талдағ анда, болшектердің коспа жігін еппен ашып жү йесін тауып, саралап, айшығ ы кө п ө рнектің арқ ау жібін ү зіп, ыдыратып алмау керек. Шығ арманы талдағ анда оның кө ркемдік қ уатынан толық ө сер алатын ө ткір сезімталдық қ андай қ ажет болса, шығ арманың қ ұ рылысындағ ы мазмұ н мен тү рдің біріккен тү тас бітім-тұ лғ асындағ ы қ ат-қ абат байланыстарды, сипат белгілерді кө ре білу де сондай қ ажет. Сонда ғ ана Талдау қ исынды, ұ тымды болады жә не тек серіп отырғ ан шығ арма жү йесіні біртұ тастығ ын кө ріп-білуге, сезінуге, тү сінуге яғ ни синтез жасауғ а тс лық мү мкіндік туады.

Саяси талдау.

Бү гінгі таң да кә сіби журналистің ө мірлік маң ызды қ асиеттерінің бірі саяси оқ иғ алар мен фактілерге талдау жасай білу қ абілеті болып табылады. Оның ү стіне, журналист бізді қ оршағ ан ортадағ ы кез келген қ ұ былыстың саяси мә нін, тіпті бір қ арағ анда саясатқ а еш қ атысы жоқ болып кө рінетін дү ниелердің ө зінен сол мә нді тани білуі керек. Сараптамашы журналист кез келген мемлекетте, соның ішінде Қ азақ станда да ірі телерадио жә не газет журналдардың маң ызды мү шесі болып табылады. Алайда біздің елімізде саяси сауатты адамдардың қ атары аз, тіпті жоқ тың қ асы десекте болады.

Саяси талдау дегеніміз тү рлі ғ ылыми ә дістердің бір арнағ а тоғ ысуын білдіреді, олардың кө мегімен біз нақ ты бір саяси оқ иғ а немесе жағ дайларғ а зертеу жасаймыз. Сонымен қ атар бұ л тү сінікке қ оғ амдық маң ызды шешімдер ү шін пайдалы сараптама қ орытындысын жасау процессі де саяды. Бұ л тү сініктер саяси талдаудың екң негізгі бағ ытын кө рсетеді: теориялық жә не қ олданбалы. Журналистикағ а қ олданбалы талдау тә н. Мұ ның айқ ын мысалы ретінде газет жә не журналда, телерадио бағ дарламада кө рсетіліп жү рген саяси бағ ыттағ ы саяси материалдардан кө ре аламыз. БАҚ тағ ы саяси талдаудың субъектілері болып бірінші кезекте саяси сарапшылар шығ ады. Саяси сарапшылар дегеніміз кейбір саяси мә селелерге қ атысты қ ажетті білімге ие жә не нақ ты міндеттерді шешу ү шін оларды қ олдана білу қ абілеттіне ие тұ лғ аны атайды. Мұ ндай субъект ретінде тағ ыда билік қ ұ рылымындағ ы талдау жасайтын мекмелері, сондай-ақ тү рлі ғ ылыми зерттеу немесе коммерциялық сараптау орталық тары да болуы мү мкін. Ал журналистер мен БАҚ ө кілдері саяси талдауды ө збетінше жасайтын субъект ретінде қ арастырылады.

Басқ аша айтқ анда саяси талдау дегенді: саяси салада болып жатқ андарды тү сіну ү шін фактілерді бө лшектеу деуге болады. Алайда саясатта болып жатқ андарды бақ ылаушының қ алай қ арайтындығ ына байланысты талдауда да ө зіндік ерекшеліктер бар.

Журналист саяси шындық ты ой елегінен ө ткізіп, болып жатқ ан саяси ө згерістерден бө лек, шамен жасырын немесе болжалды тү рдегі ө згерістерді де табуы керек. Осы тұ ста аталғ ан ө згерістерді анық тау ү шін ағ ымдағ ы оқ иғ аларды бақ ылап ғ ана қ оймайтын, сондай ақ іздеп, бір бірімен байланыстырып жә не саяси алаң ның кө лең ке тұ старындағ ы жарық тан тауып бір картина жасай алатын саяси шолушының белсенді ұ станымы қ ажет болады. Материалдың сараптамалық қ ұ ндылығ ы осында.

Ү йге тапсырма:

Саяси талдау жасалғ ан материалдар тауып, оны талдау. Жә не ө здерің із саяси материалдарғ а талдау жасаң ыз.

Ә дебиеттер тізімі:

1. Алтунян А. Г. Анализ политических текстов. М., 2006.

2. Журналистика в мире политики / Ред.-сост. С. Г. Корконосенко. СПб., 2004.

3. Социология журналистики / Под ред. С. Г. Корконосенко. М., 2004.

4. Тертычный А. А. Аналитическая журналистика: познавательно-психологический подход. М., 1998.

5. Ядов В. А. Социологическое исследование: методология, программа, методы. Самара, 1995.