КІРІСПЕ. І. Тарау БЦП мен ауыратын балалардың теориялық негізі.

І. Тарау БЦП мен ауыратын балалардың теориялық негізі.

1.1БЦП ауруының клиникалық ерекшелігі жә не оның классификациясы...............................................................................................5-19

1.2БЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық ә рекетінің ерекшелігі..........................................................................................................19-22

1.3БЦП мен ауыратын балалардың сө йлеу тілінің ереклеліктері.....................................................................................................23-28

ІІ. Тарау ДЦП-ның қ иын тү рімен ауыратын балаларды жә не мү лдем сө йлей алмайтын балаларды реабилитациялық орталық жағ дайында коррекциялық – педагогикалық оқ ыту

2.1 Қ алыптасу экспериментінің міндеті мен мазмұ ны.........................29-51

2.2 Бақ ылау экспериментінің талдауы жә не мазмұ ны.........................52-54

Қ орытынды...................................................................................................56

Қ олданылғ ан ә дебиеттер тізімі............................................................................59

Тіркеме

КІРІСПЕ

Зерттеу тақ ырыбы актуалды

Ребиалитациялық орталық - бұ л арнайы (коррекциялық) ұ жым, оның мақ саты- баланың даму барысындағ ы кемшіліктеріне ә р тү рлі кө мек кө рсету. Ребилитациялық орталық –жалпы білім аясындағ ы жаң а ұ жым, басқ а білім мекемелерінен бірнеше ерекшеліктерімен айрық шалынады.

Реабилитациялық орталық тың негізгі іс- ә рекеті коррекциялық кө мек кө рсету. Ол кө рсетіп жү рген кө мек – комплексті. Осы комплексті кө мек коррекциялық іс- шарада – ең кү шті жағ дай.

Л. С. Выготский осы іс- шараның маң ызы- балағ а педагогикалық жә не ә леуметтік кө мек кө рсету деп кө рсетеді. «Тек қ ана педагогтың жә не дә рігердің біріккен кө мектері нә тиже береді» - деп жазғ ан екен.

Осы ойды Р.А. Сулейменова, Д.О. Морозова, К.А. Айдарбекова, Б.С. Халық ова, И.Н. Ковалева, И. П. Федоровалар ө з зерттеу ең бектерінде дә лелдейді. Олар дамуы барысындағ ы келешілігі бар балаларғ а комплексті кө мек кө рсету ө те қ ажет екенін айтады.

Бірақ жү ргізілген тә жірибеге қ арағ анда, арнайы білім мекемелерінде медициналық кө мек кө рсетілмейді, жиі психологиялық кө мек қ ана кө рсетіледі, ал денсаулық мекемелерінде балаларғ а психологиялық – педагогикалық кө мек мү лдем кө рсетілмейді. Тек қ ана ДЦП мен ауыратын балаларғ а осындай кө мек кө рсететін санаториялар ғ ана. Бұ л жерде педагогикалық кө мектің арнайы тү рлері ғ ана кө рсетіледі, бірақ нә тижесі аз, неге десең із бала мұ нда ұ зақ мерзімде болмайды. Осығ ан қ арағ анда, осындай мә селемен шұ ғ ылданатын мамандардың кө мегі бө лініп береді, сондық тан сабақ тастық жоқ.

Коррекциялық мекемеде жұ мыс істейтін педагогтар бұ л мә селеге кө ң іл аудармайды, ал дә рігерлер де осындай балалар қ андай білім алып жатыр екен деп ойламайды. Екі сә тте де кү н тә ртібінде бұ л екі маң ызды мә селе (педагогикалық кө мек жә не ә леуметтік – дә рігерлік кө мек) қ аралмайды. Сондық тан осы мә селемен шұ ғ ылданатын маман осы екі ү лкен маң ызы бар мә селеге керекті кө ң іл бө лмейді.

Р.А. Сулейменованың анық тауы бойынша, осындай жағ дайда, арнайы білім мекемесінде бұ л мә селеге қ арамаса, даму барысындағ ы кемшілігі бар балағ а ә р тү рлі профилдік кө мек кө рсету керек. Осы білім мекемесінде жә не реабилитациялық орталық та.

Ең кү рделі топты қ ұ райды- церебральды паранойы бар балалар. Қ азақ станда Л.М. Музаназованың анық тауы бойынша, церебральдық параличпен ауыратын бала саны 58, 5 мың дай. Кейбір балада (бұ л жоғ арыда кө рсетілген ауыр) ө те кү рделі ө тіп жатқ андық тан арнайы білімді алуы қ иынғ а соғ ады. Осындай балалық шақ тан ауру балалар білім ала алмайды. Сонымен бұ ндай балалар «оқ и алмайды» деген жағ дайғ а тап келеді. Бұ ндай проблемалық мә селе Адам қ ұ қ ығ ы конференциясына қ арсы келіп тұ р. (Адам қ ұ қ ығ ының декларациясы, мү гедектер декларациясы жә не т.б.) Реабилитациялық орталық та комплексті кө мек кө рсету бірнеше жағ дайғ а байланысты, арнайы мә селелерде қ абылданатын балалар ө з тұ рғ ысынан жү ре алады, жең іл дең гейде ауру, ал қ алғ ан балалар мерзімді емдеуден ө теді (стацианарлық, амбулаторлық немесе санаториялық). Педагогтардың кө мегісіз коррекциялық кө мек мү лде жү ргізіле алмайды, тек ү йде оқ итын баладан басқ а.

Осы жағ дайғ а ү лкен ә сер еткен, коррекциялық дамыту оқ уының сапасын бір дең гейге кө терген. Қ.Р. мү мкіншілігі шектелген балаларғ а ә леуметтік жә не медециналық педагогикалық кө мегі туралы» заң ы, 11 шілде 2002 жылы қ абылданғ ан. Мү мкіншілігі шектелген балалар білім алуғ а қ ұ қ ылы делінген.

Білім жү йесінде жү ріп жатқ ан иновациялық процестер мү мкіншілігі шектелген балаларғ а кө мек кө рсетудегі кө зқ арастарды ө згертуде, жаң артуғ а ү лкен талап қ ояды. Жаң а ә леуметтік жә не экономикалық жағ дайда психофизиологиялық кемшілігі бар балаларды оқ ыту жә не тә рбиелеу кезінде басқ а ә дістеме қ ұ руын талап етеді.

Практика дә лелдегендей, коррекциялық – педагогикалық іс- ә рекетті ерте бастағ анда, оның педагогикалық жә не ә леуметтік- адаптациялық нә тижесінде ерекше болады екен.

Л.Ф. Обухованың ескертуі бойынша, баланың психологиялық дамуында педагогтың дұ рыс қ ұ растырғ ан бағ ытына байланысты екен. Баланың дамуының ерекшелігі ол биологиялық заң ғ а бағ ынбайды екен. Баланың дамуы қ оғ амдық - тарихи заң ғ а бағ ынады. Қ оғ амның даму дең гейіне баланың даму мазмұ ны да байланысты. Баланың психологияылқ дамуының негізгі жағ дайы – баланың ү лкендермен қ арым- қ атынаста болуы. Баланың психологиялық даму кү ші- оқ у. Даму жә не оқ у- бұ л ә р тү рлі процестер. Даму процесінің ө зінің ішкі заң ы болады. Оқ у ішкі қ ажеттілікті жә не жалпы даму процестерді қ адағ алайды, бұ л адамның тарихи дамуының қ асиеті.

А.В. Бругулинскийдің анық тауы бойынша, оқ у «адамның жақ ын, тез дамуының негізі», баланың ішкі рухани дамуын тездетеді, бірінші кезең де бұ л ү лкендермен қ арым- қ атынас жә не қ ұ рбыларымен бірлікте болуынан байқ алады дейді.

Психикалық процесс ынтымақ ты іс- ә рекетте қ алыптасқ анда, ол жақ ын даму зонасында болады, содан кейін қ алыптасу оның актуалдық даму процесінің бір тү рі болады. Дамыта оқ у негізін қ алағ ан В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин ө здерінің зерттеу ең бектерінде кө рсетеді, тұ лғ аның ө згеруі жә не қ алыптасу, оқ у іс-ә рекетінің негізгі жағ дайы, сол ү шінде ол басқ а іс- ә рекетінің негізгі жағ дайы, сол ү шін де ол басқ а іс- ә рекеттерден ө згеше. Егер мақ сат жә не керекті мотивация болмаса, оқ у іс- ә рекеті туралы айтуғ а да болмайды. Мү мкіншіліг шектелген балаларды оқ ыту кезінде осы жағ дай негізгі болып саналады. Дамыта оқ у мә селелері В.В. Давыдовтың, В.В. Рубцовтың, Г.А. Цукерманның ең бектерінде жақ сы кө рсетілген. Дамыта оқ у ү шін арнайы «даму норамасы» қ ажет емес, керісінше педагогтың оқ у бағ дарламасын жеке тұ лғ аның іс- ә рекетіне сә йкестендіру. Д.Б. Элькониннің анық тамасы бойынша, баланың жасына емес, оның индивидуалды ерекшелігіне де қ арау керек екенін ескертеді. Индивидуалдық оқ у бағ ытының принциптері ә р баланың ерекшелігіне, жасына, оның даму дең гейіне негізделеді. Мү мкіншілігі шектелген балалармен жұ мыс жү ргізуде бұ л ө те қ ажет.

Коррекциялық – педагогикалық оқ у дегеніміз мынандай жү йелерді қ ұ райды. Арнайы психологиялық - педагогикалық, ә леуметтік – мә дениеттік жә не емдік шараларды, балалардың психофизиологиялық кемшілігін ә лсірету немесе осы кемшілікті жоюғ а арналғ ан бағ дарлама болып саналады. Бұ л бағ дарлама баланың білім, біліктілігін дамытады, қ алыптастырады.

Коррекциялық оқ удың маң ызы-баланың психофизикалық қ алыптасытыру, сонынмен бірге оның прктикалық тә жірибесін байыту, психикалық, сенсорикалық моторикалық тә ртібі бұ зылғ анын реттеу. Коррекциялық педагогикалық жү йенің физикалық негізінде тө мендегідей жағ дайлар, қ арастырылады (Л.С. Выгоцкийдің анық тауы бойынша, тұ лғ аның мә дени- тарихи дамуының теориясында қ ұ рылғ ан):

-дефектінің структуралық кү рделілігі (спецификалық ерекшелігі)

-баланың жалпы дұ рыс жә не аномалдық даму заң дылығ ы.

Л.С. Выготский бойынша коррекциялық жұ мыс мақ саты- баланың аномальдық жағ дайын кә дімгі бала жағ дайы ретінде қ абылдап, оның жан- жақ ты дамуына, кемшіліктерін жоюғ а бағ ыттау.

«Соқ ыр» баламен жұ мыс деп ойламай, бала деп қ абылдауы керек. Тә рбие процессі қ алыптасу функциясына ғ ана сү йенбейді, сонымен қ алыптастыруғ а да негізделеді. Бұ дан мынадай нә тиже шығ ады- коррекциялық оқ удың негізгі міндеті баланың даму барысында кезекті жә не ү здіксіз баланың жақ ын зонадан актуалды зонағ а ауысады. Кемтар баланың коррекциялық – компенсаторлық процесс ү здіксіз даму зонасын кең ейту, мұ нда бақ ылаушы болып мұ ғ алімнің тә рбиешінің, ә леуметтік педагогтың жә не ә леуметтік жұ мысшының іс- ә рекетін бақ ылап отыру. Жақ ын даму дең гейін кө теру ү шін, дамыту ү шін жү йелі, саналы, кү нделікті жұ мыс қ ажет. Кемтар баланың коррекциялық жә не компенсациялық дамуы жағ дайғ а байланысты да болады.

Кемістігі бар баланың коррекциялық жә не компенсациялық дамуы ө здігінен болмайды. Сондық тан арнайы белгілі жағ дай жасау қ ажет: қ оршағ ан ортасын педагогикалау, сонымен бірге ә р тү рлі ә леуметтік институттардың бірлестігі. Шешуші факторы, осы іс- шараның психомоторлық дамуының дұ рыс болуы отбасына да байланысты, сонымен бірге емдеу- реабилитациялық жә не коррекциялық психологиялық - педагогикалық шаралар, ең бек, осының бә рі баланың біліктілігін, білімділігін дамытады, оны денсаулығ ы жақ сы, ешқ андай психологиялық кемшілігі жоқ балалармен салыстыруғ а болады. Осығ ан байланысты Л.С. Выготский жазғ ан: Балаларды арнайы бір топқ а шектеуге болмайды, оны басқ а балалармен кең ірек арластыру қ ажет деген. Міндетті тү рде негізгі жағ дайы: баланы оның кемшілігіне кө ң іл аудартпау, керісінше оның қ абілетіне кө ң іл бө лу қ ажет.

Практикада байқ алғ аны, егер осы жұ мыстарды ерте ұ йымдастырса, солғ ұ рлым баланың кемшілігін, оның кезең інде жоюғ а болады екен.

Коррекциялық – педагогикалық оқ у педагогикалық шараларғ а негізделген, кемшілігі бар баланың психофизикалық дамуын жою ү шін арнайы ә дістер қ олдануғ а бағ ытталғ ан. Бұ л аномальдық баланың процесіне ә сер етеді. Жалпы білім беретін жә не ең бек білімі, біліктілігін дамыту ү шін коррекциялық міндетке барлық жұ мыстардың тү рі мен ә дісі негізделген. Осығ ан барлық жұ мыс тү рі бағ ынады. Тарихи кө зқ араста бірнеше бағ ыттар бар.

1. сенсуалистік (сезімдік). Осы бағ ытты жақ тайтын зерттеулер аномальдық балалардың сезімі бұ зылғ ан деп ойлайды. (Монтессори М, 1870-1952, Италия)

2. Биологизаторлық (физиологиялық. Оның негізін қ алаушы О. Декроли 1871-1933 Белгия) Бұ л бағ ыт ө кілдерінің анық тауы бойынша, барлық оқ уматериалы элементарлық физиологиялық процестер тө ң ірегінде қ ұ ралғ ан, жаң а баланың инстинктіне.

3. ә леуметтік- іс шара. А.Н. Грабаров (1885- 1949 жыл) сенсорлық мә дениет бағ ытын жасап шығ арды. Ол ә леуметтік жағ дайғ а сү йенген: ойын, ең бек, саяхат.

4. оқ у барысында концепциялық ә сердің аномальдық балағ а себебін тигізу. Бұ л бағ ыт 30-40 жыл қ алыптасты. Бұ л бағ ытты зерттеген Л.С. Выготский, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дулатов, Л.В. Занков. Негізгі мақ сат кө рсеткіші- дефекті оқ у- білім танымдылық процесінде қ алыптасуы. Л.М. Шипицина бірнеше коррекциялық педагогикалық принциптерді белгілейді:

1. диагностика мен коррекция дамуының бірліктігі

2. оқ у жә не тә рбие бағ ытында коррекциялық даму принципі

3. диагностика мен балалардың мү мкіншілігін іс жү зіне асыру оқ у процесі негізіндегі комплексті принцип

4. баланың кемшіліктерін ерте анық тау принципі

5. коррекциялық оқ у барысында индивидуалдық жә не дифференциялық қ атынас принципі

6. кә сіби- техникалық, мектеп жасындағ ы жә не мектептің ү здіксіз оқ ытуы

Балалардың ДЦП ауруы кең інен зерттеліп жатыр, ол ө кінішке орай, балалардың неврологиялық потологиясы ә лде кең інен зерттелмей жатыр. Бү гінгі таң дағ ы білім жү йесінде кемістігі бар балалар мектепте, білім мекемелерінде оқ и алмайды. Кемістігі бар балаларғ а білім мекемелерінде жағ дай жоқ: пандустар, подьемниктар, қ осымша кө мек кө рсететін қ ұ ралдардың жоқ тығ ынан. Осындай жағ дайғ а байланысты педагогтарда кө ң іл бө ле алмайды. Сонымен қ атар, топтардың шектен толық болуы жеке топтардың шектен толық болуы, жеке бағ дарламаның жоқ тығ ына байланысты.

Л.С. Выготский 20 жылдарда осындай жұ мыс бағ ытын сынақ қ а алғ ан. Бұ л ә ділетті сын еді. Мү мкіншілігі шектелген балаларды мү мкіншілік болса, денсаулығ ы бар балалармен бірге оқ ыту пайдалы деп кө рсеткен. Л.С. Выготский айтуы бойынша, арнайы мектептер кемістігі бар баланың сол кемістігін кө рсете отырып, білім береді. Бұ л мү мкіншілігі шектелген баланы тар қ ұ лыпта ұ стағ андай болады, олар бір жабық қ амауда отырғ андай сезіледі. Ғ алымның кө рсеткені бойынша, балалардың тә рбиесіне кө ң іл бө ле отырып, тә рбие жұ мысын қ оғ аммен, ө мір тіршілігімен ұ штастыру қ ажет екенін кө рсетеді. Бұ л компенсациалдық жұ мысты биологиялық аспектен емес, ә леуметтік аспектен қ арау керек екенін тү сіндірген.

Кө птеген авторлар ең бегінде (Л.О. Бадалян, К.Н. Сменов, Е.Г. Сольгубов, Е.М. Мастюкованың, Ипполитованың жә не т.б.) педагогика мен медицинада ДЦП ауруын жазуғ а бір себепкер осы екі ғ ылымның байланысы дейді.

Осындай ауру балалармен талдау жұ мысын ө ткізгенде, психологиялық - педагогикалық жә не эмоционалдық ә рекетсіз жұ мыс нә тижесіз екенін байқ ауғ а болады. Ә рине, жаң адан ө сіп келе жатқ ан тұ лғ ағ а, осының кемістігі: дұ рыс сө йлей алмауы, дыбыстай алмауы, жү ріс- тұ рысы оның жеке тұ лғ а болып дамуына ү лкен психотравмалық ә сер етеді.

Практика кезінде байқ алғ ан тағ ы бір жағ дай, кейбір балалардың кү рделі ауру тү рі, оны коррекциялық кө мек жү йесінен мү лдем аластатып тастайды. Сонда ол ешқ андай білім жү йесінде білім ала алмайды, ондай балалар ү шін бағ дарлама қ ұ рылмағ ан.

Сондық тан бұ л мә селе ө те актуальды мә селе болып саналады. Оның шешілуі мү мкін, егер де ерекше коррекциялық мекеме ашылса, егер де сол жерде бала емделе алса, психологиялық - педагогикалық кө мек кө рсетіліп тұ рса. Осындай мә ліметтерді жинауғ а «Алпамыс» қ оғ амы кө мектесті.

Бұ л «Алпамыс» орталығ ы 1955 жылы қ ұ рылғ ан. Оның қ ұ рылуына ауру балалары бар ата- аналар себепші болды. Орталық кө мек береді, мынадай мү мкіншілігі шектелген балаларғ а: ешбір білім мекемесі кө мектесе алмайтын. Мү мкіншілігі шектелген балаларғ а кө мек кө рсету барысында мынадай принциптер сақ талады- кө мек кө рсетілледі барлық мү мкіншілігі шектелген балаларғ а, олардың жасы мен ауруына қ арамай. ә леуметтік маң ызы зор осы орталық, қ аншама балағ а ә леуметтік, психологиялық педагогикалық кө мек береді. Оның мү шелері бү гінгі таң да -280 отбасы.

Бү гінгі таң да ол ерекше балаларғ а реабилитациялық жә не ә леуметтік кө мек кө рсетуде ұ йым керекті заттармен жабдық талғ ан. Швеция мемлекетімен бірге отырып, мү мкіншілігі шектелген балаларғ а білім беру моделінің жобасы қ ұ рылғ ан. Білім жү йесінде қ олданылатын ә дістер- альтернативтік коммуникация (қ арым- қ атынас) – Блисс тілі ә дісі ДЦП жә не сө йлей алмайтын балаларғ а қ олданылады. Сонымен қ атар, мү мкіншілігі шектелген, жұ мысқ а жарамсыз мү гедек жасө спірімдер ү шін жұ мыс орнымен кө мектеседі.

Бірақ осындай мекемедегі жұ мыс тә жірибесі жазылмағ ан. Ә деби талдаулар, бағ дарламалар кө рсетеді, ә лі де болса бұ л жұ мыс психологиялық - педагогикалық зерттеуде екен. Алматыдағ ы (Сатр, Келес, Ақ бота), Астанадағ ы, Павлодардағ ы реабилитациялық орталық тар бірін- бірі қ айталамайды. Мамандардың технологиялық жұ мысы- иновациялық бағ ытта. Қ азақ станның педагогика, дефектология мамандары реабилитациялық жә не ә леуметтік адаптацияда білім жү йесінде ө здерінің ұ лттық моделін қ ұ ра білді. Орталық тың негізгі жұ мысы- баланың ертең іне сену, оны жақ ын зона дамуына бейімдеу, оптимизм, кө мек кө рсетуге дайындық, балалардың ө з бетінше істегенін мадақ тау. Гуманизация партнерлық қ арым- қ атынас тең дік- орталық тың ө мір сү ру нормасы.

Балалардың мү мкіншілігін ашу ү шін коррекциялық - педагогикалық процестерде жаң а технологияны қ олданады.

Орталық та ә леуметтік адаптациядан ө тіп жатқ ан ә р тү рлі аурумен ауыратын балалардың ортасында бірінші рет қ ұ рбылармен араласып тұ рғ ан жеткіншектерде бар. Мамандардың тә жірибесі осындай мү мкіншілігі шектелген балаларғ а ү лкен кө мек болмақ. Психологиялық - педагогикалық коррекцияда, ең бекте ең негізгі ә леуметтік адаптация:

- индивидуалдық

- дифференциалдық оқ ыту

- ә р баланың психофизикалық ерекшелігін ескеру

- жү йесі жә не ерекше жағ дай жасау

Психологиялық - педагогикалық консультацияның жә не реабилитацияның бағ дарламасы қ арастырады:

- тілдің коррекциясы

- компьютерге ү йрету

- емдік денешынығ уымен айналысуы

- арттерапия

- иппотерапия

- психологпен оқ у «Снузеленаны қ олдана отырып»

- ең бектерапиясы жә не агротерапия

- ата- аналарғ а кең ес беру

- кү ндізгі топқ а жаз кезінде мә дени шаралар ұ йымдастыру

- ертегітерапия

- театралдық іс- ә рекет

«Алпамыс» орталығ ының ө кілдері мү мкіндігі шектелген балаларғ а ә леуметтік жә не медициналық - педагогикалық коррекциялық кө мек кө рсету заң ын қ ұ руғ а кө мектесті.

Барлық іс- шаралардың мақ саты: мү мкіндігі шектелген балаларғ а қ оғ амда ө з орнын табуғ а, ө зін Отанның толық азаматы екенін сезінуге кө мектесу.

Сонымен, мү мкіндігі шектелген балалардың жағ дайын талдай келе анық талды, ДЦП ауруымен ауыратын балалардың реабилитациялық орталық тағ ы коррекциялық педагогикалық оқ ытуы бү гінгі таң да ең ү лкен, актуальды проблема екен.

Біздің зерттеу болжамымыз, ДЦП кү рделі тү рімен ауыратын балаларды оқ ытуғ а болады, тек қ ана оларғ а дұ рыс бағ ытталғ ан жағ дай жасау қ ажет. Бұ л ү шін қ арым- қ атынас қ ұ ратын тиімді ә дісті қ олдану керек.

Зерттеу мақ саты. ДЦП мен ауыратын жә не сө лей алмайтын балаларды оқ ытудағ ы нә тижелі жолдарын кө рсету

Зерттеу обьектісі. ДЦПмен ауыратын жә не сө йлей алмайтын балалар

Зерттеу атауы: ДЦПмен ауыратын жә не сө йлей алмайтын балаларды оқ ытудағ ы коррекциялық педагогикалық ерекшелігі

Зерттеудің міндеті:

1. зерттеу проблемасы бойынша психико- педагогикалық ә дебиетпен танысу

2. ДЦПмен ауыратын балалармен жұ мыс жасау ә дісін білу

3. ДЦПмен ауыратын балалардың клиникалық ерекшелігін кө рсету

4. балалардың танымдық іс- ә рекетін ашу

5. балалардың тіл ерекшелігін білу

6. коррекциялық, педагогикалық жұ мыс міндетін анық тау

7. диагностика жұ мысының нә тижесін кө рсету

зерттеу ә дісі:

1. психологикалық - педагогикалық ә дебиеттерді талдау

2. бақ ылау

3. педагогтармен, мамандармен, ата- аналармен сө йлесу

4. ата- аналар мен мамандар арасында сауалнама ө ткізу

5. педагогикалық эксперимен ә дісі

6. сухбат ә дісі

7. рейтинг ә дісі

8. қ ателерді тү зету ә дісі

9. Швеция мен Қ азақ стандағ ы білім жү йесін талдау

Зерттеудің жаң алағ ы жә не теориялық маң ызы

Эксперимент арқ ылы дә лелденген сө йлей алмайтын балалар – Блисс тілі арқ ылы білім ала алады.

Практикалық маң ызы. Бұ л ә дісті ә леуметтік сферада, педагогтар жұ мысында, қ осымша мектептерде қ олдануғ а болады:

- даун синдромымен ауыратын балаларғ а бұ л таптырмайтын ә діс

- ринолаликпен ауыратын балаларғ а (таң дайы жоқ)

- ақ ыл- есі ауысқ ан балаларғ а

- балалар жә не ересектер кең іртек ауруымен ауыратындарғ а

Зерттеу нә тижесі: коррекциялық педагогикалық жұ мыс семинарлары:

- 2001 жыл сә уір, оқ ытушылар жә не ЖМУ студенттері Талдық орғ ан қ аласының

- 2001 жыл наурыз САТР Алматы орталығ ын мамандары

- 2002 жылы сә уір КЕНЕС Алматы қ аласының мамандар орталығ ы

- 2003 жыл қ ыркү йек «Алпамыс» орталығ ы 2 денгейдегі

- 2003 жыл желтоқ сан реабилитациялық орталық Алматы қ аласы

- 2004 жыл сә уір оқ ытушылар жә не ЖМУ студенттері Талдық орғ ан қ аласының (165 тың даушыларғ а сертификат берілді)

- 2001 жылы «Огни Алатау» газетінде «Оқ и алмайтын балалар туралы мақ ала»

- Спецально образовательно журналында «Білім ала алмайтын балалар боламайды» деген мақ ала

- 3000 сө здік қ азақ ша- орысша

- видео фильмдер

- Абай атындағ ы АГУ институтының 75 жылдығ ына арналғ ан ғ ылыми – практикалық конференция Алматы 2003 жылы

- Халқ аралық конференцияғ а қ атысу, «Қ азақ стандағ ы кә сіби білімнің дамуы» Қ арағ анды қ азан 2004 жыл

Зерттеу кезең і.

Міндеттер зерттеу жұ мыстарының мазмұ нын, лог.икасын жә не сабақ тастығ ын анық тау.

- І. Кезең 2001 жыл мамандарды оқ ыту жә не дайындау Швециядағ ы реабилитациялық орталығ ының жұ мысымен танысу

- 2002 жыл ІІ кезең дидактикалық материалды дайындау, проблемаларды анық тау

- сө здік аудару,

- эксперименталдық оқ ыту

- ІІІ кезең, 2003 жыл Талдық орғ ан қ аласындағ ы мамандарды Блисс тілі ә дісімен таныстыру, соғ ан оқ ыту

- Эксперименталдық іс- ә рекетті іске асыру

- Компьютерлік бағ дарламаны қ осу

- ІҮ кезең 2004 жыл жобаның теориялық жұ ымысы

- Эксперименталдық жұ ымы

- Семинар ө ткізу

- Жү йелі тү рде жұ мыс жү ргізу

- Ү кезең, 2005 жыл, Блисс тілін мемлекеттік стандарт бағ дарламасына енгізу

Жұ мыстың кө лемі жә не қ ұ рылымы: Курстық жұ мыс кіріспеден, екі тараудан, қ орытындыдан тұ рады, сонымен бірге ә дебиеттер тізімі, глоссария, қ осымша енгізілген.

1. ДЦП МЕН АУЫРАТЫН БАЛАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.

1.1 ДЦП ауруының клиникалық ерекшелігі жә не оның классификациясы.

«Балалардың церебралдық параличі» деген ұ ғ ымғ а мынадай топтағ ы аурулар кіреді, балалық кезінде ауырғ ан. Оның басталуы ана жатырында жатқ ан кезінде- ақ бала инфекция алғ ан немесе дү ниеге келер кезіндегі жарақ ат немесе нә ресте церебралдық параличпен ауруы мү мкін, бұ л баланың келешекте дамуына ә сер етеді. Церебралдық параличтен басқ а ауруларда кездесуі мү мкін.

Сонымен церебралдық паралич бұ л кү рделі ауру тү рі, жең іл тү рі де болуы мү мкін. Сонымен бірге бірдей денгейдегі ауруы бар балалар кездеспейді, бұ ндай аурулардың анық талғ ан себебі жоқ, бұ л спецификалық ауру емес, арнайы педагогикада церебралдық паралич дегеніміз – адамның қ озғ алу аппаратының кемістігі, тү зу жү ре алмайтын кемістігі. Оны былайда анық тауғ а болады. Церебралдық ол мидің ауруы, паралич жү ру аппаратының тү зу жү руінің бұ зылуы. Ү немі мидің ауруы іссіз кетпейді, церебралдық паралич ауруына ә келеді.

Жү ру аппаратының жә не дене мү шенің ауруы бұ л моториканың бұ зылуы. Бұ ндай ә рекеттер адамның бір ың ғ айлы позиция алуына кедергі жасайды (жү ру, отыру, жату). Непрогрессиялық... мидің ауруы- оны емдеуге болмайды. Аномалия... дегеніміз- ми бө лімінің жү руге жарамды клеткасының жұ мыс жасамауы немесе дамымай қ алғ аны. Мидың дұ рыс емес функциясы балаланың миы дамымай тұ рғ анда- ақ пайда болады. Бұ л дегеніміз ә йел адамның екіқ абат болып жү рген кезінде пайда болуы мү мкін, немесе баланың ерте балалық шағ ында. Мидің ә лі ө з денгейінде дамымағ ан кезінде, сонымен бірге басқ а клиникалық ерекшеліктері байқ алу мү мкін. Баланың есейген сайын аяқ, қ олдың, дененің, бұ лшық еттердің қ олдануғ а ү йренуі. Мысалы, кө руді, дыбыс шығ аруды, тамақ жеуді ү йренеді, ө зінің бұ лшық еттерін қ адағ алай алады.

Кейбір балаларда есейген сайын бұ л мә селе кү рделене береді.

ДЦП ауруының клиникалық ерекшелігін 1853 жылы Лейтмин анық тап берді. 100 жыл бойы осы ауру оның атымен аталып келді. Баланың церебалдық параличі деген термин З. Фрейдке жатады. Ол барлық ауруды бір топқ а біріктіріп, церебалдық паралич деген атау берді. Бү гінгі кү нге дейін осы термин тө ң ірегінде дисскусия жү ргізілуде (Г. Доман, Л.О. Баделен, М. Л. Брейдман)

ДЦП пайда болуының бірнеше себеп бар, бә рі кү рделі. Бір себебі: баланың анасының қ ұ рсағ ында жатқ анда жарақ ат алуы, мидың зақ ымдалуы. Сонымен қ атар, мынадай факторлар: нә рестенің салмағ ы кішкентай болуы, мерзімінен ерте туы, егіз болуы, ауа жетпеуі, инфекциялар.

Кейбірде себебін анық тауғ а болмайды. Ғ алымдар Мастюкова Е.М., М.В. Ипполитованың, Р.Р. Бабековалардың арнайы зерттеу жү ргізгенде анық тағ аны, жү ргізуге денені дұ рыс істеуге жауапты бұ лшық еттерді мидың 3 бө лігі бақ ылайды. Адамның қ ол- жағ дайы қ ай мидың бұ зылуына байланысты. Осығ ан байланысты ғ алымдар (Л.О. Бадалев, Л.Г. Журта, О.В. Тумвина, М.Я. Брейтиан, Е.Л. Вассерман) цербалдық параличтың мынадай тү рін анық тайды.

- Спастикалық У.П. – мидың қ абығ ының бұ зылуы. Жү ру аппаратының бұ зылуы.

- Гипокинез (Атетомдың УП- мидың негізгі нервысының бұ зылуы)

- Атаксикалық УП- мидың бұ зылуы Сө йлеу қ абілетінің бұ зылуы. Кө птеген адамдарда осы аурудың бірнеше тү рі бар

Спастикалық УП- мидың қ абығ ының бұ зылуынан болады. Бұ л ең жиі кездесетін тү рі. Бұ л УП тү ріне тә н: ү немі бұ лшық еттердің жоғ ары болуы жә не ауырғ ан дененің ә лсіздігі. Бұ лшық еттің жоғ арғ ы тонусы бұ лшық еттің жоғ арғ ы тонусы бұ лшық етті қ атты қ ылады, сондық тан жү руі қ иын болады.

Атаксикалық УП, атетоз- мидың артқ ы жағ ының зақ ымдалғ аны. Сондық тан кө птеген ә рекеттерді ө з тарапынан тыс істейді. ә лсіз бұ лшық еттері қ атаяды немесе керісінше. Сондай УП болғ анда денені ұ стау қ иын. Буындар 100 пайыз істейді, оның іс- ә рекетіне жауап бере алмайды. Атетозбен ауырғ ан адамның кө ң іл –кү йі, қ ал жайы тө мендейді, егер олар нервоздық жағ дайда болса, тіл дамуында осығ ан байланысты оның себебі – тіл қ имылын тыныс алу мү шесінің ә рекетін бақ ылай алмайды. Тамақ ішуде қ иналады. Ауру адамның аузынан сілекейі ағ ып тұ рады.

Атаксикалық УП. Атаксия- бұ л сирек кездесетін тү рі, атаксия себебі негізгі мидың ауруы. Кішкентай мишық бұ лшық еттердің ә р тү рлі іс- қ имылдарына жауап береді, сонымен бірге тіл жү йесінде де УП атетомзиялық тү рі сияқ ты аяғ ы, дене мү шесі жұ мыс жасайды. Бұ л ауруда денені ұ стауы қ иын, нық жү ре алмайды. Бір іс-ә рекет жасайын дегенде тремор пайда болады.

- Кейбір адамда екі немесе ү ш аурудың тү рі бірдей кездеседі. Анық тау қ иын, адамның денесінің бір жерінің ауырғ аны, мидың қ ай бө лшегі ауыратынына байланысты. Адамның ауру дең гей мидың дең гейіне байланысты.

Маргарет Эндрюс дене мү шесінің классификациясын анық тайды.

- Диплегия- екі аяғ ы да ауырғ ан

- Гемипигия-дене мү шесінің бір жағ ы ауырады, аяғ ы мен қ олы

- Квадроплегия- екі қ олы, аяғ ы, сонымен қ атар денесі жә не мойыны

К.А. Семенова, Д.С. Фрутер, М.Б. Цукер авторларының классификациясы, 5 клиниканың тү рін біріктіреді.

- спастикалық диплегия

- гемипаретикалық тү рі

- атоникалық – астатикалық тү рі

- гиперкинетикалық тү рі

- гениплегия екі тү рде

Тә жірибе кө рсеткендей, нағ ыз классикафикация баланың медициналық тексеруде ө ткізгенде қ олданылады.

Сонымен практикада ДЦП ауруының аралас тү рінде кездеседі. Л.М. Шипицина, И.И. Мамайгуктердің зерттеуі бойынша, Гемиплегия екі тү рде, ДЦП –ның ең кү рделі тү рі. Бұ л ауру нә рестенің ана қ ұ рсағ ында жатқ анда пайда болғ ан ауру. Адамның барлық функциясы бұ зылады (психикалық, сө йлеу, жү ру)

Т.Г. Шамарин, Г.И. Бельванның 1999 жылы жү ру моторикасы дамымағ ан атты ең бегі жарық кө рді, писхикалық дамуы ақ ыл дең гейінің қ алып қ алғ анына байланысты. Сө йлеу қ абілеті мү лдем жоқ, анартрия немесе кү рделі дизартрия. Диагнозы кө рсетеді- оның мү гедек екенін.спастикалық диплегия- ө те дамығ ан тү рі. (аяғ ы да, қ олы да жұ мыс жасамайды). Литтля синдромы- балаларда психикалық дамуының кешігуі 30-40 пайыз тү рінде, 70 пайыз балалардың сө йлеу қ абілеті жоқ, дизартрия тү рінде.

Гиперкинетикалық тү рі баланың сө йлеу қ абілеті 5 0 пайыз жоқ болады. Атоникалық – астоникалық тү рі дегеніміз бұ лшық еттің ә лсіздігі, ө з денесін ұ стай алмауы. Бұ л ДЦП ең ауыр тү рі, мидың жетілмеуі байқ алады. Адамның ақ ыл есі болмайды, барлық істеген ісі дұ рыс болмайды. Аралас тү рі- ДЦП жиі кездеседі. Бұ ндай тү рі балалардың сө йлеу қ абілетін мү лдем жояды. Жү ру дефектісі бойынша ДЦП ауруының кү рделі ү ш дең гейі бар:

- жең іл- физикалық жағ дайы орташа ө з бетінше жү ре алады, қ алалық автокө лікке отыра алады, ө зін- ө зі кү ту біліктілігі бар.

- Орташа тү рі- бала жартылай кө мек етуді талап етеді.

- Кү рделі – бала толық басқ а адамның кө мегіне бағ ынады, сонымен қ атар біз оқ ығ ан ә дебиеттер мынадай тұ жырым жасауғ а кө мектеседі.

- Баланың церебалдық параличі жү ру аппаратында байқ алады, баланың дамуының ө зінде кемшілік, тең сіздік пайда болады.

- Жү ру аппаратының патологиясы сенсорлық жетіспеушілікті, танымдылық іс- ә рекеттің ә лсіз екенін кө рсетеді. Бұ л ауру мидың жас кезінде зақ ым болғ анына байланысты.

- Жү ру аппаратурасы ә р тү рлі дең гейді, тү рде белгіленеді.

- Гипергинезге байланысты

- ДЦП гиперкинетикалық формасы

1.2 ДЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық ә рекетінің ерекшелігі

Церебралдық параличтің дефектік қ ұ рылымында психикалық дамуында спецификалық ерекшелігі бар. Ғ алымдар (Семенова, Мойнюкова, Смулин, Калитюк, Ковалев) бұ л ерекшеліктер мидың дамуымай қ алуына байланысты деп санайды.

И.И. Мамайгуктың санауы бойынша, жү ру ә рекетінің бұ зылуы заттың - практикалық іс- ә рекетінің шектелуі. Соң ғ ысы дамудың кө ру ә рекетін кө рсетпейді, зейінділігін, танымдылық қ асиетін де байқ атпайды.

Тә жірибие жұ мысы бойынша, психикалық дамуының бұ зылуы практикалық іс- ә рекетті, ә леуметтік тә жірибені, коммуникативтік байланыс қ оршағ ан ортамен жә не ойын ә рекетінің толық тық мү мкіншілігі аз. Кө бінесе мидың локализациялық зақ ымына байланысты.

М.В. Иполипованың айтуы бойынша ДЦП ауруын баланың ақ ыл- есі, ең бек ә рекеті бұ зылады, ә лсіз тітіркену синдромы ретінде. Бұ л синдром екі бағ ыттан тұ рады. Психикалық процестің кү шейуі, екінші жағ ынан ә лсіздеуі- баланың жылауық болуы, қ ырсық тануы. Бұ ндай балалардың жұ мыс ә рекеті тө мен. Сонымен қ атар бұ ндай балалар қ атты дауысқ а, жарық қ а, ә р тү рлі дыбыстарғ а жиіркенішпен, тітіркене қ арайды. Бұ ндай балалардың жұ мыс ә рекеті де тө мен. Осы аурудың кү рделенуі ә леуметтік жағ дайғ а да байланысты, кейбірде тә рбиеге де байланысты, егер баланы қ атты еркелетіп жіберген сә ттің нә тижесінде психикалық іс- ә рекеттің мотивациялық негізгі дамымай қ алуы мү мкін. Бұ ндай сә тте астепо- динамикалық синдром пайда болады. Бұ ндай синдромды балалар ә лсіз, іс- ә рекеттері баяу. Олардың белсенділігі тө мен, берілген тапсырмаларды орындауы да қ иындық қ а соғ ады, сө йлегенде де қ инала жауап береді. Олардың ойлау қ абілеті де тө мен.

Маргарит Эндрюстің санауы бойынша, астеноадинамикалық синдром кө бінесе аяғ ы, қ олы жұ мыс жасамайтын балаларда анық байқ алады.

Тә жірибе кө рсеткендей, церебрастениялық синдром баламен жү йелі тү рде педагогикалық сабақ ө ткізген кезде анық кө рінеді. Бірден байқ ауғ а болады: баланың зейіндігі тө мен, еске сақ тау қ абілеті де тө мен екенін кө руге болады.

Ойлау қ абілетінің тө мен екенін кө руге болады, анық абстрактік, танымдық білімі қ алыптаса бастағ ан кезде. Кейбір балалардың сө здік қ оры болса да, кейбір балалардың сө здік қ оры шектелген, кейбірде бө лек бір сө здің мағ ынасын тү сінбейді. Бұ л бірнеше баланың тә жірибесінен байқ ауғ а болады. Бұ дан байқ айтыны, егер баланың жалпы танымдық қ асиеті практикадан тыс қ алыптасса, оның дамуына бұ л кедергі болып келеді. М.В. Ипполитова, Г.М.Мастюкова, И.А. Ермоленко, Л.А Данилованың сө здерінше: ДЦП мен ауыратын баланың ауру ерекшелігі бір тапсырманы орындап тұ рғ ан кезде байқ алады.

Осы ғ алымдардың айтуынша, ДЦП ауыратын балалардың сө здік қ оры аз, сонымен пә ндік- практикалық іс- ә рекетінде байқ ауы болады. Л. М. Шипицинаның айтуынша, жағ дайғ а байланысты У.П. ауыратын балалардың ауру категориясы ә р тү рлі болады: біреуінің интелектісі дұ рыс, кө бінің психикалық дамуы кейбіреулері олигофрениялық ауруы бар. Тә жірибие кө рсетеді, ДЦП ауыратын балардың жоғ арғ ы қ абырлық функциясының қ алыптасуында бір қ ате бар. Бұ л тұ рғ ыдан балаларғ а геометриялық фигураларды кө шіру, сурет салу жә не жазу қ иынғ а соғ ады.

Қ абырлық финкцияның дұ рыс жасамауына байланысты оның уақ ыттық жә не кең дік тү сінігі қ алыптаспайды.

ДЦП ауыратын балалардың балалардың эмоционалдық жә не сө здік қ оры бұ зылады. Эмоцианалдық кө ң іл- кү йінің бұ зылуы оның кө ң іл- кү йіне ә сер етеді. ДЦП ауыратын балалар жылайды, дене ыстығ ы кө теріледі.

Кейбірде эмоционалдық кө ң іл- кү й қ уанышқ а да байланысты. Бұ ндай кө ң іл- кү й кезінде адам бойы белгісіз бір ү рей билейді.

Кө терің кі кө ң іл- кү й адамның іс- ә рекетіне де байланысты. Оның жү ру, қ озғ ау іс- ә рекетіне байланысты. Ү лкендерге деген агрессиялық іс- ә рекетте байқ алды. Бұ ның бә рін адамның ағ засының шормауы ә келіп соғ ады, бұ л ә леуметтік, мектептік дезантацияның бір себебі.

Кө п жү ктеме, тә рбие кезінде жіберілген қ ателер бала бойына бекітіліп қ алады, патологиялық мінездемелер қ алыптасады.

Іс- ә рекет кезіндегі спецификалық қ ателер жә не ДЦП ауыратын балалардың қ арым- қ атынасы тұ лғ аның ерекше қ алыптасуына ә келеді. Кейбірде тұ лғ аның керісінше дамуы байқ алады. Бұ л кезде интеллектуалдық ө зіне деген сенімінің тө мен болуына байланысты. Тұ лғ аның дамуының ә лсіз екенін оның жеке қ абілетінен, ойлау ә лсіздігінен, тұ рмыстық жә не практикалық ө мір сұ рақ тарында дұ рыс бағ ыт ала алмайтын кезде. Жасы ұ лғ айғ ан сайын диссоциациялық кө ң іл- кү й кө бес береді.

Балада иждивендік жағ дай қ алыптаса бастайды, оның ө збетінше жұ мыс жасауы тө мен, ө зіне- ө зі қ ызмет қ ылу біліктілігі кө пке дейін қ алыптаспайды.

Тұ лғ аның даму барысында танымдық қ ызығ ушылығ ы тө мен, сынау қ абілеті мү лдем болмайды.

Семенованың, Мастюкованың, Смугинаның, Бадаляның, Журбанның, Тимонинаның зерттеулерінен байқ алатыны, ДЦП мен ауыратын балалардың психомоторлық функциясы баяу дамиды.

Букарт осығ ан байланысты ү ш факторды кө рсетеді, ДЦП ауруымен ауыратын балалардың дамуына ә сер ететін:

- сенсорлық жә не когнетивтік дамудың байланыс негізі бө лектеу болады.

- Олар ө здерінің зерттеу жұ мысында шектелген, сақ тау, ақ паратты қ абылдау олардың ө з дең гейіне анық.

- Емханада кө п жатқ анғ а байланысты ата- аналармен қ арым- қ атынасы кү рделі, қ оршағ ан ортағ а деген селқ остық кө зқ арас оның эмоционалдық жағ дайын жаман ә сер етеді.

Қ орытынды:

Орта нерв жү йесінің ерте шектелген дефектісі- церебралдық параличте оның негізі болады. Психикалық ерекше қ ұ рамы қ ұ рады. Сонымен, ДЦП ауруының негізі- осындай тү рімен ауыратын баланың қ озғ алысы қ имылында ө згерістер болады. Баланың қ озғ алысының біліктілігі қ алыспауы оның моторикалық қ абілетіне ғ ана байланысты емес, сонымен қ атар кү рделі функцияларды, танымдық іс- ә рекеті, оның негізінде жатқ ан кө ру- моторикалық іс- ә рекет, кең істік талдау, қ ұ ру, заттық - практикалық іс- ә рекеті жасай алмауында.

Семенованың, Смуглинаның, Калитнюктің, Ковалеваның зерттеу жұ мыстарынан мынаны байқ ауғ а болады, баланың психикалық функцияның біркелкі емес, дисиропорциялық жү йеде дамығ анына байланысты. Бұ л жерде мидың аномальдық функциясы немесе оның дамымай қ алуына байланысты. ДЦП мен ауыратын баланың іс- ә рекетінен ең керекті ә рекет оның қ озғ алуы, жү руі істелмеуінде.

Осы қ озғ алу, жү ру потологиясы баланың танымдық іс- ә рекетінің дамымай қ алғ анына бір себеп болады.

1.3 ДЦП мен ауыратын балалардың сө йлеу тілі. Е.М. Мастюкова, Семенова, Смуглина, И.И. Мамайчуктердің зерттеуі бойынша ДЦП ауруымен ауыратын 70- тен 85 пайыз дейін балалардың сө йлеу қ абілеті жоқ. Орталық нерв жү йесі жойылғ ан балалардың сө йлеу қ абілеті нашарламайды.

Л.М. Шипицинаның зерттеуі бойынша белгілі ми қ абығ ының дамуына байланысты, баланың сө йлеу қ абілеті дамымайды, сонымен қ атар екінші себеп, ми қ абырғ аларының сө йлеу қ абілетін байланысты функцияларының жетілмей қ алуы, сө йлеу қ абілетінің қ ұ рылымының бұ зылуы мидың дең гейлік зақ ымдылығ ына да байланысты. Правдина, Винарская, Кириченко, Ипполитова, Калитнюк, Абромович- Лехтиан сияқ ты авторларлдың зерттеу жұ мыстары бойынша, дыбыс жү йесі мен қ озғ алу жү йесінің арасында байланыс болады, оны скелеті мен беттің бұ лшық еттерінен байқ ауғ а болады.

Кө бінесе тілдің нашарлауының бір тү рі- дизатрия болып саналады. Дизатрия- тілдің дыбысталуының бұ зылуы, бұ л орталық нерв жү йесінің зақ ымдалғ анына байланысты.

Дизатрия- латын тілінен енген сө з, сө здің дыбысталуының бұ зылуы, дыбысты жеткізе алмауы. Кейбір авторлар Мастюкова, Шипицина бұ л терминді кең ірек кө рсетеді. Олардың практаты бойынша бұ л дыбыс жү йесінің, дыбыстың темпы, интанациясының бұ зылуы ДЦП ауруымен ауыратын балаларды дизартиялық ерекшелігі оның кинетикалық танымдылығ ының кемшілігі. Бала ө з іс- ә рекетін толық, ө з дең гейінде жеткізе алмайды.

Жалпы жә не сө йлеу моторикасының бұ зылуы функциясы қ ол қ озғ алысының бұ зылуына да байланысты. 1928 жылы В.М. Бехтеревтің ең бегіненде кө руге болады, қ ол қ озғ алысының тілге ә сер ететіні туралы. М.М. Кольцованың «Бала сө йлеп ү йренеді» Санкт- Петербург 1998 жылғ ы ең бегінде арнайы жү ргізілген эксперимент негізінде байқ ауғ а болады. Қ олдың саусақ тарының, баланың тіл дамуына ә сер ететіні туралы. Ең қ иын, ауыр – ол саусағ ының жоқ тығ ы, сонда ол артикуляциялық моторикасының ә сер ететіні. Бұ ның да бірнеше тү рі бар:

Псевдобульбарлық дизартрияның 80 пайызы спастикалық диплегияда байқ алса, 30-35 пайызы гемипаретикалық тү рінде. Экстрапирамидалық ДЦП- ның гиперкинетикалық тү рінде байқ алады. Дизартрияның ауыр псевдобульбарлық, анартриялық тү рлері екі гемиплегиялық кезінде байқ алады. Ми дизартриясы ДЦП- ның атоникалық – астатикалық тү рінде кездеседі. Оның ө зі 70-75 пайызды қ ұ райды.

ДЦПмен ауыратын балалардың сө йлеу қ абілетінің бұ зылуымен алалин ауруы да кездеседі. Алалия- баланың ана қ ұ рсағ ында жатқ ан кезде- ақ сө йлеу қ абілетіне жалдам беретін ми қ абыршығ ының бұ зылуына байланысты.

Бұ л ө те кү рделі тү рі. Осығ ан байланысты баланың ойлау қ абілеті де болмайды. Моторолдық алалин кә дімгі арнайы оқ у практикасы болмаса мү лдем дамымайды. Бұ ндай ДЦП тү рі 3-5 пайыз қ ұ райды. Тә жірибеден кө руге болады, баланың қ озғ алысы ауыр тү рінде болса, ол бала ө зін қ оршағ ан ортада кө рсете алмайды. Бұ л ә рине баланың психологиялық жә не комуникативтік іс- ә рекетіне ә сер етеді.

ДЦПмен ауыратын балалардың коммуникативтік ә рекеті тө мендегі кө рсетілген мысалдарғ а байланысты:

- қ озғ алыстың бұ зылуы

- мидың зақ ымдалуы

- ұ зақ уақ ыт госпилизациялық жағ дайда болуы,

- ә леуметтік- эмоционалдық мә селелер

- физикалық дефектер

Ә лсіз когнетивтік іс- ә рекет жә не коммуникативтік тә жірибе жоқ тығ ы бұ л коммуникативтік біліктілігінің қ алыптасуының негізгі факторы. Апроксиялық тіл дефектісі бар балалардың кө зқ арасы, іс- ә рекеті тү сініксіз. Тілі мү лдем жоқ. Олар қ ол қ имылдарын қ олдана аламайды. Сондық тан хабарласу ә рекеті кү рделінеді. Осындай сә тсіздіктен соң ауру бала болашақ та сө йлескісі келмейді, ө з тарапынан қ адам жасамайды.

Невербалдық қ арым- қ атынас дамыйды, егер ауру балағ а тү сінікпен қ араса.

Ата- ана баласын тү сінеді, бірінші рет осындай мә селені қ озғ ағ ан ғ алым Л.С. Выгоцкий, ол нақ ты іс- ә рекет барысында кө рсетті. Қ андай дфект болмасын, оны қ оршағ ан ортадан алыстататын, оның кө зқ арасын, тү сінігін ө згертетіндігін. Сонымен, егер ауру бала дені сау баламен қ оғ амдық қ арым- қ атынасқ а тү скенде ө зінің кемістігін қ атты сезеді. Тіл арқ ылы адам ойлайды, сө йлейді, қ алыптасады. Адам тіл арқ ылы ө зінің ішкі ойын жеткізе алады. Адам тіл арқ ылы ішкі ойын жеткізеді. Импрессивтік тіл ол басқ алардың айтқ анын тү сіну. Экспресивтік тіл- бұ л ө з ойларын сө з арқ ылы, қ имыл арқ ылы немесе жазба таң басы арқ ылы жеткізу.

Тә жірибе кө рсеткендей балаларды ө з ойын жеткізуге ү йрету, барлық жұ мыс ә дістерін қ олдана отырып, балаларды ынталандыру қ ажет.

Тұ жырым.

Церебалдық параличпен ауыратын балалардың тілінің бұ зылуы орташа алғ анда 70-80 пайызды қ ұ райды. Тілдің бұ зылуының тү рлі негізгі факторлары бар.

1. Дизартрия-дыбысталуының бұ зылуы.

2. алалия- ми қ абыршығ ына байланысты тілдың дамымай қ алуы

3. дислекция- оқ уды мең герудегі негізгі қ иыншылық тар.

4. дисграфия- жазба тілдің қ алыптасуының бұ зылуы.

5. невратикалық жә не невроздың тіл кемістігі мутизімдік тү рі.

6. сө здік апрокция

7. маторлық іс- ә рекеттердің бұ зылуына байланысты тілдің дамымай қ алуы.

Ә рине сө здің қ ұ рылымы, тіл дамуының бұ зылуы зақ ым дең гейіне байланысты. Тілдің оптогенезінің бұ зылуы танымдық іс- ә рекеттің аздығ ынан немесе ә леуметтік қ атынастың шектелуіне байланысты. Іс- ә рекеттің жә не тілдің бұ зылуы бір анық жағ дайғ а байланысты.

Жиі кездесетін тү рі – дизартрия. Диагностикалық талдау жү ргізгенде байқ алғ аны ең қ иын тү рі алалия- моторлық іс ә рекеттің алалиялық тілі арнайы оқ усыз болмайды. ДЦПмен ауыратын балалар ө те кү рделі, ауру тү рі. Моторлық іс- ә рекеттің бұ зылуына байланысты вербалдық тіл мү лдем жоқ. Қ озғ алу іс- ә рекетінің бұ зылуына байланысты невребалдық іс- ә рекеті мү лдем жоқ. Бала қ оршағ ан ортамен араласпай қ алғ андығ ы ү шін ең керек стимуляцияғ а байланысты невребалдық ә рекетті қ олдана алмайды. Сондық тан тілі де дамымай қ алады.

Осы тә жірибе негізінде кө ргеніміз, ДЦПмен ауыратын балалардың тіл дефектісі ә р тү рлі дефект қ озғ алысына байланысты болады екен. Бірақ қ озғ алысының тілінің мү кістіктерінің зақ ымдалуы ә р тү рлі болғ анымен бұ ндай балаларды біріктіретін бір себеп – олар ешкіммен қ арым- қ атынаста болмайды. Балалардың ауруына байланысты қ оғ ам ө мірінен тыс қ алғ андық тан, ауру балалар ө здерінің қ ұ рбыларымен ата- анасымен сө йлесе алмайды, ө з ойларын жеткізе алмайды. Сондық тан ә р тү рлі қ ажет қ имыл жасай алмайды- осының бә рі баланың психологиялық дамуына ә сер етеді, оны қ оршағ ан ортадан шектетеді. Оның ә леуметтік, ө мірлік тә жірибесі жоқ. Ол кө птеген нә рселерді істей алмайды:

- ө з бетінше тамақ тан алмайды

- дә ретханағ а бара алмайды

- жата алмайды бұ ның бә рі баланың психикасына, эмоциасына ә сер етеді. Осының ә серінен бала тұ йық қ орқ ақ, жалтақ болып ө седі. Осындай сә тте ата- ананың басты мақ саты – баланың тұ рмыстық қ ажетін тү сініп, дер кезінде кө мекке келіп, баланың қ ұ рбыларымен қ арым- қ атынаста болуын қ адағ алау. Тә жірибеге сү йенсек, болжам айту қ иын- баланың дамуы дұ рс жү ріп жатыр ма, ә лде бұ рыс жү ріп жатырма, практикадағ ы мысалдар кө рсетеді. Бұ ндай котегориядағ ы балалар мү лдем сө йлей алмайды, бірақ олар дұ рыс қ олданылғ ан ә дістер арқ ылы бақ са балалармен қ арым- қ атынаста бола алады.

Бірінші тарау бойынша қ орытынды.

«баланың церебралдық параличі» деген термин адамның қ озғ алу аппаратына (аяғ ы, қ олы, бел омыртқ асы) мидың осы дене мү шесін бақ ылайтын қ абыршығ ын зақ ым келуіне байланысты, адамның қ озғ ала алмауы, неше оның орталық нерв жү йесінің бұ зылуы.

ДЦП ауруы- ө текү рделі ауру. Баланың дамуына байланысты оның психофизикалық, сө йлеу, қ озғ алу ә рекеттері ө згеруі мү мкін, ол екіншіден баланың жасына, мидың морфо-функциялық қ атынасына да байланысты болады.

ДЦП ауруының ерекшелігі ол балағ а туғ аннан пайда болуы, бала ө з қ озғ алу ә рекетін сезбейді. Дене мү шесінің қ озғ алу іс- ә рекетінің зақ ымдалуы, баланың психозизикалық, индивидуалдық дамуына ү лкен ә сер етеді.

ДЦП- мен ауырғ ан балалардың кө руі, естуі, эмоциолналдық ә рекеті, тә ртібі, ақ ыл- ой ә рекеті, сө йлеуі, мидың ерте кезде зақ ымдалуы, сонымен қ атар психикалық дамуында бұ зылғ ан. ДЦП- мен ауыратын балалардың танымдық іс- ә рекетінде қ иын процесс. Сенсорлық қ ызметінің зақ ымдалуы: кө ру, есту, ә сер алу ә рекеттерінің жоқ тығ ы. Бұ л баланың танымдық іс- ә рекетін жойғ аны. Баланың токтилдің ә рекетінің жоқ тығ ы, баланың заттарды тү сініп, білуіне кедергі болады. Қ олдың, кө здің іс- қ имылында ү йлесімдік болмағ андық тан, бала кең істік, заттың – практикалық ә рекетін біле алмайды, оның сө йлеу алуына, сө збен суреттеуіне осының бә рі ү лкен ә сер етеді, кейін оқ у біліктілігін қ алыптастыруғ а кедергі болады. Енді ДЦП балалардың ү лкен кемістігі- олардың сө йлеу ә рекетінің бұ зылуы. Оның тү рлері ә р тү рлі болады. Кө бінесе байқ алатыны дизартрия тү рі. Бұ л ауру тү рі жалғ ыз тү рінде кездеспейді. Онымен бірге алалия, апраксия тү рлері де болуы мү мкін. Сө йлеу қ абілетінің бұ зылуы ауру баланың басқ а балалармен сө йлесуін қ иындатады. Сө йлеу қ абілеті, ең негізгі қ арым- қ атынас қ ұ ралы ретінде, ә леуметтік жә не қ оғ амдық іс- ә рекетке байланысты дамиды. ДЦПмен ауыратын балалардың сенсоматорлық ә рекеті, дыбыстауы дұ рыс демалуы, дұ рыс қ озғ алуы, артикуляциясы дұ рыс бағ ытта болмағ андық тан, олар ө збетінше қ оршағ ан ортада ө здерін кө рсете алмайды. Осының бә рі баланың коммуникативтік жә не психикалық дамуына ә сер етеді.

ДЦП мен ауыратын балалар бір- біріне айырмашылығ ы болады: олардың дұ рыс сө йлей алмауында, дұ рыс қ озғ ала алмауында. Осығ ан қ арамастан ДЦПмен ауыратын балалардың сө йлеу, қ озғ алу ә рекеттерінде далпы бір проблема бар, қ арым- қ атынас бұ зылуына байланысты. Ауру балалардың мү мкіншілігінің жоқ тығ ы жә не іс- ә рекетінің шектелуі олардың невербалдық