Фирма теориясы. 4 страница

А) 6 тең геге. В) 7 тең геге. С) 33 тең геге. D) 27 тең геге. Е) -6 тең геге.

6. Ө ндірілген ө нім кө леміне тә уелді емес шығ ындар - бұ л:

А) Тұ рақ ты шығ ындар.

В) Ө згермелі шығ ындар.

С) Тә уелсіз шығ ындар.

D) Сыртқ ы шығ ындар.

Е) Ішкі шығ ындар.

7. Шекті шығ ындар қ ай формуламен анық талады?

А) MC=∆ TC/∆ Q.

В) MC=∆ Q/TC.

С) MC=TC-FC.

D) MC=TC-Q.

Е) MC=TC/Q.

8. Ө ндіріс шығ ындарын минималдау:

А) Пайда алудың жә не оны арттырудың алғ ышарты.

В) Пайдамен байланысты емес.

С) Бухгалтерлік пайданы қ алыптастырады, экономикалық
пайданы азайтады.

D) Пайданы тө мендетеді.

Е) Экономикалық пайданы қ алыптастырады, бухгалтерлік
пайданы азайтады.

9. Орташа жалпы шығ ындар дегеніміз ө німнің бір данасын ө ндіруге жұ мсалатын:

А) Тұ рақ ты жә не ө згермелі шығ ындар.

В) Тұ рақ ты шығ ындар.

С) Ө згермелі шығ ындар.

D) Шекті шығ ындар.

Е) Орташа ө згермелі шығ ындар.

10. Фирманың тү сімі қ алай анық талады?

А) TR=P*Q. В) TR=P+Q. С) TR=Q - P. D) TR=P/ Q. Е) TR=∆ Q/P.

Ө ндіріс факторларының нарық тары жә не факторлық табыстар

Мақ саты: ө ндіріс факторлары нарық тарын жеке-жеке қ арастыра отырып, ә р ресурсқ а тағ айындалатын бағ алардың, яғ ни жалақ ы, пайыз жә не рента ерекшеліктерін кең інен талқ ылау.

Талқ ылау сұ рақ тары:

9.1 Ө ндіріс факторларына деген сұ раныс пен ұ сыныс, оның ерекшеліктері

9.2 Ең бек нарығ ы жә не жалақ ы

9.3 Капитал нарығ ы жә не пайыз

9.4 Жер нарығ ы жә не рента

Негізгі ұ ғ ымдар: ө ндіріс факторларының нарық тары, туынды сұ раныс, факторлық табыстар, ең бек нарығ ы, ең бекке деген сұ раныс, ең бек ұ сынысы, ең бек нарығ ындағ ы тепе-тең дік, жалақ ы, мерзімді жалақ ы, кесімді жалақ ы, капитал, негізгі капитал, айналмалы капитал, адам капиталы, тозу, капитал нарығ ындағ ы тепе-тең дік, пайыз, атаулы пайыз мө лшерлемесі, нақ ты пайыз мө лшерлемесі, жер, жер нарығ ы, рента, абсолютті рента, ерекшеленген рента, жердің бағ асы, т.б.

9.1 Ө ндіріс факторларына деген сұ раныс пен ұ сыныс, оның ерекшеліктері

Экономикалық ресурстар ө зінің қ ызметін ө ндірістік ү деріс барысында іріленген тү рінде негізгі ө ндіріс факторлары ретінде атқ арады. Оларғ а ең бек, капитал, жер жә не басқ а да факторлар жатады. Экономикалық қ ызметті бастайтын жә не пайда табу мақ сатында саналы іс-ә рекетке баратын кә сіпкер белгілі бір ө німнің тү рін ө ндіру немесе қ ызмет кө рсету ү шін қ ажетті ө ндіріс факторларына сұ раныс білдіреді. Бұ л жерде ө ндіріс факторларының нарығ ы қ алыптасады. Кә сіпкерлер мен тауар ө ндірушілер осы нарық тардың негізгі сатып алушылары болып табылады, ал ү й шаруашылық тары ө ндіріс факторларының иелері ретінде сатушылар қ ызметін атқ арады. Ә р ө ндіріс факторына сұ раныс пен ұ сыныс қ алыптасып, ортақ тепе-тең дік бағ а тағ айындалып отырады. Ә р ө ндірістік ресурс ө зінің иесіне факторлық табыс алып келе алатындай қ асиетке ие болуы тиіс. Мә селен, ең бектің иесі ө зіне жалақ ы алады, капиталды сатушы ө зіне пайызды алады, ал жердің иесі рентағ а ие болады.

Ө ндіріс факторлары нарық тарының кә дімгі тауарлар мен қ ызметтер нарығ ынан басты айыршылығ ы – фирмалар мен тұ тынушылар рө лдерінің ауысуында болып табылады: фирмалар ресурстар нарығ ында сатып алушылар, ал тұ тынушылар сатушылар ретінде жұ мыс істейді. Басқ аша айтқ анда, фирмалар ресурстарғ а сұ раныс білдіреді жә не тұ тынушылар ресурстардың ұ сынысын жасайды.

Ө ндіріс факторларының нарық тары – бұ л сұ раныс пен ұ сынысты жасайтын ең бек, капитал жә не жер сияқ ты ресурстарғ а жалақ ы, пайыз жә не рента тү ріндегі бағ алардың қ алыптасуы орын алатын нарық тар. Бұ л жерде ө ндіріс факторларына сұ раныс туынды сұ раныс деп аталады, яғ ни фирмалардың ресурстарғ а деген сұ ранысы солардың кө мегімен ө ндірілетін дайын игіліктерге деген сұ ранысқ а тә уелді болып табылады. Егерде, дайын игіліктерге сұ раныс ө ссе, онда соларды ө ндіруге жұ мсалатын ресурстарғ а да сұ раныс артады. Ал, ө ндіріс факторларының ұ сынысы – бұ л ү й шаруашылық тарының белгілі бір уақ ытта ө з мү мкіндіктерін, атап айтсақ, ең бекті, капиталды жә не жерді бә секенің ә ртү рлі жағ дайларында белгілі бір бағ амен сата алуғ а деген дайындық тары. Ұ сынысты жасайтын экономикалық субъектілер тұ тынушылар, қ арапайым адамдар, жалдамалы жұ мысшылар, жинақ таушылар, қ оғ ам ретінде кө рінуі мү мкін.

Ә р ресурс ө зінің иесіне ә ртү рлі формасында табыстарды қ алыптастырады. Факторлық табыстар – бұ л ресурстар иелерінің олардың сә йкес тү рлеріне (ең бек, жер, капитал жә не кә сіпкерлік қ абілет формаларында) байланысты белгілі бір уақ ытта сол ө ндірістік ресурстарын нарық та сатуынан тү сетін ақ шалай тү сімдері. Факторлардың ә рбір тобына факторлық табыстың ө зіндік формасы сә йкес келеді: ең бек факторының иегерлері ү шін факторлық табыстың формасы болып жалақ ы табылады, капитал иегерлері ү шін – пайыз, жер факторының иегерлері ү шін – рента, ал кә сіпкерлік қ абілет иесі ү шін – пайда факторлық табыс болып табылады.

Негізінен, ү ш факторлы нарық қ арастырылады. Енді осылардың ә рқ айсысына тоқ талайық.

9.2 Ең бек нарығ ы жә не жалақ ы

Ең бек нарығ ы – жұ мыс кү ші сияқ ты ерекше экономикалық ресурсты сату жә не сатып алумен байланысты экономикалық қ атынастар жиынтығ ы. Ең бек нарығ ында ең бектің ө зі емес, белгілі бір ең бек тү рінің қ ызметтері сауда-саттық қ а тү седі. Осыны есте сақ тағ ан жө н. Бұ л жерде, қ алыпты экономикалық жағ дайларда ұ сынылатын ең бек қ ызметтерінің саны мен сапасы ең бек иесі –жалдамалы жұ мыскердің кә сіби дайындық дең гейіне, оның біліктілігіне, тә жірибесіне, жұ мысты ә ділетті атқ ара алу мү мкіндігіне, қ абілеттілігіне жә не басқ а да факторларғ а байланысты болып келеді.

Ең бек нарығ ын талдау ең беккке сұ раныс пен ең бек ұ сынысын қ арастырумен байланысты. Ең бек нарығ ындағ ы сұ раныстың субъектілері болып бизнес ө кілдері жә не мемлекет табылады. Ал ең бек ұ сынысының субъектілері болып ү й шаруашылық тары табылады.

Ең бекке деген сұ раныс – бұ л бә секенің ә ртү рлі жағ дайларында фирмалардың немесе мемлекеттің ең бек қ ызметінің белгілі бір тү рлерін белгілі бір бағ амен сатып алуын сипаттайтын қ ажеттіліктері.

Ең бекке деген сұ ранысқ а бірнеше факторлар ә сер етеді:

1. Дайын игіліктерге деген сұ раныс кө лемі.

2. Жалақ ы дең гейі.

3. Ең бектің басқ а факторлармен ө зара алмастырыла алу дә режесі.

4. Ғ ылыми-техникалық прогресстің дамуы.

5. Елде қ алыптастып отырғ ан экономикалық жағ дайлар.

6. Жұ мыс берушілердің монопсониялық ә рекеттері.

Ең бекке сұ раныс кө лемі (L) оның бағ асы – жалақ ы дең гейіне (w) тә уелді жә не оның сұ раныс қ исығ ы теріс кө лбеулі болып табылады.

w

D_L

L

Сурет 9.1 Ең бекке деген сұ раныс қ исығ ы

Осы суретке сә йкес, абсцисса осінде – қ ажетті ең бек қ ызметінің шамасы (L) жә не ордината осінде – жалақ ы мө лшерлемесі (w). D_L қ исығ ының бойындағ ы кез-келген нү кте жалақ ының белгілі бір дең гейінде ең бекке сұ раныс шамасының қ андай екендігін кө рсетеді. Жалақ ы мө лшерлемесі ө скенде кә сіпкер ең бекке сұ раныс кө лемін қ ысқ артады жә не керісінше, жалақ ының тө менгі дең гейінде ол жұ мыскерлерді кө бірек жалдауғ а ынталы болады.

Ең бек ұ сынысы – бұ л ү й шаруашылық тарының жә не жалдамалы жұ мысшылардың жалақ ының белгілі дең гейіне ө здерінің ең бек қ ызметтерін нарық та сата алуғ а дайындық тары.

Ең бек ұ сынысына да бірнеше факторлар ә сер етеді:

1. Елдегі демографиялық жағ дайлар.

2. Жұ мыскерлердің жасы, жынысы жә не басқ а да қ ұ рамы.

3. Жұ мыс кү нінің орташа ұ зақ тылығ ы.

4. Миграциялық ү дерістер.

5. Жұ мыскерлердің кә сіби біліктілік дең гейі.

6. Кә сіподақ тар қ озғ алысы.

7. Жалақ ыдан басқ а табыс табудың басқ а да мү мкіндіктері.

8. Жұ мыс орнын таң даудағ ы ең бек жағ дайының қ олайлылығ ы.

Ең бектің ұ сыныс функциясы сұ раныспен салыстырғ анда ерекше жағ дайда қ арастырылады. Ең бек ұ сынының кө лемі де жалақ ы дең гейіне тә уелді жә не оның ұ сыныс қ исығ ы оң кө лбеулі болып табылады.

w

S_L

L

Сурет 9.2 Ең бектің ұ сыныс қ исығ ы

Ең бек нарығ ында сатушылар жалақ ы жоғ арылағ анда ең бектің ұ сынысын арттырады, ал жалақ ының тө менгі дең гейінде ең бекті қ ысқ артуғ а мә жбү р болады. Алайда, жоғ арыда атап ө ткеніміздей, ең бек ұ сынысында ерекше жағ дай қ ызық қ алыптасады. Бұ л жерде жеке индивидтің ең бек ұ сынының қ исығ ы кә дімгідей болмайды, бастапқ ыда, жалақ ы ө скенде ұ сыныс ұ лғ аяды, енді жалақ ы одан ә рі ұ лғ айғ анда ұ сыныс кемиді. Неге? Ө йткені, ең бектің жеке ұ сынысы алмастыру ә сері жә не табыс ә сері сияқ ты екі қ ұ былыспен арқ ылы тү сіндіріледі. Нақ ты жұ мыскер жалақ ының белгілі бір дең гейінде ө зінің жұ мыс уақ ытын орындайды, ә ріқ арай жалақ ы артқ анда ол ең бек ұ сынысын арттыра алмайды, яғ ни ол ө зінің бос уақ ытын бағ алай бастайды, демек адам бір тә улік бойы тоқ тамай жұ мыс істей алмайды деген сө з. Осыны тө мендегі суреттен кө ре аламыз.

w S_L

w_I I

L_I L

Сурет 9.3 Ең бектің жеке ұ сыныс қ исығ ы

Осы суретке сә йкес, жалақ ы ө скенде ұ сыныс кө лемі І нү ктесіне дейін ұ лғ аяды, бірақ қ исық І нү ктесінен ө ткеннен кейін жалақ ы одан ә рі артқ анда теріс кө лбеулі сипатқ а ие болып ө з бағ ытын ө згертеді. Басты себебі, жалақ ы артқ анда адам ө зінің бос уақ ытын оны қ осымша жұ мыс уақ ытына алмастыру арқ ылы қ ұ рбан етеді, яғ ни І нү ктесіне дейін алмастыру ә сері орын алады. Ә ріқ арай, адамның жалақ ының w_I дең гейінде ө зінің материалдық жағ дайы жоғ ары дең гейіне жеткенде жалақ ының одан сайын ө суі оны қ ызық тырмайды жә не ол бос уақ ытты бағ алайды, яғ ни алмастыру ә серін табыс ә сері басады жә не ол І нү ктесінен кейінгі жағ даймен сипатталады. Сө йтіп, біз жалақ ының ө суінің басқ апқ ыда ең бек ұ сынысының артуына, содан кейін тө мендеуіне алып келетіндігіне осылайша кө з жеткізе аламыз.

Енді, ең бектің сұ раныс жә не ұ сыныс қ исық тарын біріктірсек, онда біз ең бек нарығ ындағ ы жағ дайды жә не ондағ ы тепе-тең дікті талдай аламыз. Тө мендегі суреттен кө ріп отырғ анымыздай, ең бекке сұ раныс қ исығ ы мен ең бек ұ сынысының қ исығ ы Е нү ктесінде қ иылысады. Осы нү ктеге тепе-тең дік жалақ ының (w_E) жә не ең бектің тепе-тең дік кө лемі (L_E) сә йкес келеді, яғ ни ең бек нарығ ы тепе-тең дік жағ дайда болады. Тепе-тең дік Е нү ктесі экономиканың толық жұ мысбастылық жағ дайында тұ рғ андығ ын кө рсетеді. Мұ ндай жағ дайда барлық кә сіпкерлер жалақ ының осындай дең гейінде ең бектің қ ажетті шамасын сатып алуғ а келіседі жә не олардың ең бекке деген сұ раныстары толығ ымен қ анағ аттандырылады. Жұ мыскерлер де осындай жалақ ығ а ө з қ ызметтерін ұ сынуғ а келісіп, барлығ ы дерлік жұ мыспен толығ ымен қ амтылғ ан жағ дайда болады.

w

S_L

E

w_E

D_L

L_E L

Сурет 9.4 Ең бек нарығ ындағ ы тепе-тең дік

Қ азіргі экономикалық теорияда ең бектің бағ асы болып жалақ ы табылады. Жалақ ы тар жә не кең мағ ынада қ арастырылады. Тар мағ ынада, жалақ ы – бұ л ө ндірісте қ олданылғ ан ең бек бірлігінің бағ асы. Ал кең мағ ынада, жалақ ы деп ә ртү рлі мамандық иелері болып табылатын жұ мыскерлердің жалпы ең бекақ ысы, сонымен қ оса, сыйақ ылар жә не басқ а да ынталандырушылық ақ ылар айтылады.

Жалақ ының екі тү рі ажыратылады:

1) Атаулы жалақ ы – бұ л жұ мыскерлердің белгілі бір уақ ыт аралығ ында ө здерінің істеген ең бегі ү шін алатын ақ ша сомасының жиынтығ ы.

2) Нақ ты жалақ ы – бұ л жұ мыскерлердің ө зі ү шін жә не отбасын қ амтамасыз етуі ү шін алғ ан жалақ ысына сатып ала алатын тауарлар мен қ ызметтерінің жиынтығ ы, басқ аша айтсақ, нақ ты жалақ ы атаулы жалақ ының сатып алушылық қ абілеті. Нақ ты жалақ ы екі факторғ а тә уелді: а) атаулы жалақ ығ а; ә) тауарлар мен қ ызметтер бағ асының дең гейіне.

Тә жірибе жү зінде жалақ ының ә ртү рлі нысандары кездеседі. Соның негізгі екеуіне тоқ талуғ а болады:

1) Мерзімдік жалақ ы – бұ л жалақ ының ең бектің нақ ты атқ арғ ан жұ мыс уақ ытының шамасына байланысты тө ленуі. Мерзімдік жалақ ы ә детте, жай мерзімді жә не мерзімді сыйақ ылы болып тағ айындалуы мү мкін.

2) Келісімді жалақ ы – бұ л жалақ ының жұ мыскердің қ ажетті сапада ө ндірген ө німінің санына байланысты тө ленуі. Жалақ ының бұ л тү рі мынадай жү йелерде белгіленуі мү мкін: аккордтық, келісімді сыйақ ылы, тікелей келісімді жә не келісімді ү демелі жалақ ылар.

Сонымен, жалақ ы қ азіргі уақ ытта ү й шаруашылық тары табыстарының басым бө лігін қ ұ райды жә не табыс табудың осындай негізгі кө зі адамдардың тұ тыну тауарларына деген сұ раныстарының кө леміне жә не олардың бағ аларына айтарлық тай ә сер етіп отырады.

9.3 Капитал нарығ ы жә не пайыз

Капитал теориясы экономикалық теорияда аса кү рделі сұ рақ тардың бірі ретінде саналады. Басты мә селесі – бұ л жекелеген индивидтердің, фирмалардың жә не басқ а да тұ лғ алардың капиталғ а қ атысты ресурстар бойынша шешім қ абылдағ анда олардың уақ ытаралық таң дау жасай алуының қ арастырылуы, яғ ни бұ л жерде ақ шалай капиталды бү гінгі жә не болашақ кезең дер аралығ ында қ алайша тиімді пайдалануғ а болатындығ ы сө з етіледі.

Жалпы алғ анда, капитал кең мағ ыналы ұ ғ ым болып табылады. Осығ ан байланысты, капиталғ а бірнеше анық тама беруге болады:

Капитал – бұ л негізгі ө ндіргіш кү штерден тұ ратын ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары тү ріндегі физикалық капитал.

Капитал – бұ л белгілі бір табыс ағ ынын қ алыптастыратын кез-келген қ ұ ндылық.

Капитал – бұ л белгілі бір уақ ыт бойы жинақ талғ ан ө ндірістік жә не ө ндірістік емес мақ саттағ ы қ орлар.

Экономикалық теорияда ақ шалай жә не ө ндірістік нысандағ ы капиталдың тү рлеріне сұ раныс пен ұ сыныс қ алыптасады. Капитал нарығ ында ұ сынысты калыптастыратын ү й шаруашылық тарын жинақ таушылар деп атаса, фирма тарапынан сұ раныс білдірушілерді инвесторлар дейді. Капиталғ а деген сұ раныс – бұ л инвестициялық шешім қ абылдауғ а мү мкіндік беретін бизнес ө кілдерінің ақ ша-қ аражаттарын жә не ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын пайдалануғ а деген қ ажеттіліктері. Капитал ұ сынысы – бұ л ү й шаруашылық тарының ө з қ олындағ ы бос ақ ша-қ аражаттарын жә не ақ шалай салымдарын бизнеске материалдарғ а сұ раныс тү рінде қ олдануғ а беруі. Ә детте, капиталғ а сұ раныс пен ұ сыныс қ атынастары банк қ ызметтері арқ ылы жү зеге асырылады. Ү й шаруашылық тары ө з қ аражаттарын банкке белгілі пайыз тү рінде табыс алу ү шін жинақ тайды, ал фирмалар осы жиналғ ан қ аражаттарды банктен несиелік қ арыз қ ұ ралдар тү рінде сатып алып ө здерінің инвестициялық жобаларын іске асырады.

Капиталғ а деген сұ ранысты мынадай факторлар анық тайды:

1. Инвестициялық табысты максималдау.

2. Нақ ты пайыз мө лшерлемесінің дең гейі.

3. Салық салу дең гейі.

4. Технологиялық ө згерістер.

5. Экономикалық саясат шаралары.

6. Болашақ ты кү ту.

7. Кә сіпкердің оптимистік жә не пессимистік мінез-қ ұ лық жағ дайлары.

Капиталдың ұ сынысын мынадай факторлар анық тайды:

1. Кә рілікті қ амтамасыз ету.

2. Кү тпеген жағ дайлардан сақ тану.

3. Болашақ сұ раныстарды қ анағ аттандыру.

4. Ұ рпақ ө сіруді болашақ та қ амтамасыз ету.

5. Салық салу дең гейі.

6. Бағ алар дең гейі.

7. Болашақ ты кү ту.

Капиталдың бағ асын пайыз деп атайды. Ақ шалай капиталғ а сұ раныс пен ұ сынысты қ алыптастырғ анда оның бағ асы несиелік пайыз пайда болады. Несие пайызы – бұ л белгілі бір уақ ыт аралығ ында капитал иесіне оның қ ұ ралдарын пайдаланғ аны ү шін тө лейтін бағ асы.

Нарық тық қ атынастардың қ алыпты жағ дайында несие пайызы мө лшерлемесі (r) тө мендегенде капиталғ а сұ раныс кө лемі (K) артады жә не керісінше, несиелік пайыз жоғ арылағ анда фирмалар қ арыз алуды қ ысқ артады. Олай болса, капиталғ а сұ раныс қ исығ ы теріс кө лбеулі болып табылады (сурет 9.5a). Ү й шаруашылық тары банктің салым бойынша пайыз мө лшерлемесі жоғ ары болғ анда капитал ұ сынысын арттырады жә не керісінше, салым бойынша пайыз тө мен болғ ан жағ дайда олар банкке ақ ша салуды тө мендетеді. Демек, капиталдың ұ сыныс қ исығ ы оң кө лбеулі болып келеді (сурет 9.5ә).

r а) r ә)

S_K

D_K

K K

Сурет 9.5 Капиталғ а сұ раныс пен ұ сыныс қ исық тары

Капиталғ а сұ раныс пен капиталдың ұ сыныс қ исық тарының қ иылысуы кезінде капитал нарығ ында тепе-тең дік орнайды. Осы жерде экономикалық субъектілер капиталдың белгілі бір тепе-тең дік кө лемін белгілі бір тепе-тең дік пайыз дең гейінде сатуғ а жә не сатып келіседі. Оны тө мендегі суреттен кө руге болады.

r

пайыз S_K

E

r_E

D_K

D_K=S_K Қ арыз қ ұ ралдары

Сурет 9.6 Капитал нарығ ындағ ы тепе-тең дік

Пайыз мө лшерлемесі екіге бө лінеді:

1. Атаулы пайыз мө лшерлемесі – инфляция қ арқ ынын есепке алмайтын банктің тағ айындағ ан ағ ымдағ ы нарық тық пайыздың шамасы.

2. Нақ ты пайыз мө лшерлемесі – инфляция қ арқ ынын есепке алатын атаулы пайыз мө лшерлемесінің сатып алушылық қ абілеті. Ол атаулы пайыз мө лшерлемесі (i) мен алдағ ы мү мкін болатын инфляция қ арқ ыны (π) арасындағ ы айырмашылық ты білдіреді:

r = i – π,

мұ нда, r – нақ ты пайыз мө лшерлемесі. Мысалы, инфляцияның жылдық қ арқ ыны 10%-ды қ ұ раса, банктің белгілеген атаулы пайыз мө лшерлемесі 15% болса, онда оның нақ ты дең гейі 5%-ғ а тең.

9.4 Жер нарығ ы жә не рента

Жер нарығ ын қ арастырудың алдында жерді иемдену жә не жерді пайдалану сияқ ты негізгі екі ұ ғ ымды тү сініп алу керек.

Жерді иемдену деп қ андай да бір жеке немесе заң ды тұ лғ аның тарихи қ алыптасқ ан жағ дайларда белгілі бір жер теліміне деген қ ұ қ ығ ын анық тауды жә не соны мойындауды айтады. Жерді иемденуді оның иесі жү зеге асырып оғ ан меншік қ ұ қ ығ ын қ алыптастырады.

Жерді пайдалану – бұ л белгілі жер телімін бекітілген заң дық тә ртіппен қ ажетті мақ саттарда қ олдану. Жерді пайдаланушы ә рқ ашанда оның иесі болып табыла бермейді. Нақ ты шаруашылық ө мірде жерді иемденуді жә не оны пайдалануды ә ртү рлі тұ лғ алар жү зеге асырады.