Ресурстар. 5 страница

Экономикада инфрақ ұ рылымның мынадай тү рлері қ алыптасқ ан:

1. Ө ндірістік инфрақ ұ рылым – бұ л ө ндірістік қ ызметтер мен халық шаруашылығ ындағ ы экономикалық айналымды қ амтамасыз ететін салалар мен салаішілік салалардың жиынтығ ы. Ө ндірістік инфрақ ұ рылымның қ ұ рамына мыналар кіреді: ө ндіріске қ ызмет кө рсететін кө ліктердің барлық тү рлері, ө ндіріске қ ызмет кө рсететін байланыс қ ұ ралдары, материалдық -техникалық жабдық тау, тауарлар қ озғ алысының жү йесі, ауыл шаруашылығ ы ө німдерін дайындау жә не ө ткізу, электр қ уатының объектілері, т.б. Инфрақ ұ рылымның бұ л тү рі қ оғ амдық ө ндірістің тиімді жұ мыс істеуі мен оны орналастыру ү шін жалпы жағ дайлар жасайды.

2. Ә леуметтік инфрақ ұ рылым – бұ л халық тың дұ рыс ө мір сү руі ү шін материалдық, мә дени-тұ рмыстық, рухани жағ дайларды қ амтамасыз ететін салалардың жә не салаішілік салалардың жиынтығ ы. Бұ л ә ртү рлі қ ызмет кө рсетулер мен рухани игіліктерді ө ндіру аясы. Ә леуметтік инфрақ ұ рылымның қ ұ рамына мыналар жатқ ызылады: халық қ а білім беру, денсаулық сақ тау, дене шынық тыру жә не спорт, мә дениет пен ө нер, бө лшек сауда, қ оғ амдық тамақ тандыру, тұ рғ ын ү й-коммуналдық шаруашылық, тұ рмыстық қ ызмет кө рсету, жолаушылар кө лігі, халық қ а қ ызмет кө рсету орталық тары, т.б.

3. Нарық тық инфрақ ұ рылым – бұ л ерекше нарық тар ретінде ә рекет ететін жә не олардың тиімді жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін институттардың ө зара байланысқ ан жиынтығ ы. Нарық тық инфрақ ұ рылымның қ ұ рамына мыналар жатады: банктер, сақ тандыру компаниялары, тауар жә не қ ор биржалары, ең бек биржалары, сауда ү йлері, кө терме жә не бө лшек сауда кә сіпорындары, жә рмең келер мен кө рмелер, аукциондар, делдалдық қ ұ рылымдар, сауда-ө неркә сіп палаталары, кедендік мекемелер, ақ парат орталық тары, жарнамалық агенттіктер, заң қ ызметтері, т.б.

5.4 Сұ раныс пен ұ сыныс: мә ні, ә сер ететін факторлары, заң дары, қ исық тары. Нарық тық тепе-тең дік

Сұ раныс ә рқ ашанда сатып алушылар (тұ тынушылар, ү й шаруашылық тары) тарапынан болады.

Сұ раныс дегеніміз тұ тынушылардың белгілі бір уақ ытта, белгілі бір бағ амен тауарлар мен қ ызметтердің белгілі бір кө лемін сатып алуғ а деген дайындығ ын сипаттайтын тө лем қ абілеттілігі бар қ ажеттіліктері мен талаптары. Сұ раныс кө лемі, яғ ни тауарларды сатып алу кө лемі – бұ л тұ тынушылардың ағ ымдағ ы бағ амен берілген уақ ыт бірлігінде сатып алғ ысы келетін сол игіліктердің максималды саны. Ал, сұ раныс бағ асы – бұ л тұ тынушылардың белгілі бір игіліктің санын сатып алу ү шін тө леуге дайын жә не тө лей алатын максималды бағ асы. Сұ раныс заң ы дегеніміз – тауардың бағ асы мен сатып алу кө лемі арасындағ ы кері тә уелділікті сипаттайтын нарық тық ұ станым: тауардың бағ асы неғ ұ рлым жоғ арылағ ан сайын, тауарғ а сұ раныс соғ ұ рлым тө мендей береді, ал тауардың бағ асы неғ ұ рлым тө мендеген сайын, тауарғ а сұ раныс соғ ұ рлым жоғ арылай береді.

Сұ раныс функциясы – бұ л сұ ранысқ а ә сер ететін ә ртү рлі факторлардың ө згеруінен сол сұ раныс кө лемінің ө згеру сипатын бейнелейтін тә уелділік. Ә рине сұ ранысқ а ә сер ететін маң ызды фактор бағ а болып табылады. Сонымен қ атар, сұ ранысқ а ә сер ететін бағ алық емес факторлар да бар: а) тұ тынушылардың табысы; ә) алмастырушы жә не толық тырушы тауарлардың бағ асы; б) тұ тынушылардың талғ амы; в) алдағ ы уақ ытты немесе болашақ ты кү ту; г) нарық тағ ы тұ тынушылардың саны, т.б. Сұ ранысқ а жә не сұ раныс кө леміне ә сер ететін барлық факторларды сұ раныс детерминанттары деп те атайды. Сұ раныс барлық осы факторлардың функциясы болып табылады:

Q_D = f (Р, I, Z, W, Psub, Pcom, N, В),

мұ ндағ ы, Q_D — сұ раныс; Р— бағ а; I— табыс; Z— талғ амдар мен қ алаулар; W— кү тулер (waiting); Psub – алмастырушы (субститутты) тауарлардың бағ асы; Pcom – толық тырушы (комплементарлы) тауарлардың бағ асы; N — сатып алушылардың саны; В — басқ а да факторлар.

Ұ сыныс дегеніміз – бұ л сатушылардың нарық та белгілі бір тауар кө лемін немесе қ ызмет тү рін берілген уақ ыт мезетінде белгілі бір бағ амен сатуғ а деген даярлығ ы немесе сата алу қ абілеті. Ұ сыныс кө лемі – бұ л нарық тағ ы барлық сатушылардың берілген уақ ыт мезетінде сатқ ысы келетін немесе сатуғ а дайын игіліктерінің жалпы саны. Ал ұ сыныс бағ асы – бұ л сатушының нарық жағ дайында берілген игіліктің кө лемін сатуғ а дайын минималды бағ асы. Тауардың бағ асы мен тауарды сату кө лемі арасындағ ы тура тә уелділікті сипаттайтын нарық тық ұ станымды ұ сыныс заң ы деп атаймыз: бағ а жоғ ары болғ анда (басқ а факторлар тұ рақ ты болғ анда) сатушылар ө з тауарын кө бірек кө лемде сатқ ысы немесе ұ сынғ ысы келеді. Мысалы, 20 тең ге бағ амен сатушылар Х тауарының 2 бірлігін сатады, 30 тең ге бағ амен – 4 бірлікті, ал 50 тең ге бағ амен Х тауарының 6 бірлігін сата алады.

Ө ндірушілердің берілген игіліктерді сатуғ а дайындығ ы ұ сыныс детерминанттарымен сипатталады. Ұ сыныс детерминанттары деп нарық жағ дайында ұ сынысқ а немесе сатушылардың сату қ абілетіне ә сер ететін бағ алық жә не бағ алық емес факторларды айтамыз. Ол факторлар мыналар: а) сол тауардың берілген уақ ыт мезетіндегі бағ асы; ә) ө ндіріс факторларының (ресурстардың) бағ алары; б) ө ндірісте қ олданылатын технологияның сипаты; в) болашақ бағ аны жә не тапшылық ты кү ту; г) салық тар мен субсидиялардың кө лемі; д) сатушылардың саны; т.б. Ұ сыныс кө лемі барлық осы факторлардың функциясы болып табылады. Ал ұ сыныс функциясы дегеніміз ұ сынысқ а ә сер ететін ә ртү рлі факторлардың ө згеруінен сол ұ сыныс кө лемінің ө згеру сипатын бейнелейтін тә уелділік жә не ол мынадай формуламен беріледі:

Qs = f (P, Pr, К, Т, N, В),

мұ ндағ ы, Pr — ресурстардың бағ алары; К — технология; Т — салық тар мен субсидиялар; N — сатушылардың саны; В — басқ а да факторлар.

Нарық тық тепе-тең дік дегеніміз бұ л берілген бағ а бойынша игіліктерге деген сұ раныс кө лемі оның сол игіліктің ұ сыныс кө леміне тең болғ ан кезіндегі орын алатын нарық тың қ алыптасқ ан жағ дайы. Ә рине, бұ л жерде, нарық тық тепе-тең діктің қ алыптасу шартының басты параметрлері болып, біріншіден, жоғ арыда аталып ө ткендей, тепе – тең дік бағ а жә не тепе – тең дік кө лем табылады. Тепе-тең дік бағ а – бұ л сатып алушылар мен сатушылардың ө зара ә рекеттері нә тижесіндегі сұ раныс бағ асы мен ұ сыныс бағ асын тең естіретін ортақ бағ а. Ал тепе-тең дік кө лем – бұ л сатып алушылар мен сатушылардың ө зара ә рекеттері нә тижесінде сұ раныс кө лемі мен ұ сыныс кө лемін тең естіретін ортақ сату жә не сатып алу кө лемі.

5.5 Икемділік ұ ғ ымы. Сұ раныс пен ұ сыныс икемділігі

Біз енді нарық тық механизмнің ә рекет етуі мен даму заң дылық тарын жә не оның негізгі элементі болып табылатын сұ раныс пен ұ сынысты одан ә рі терең талдау ү шін икемділік деген ұ ғ ымды қ арастырамыз. Экономикалық агенттердің тарапынан бағ аның жә не табыстың ө згеруіне деген мү мкін реакцияларын зерттеуде икемділік ұ ғ ымы маң ызды рө л ойнайды. «Икемділік» ұ ғ ымын да жоғ арыда аталғ ан, ағ ылшын экономисі Альфред Маршалл ө з зерттеуінде алғ аш рет қ олданып микроэкономика ғ ылымына енгізген болатын. Кейін, бұ л ұ ғ ым туралы идеяларды ағ ылшын экономисі Джон Хикс пен американ экономисі Пол Самуэльсон жә не тағ ы басқ а да ғ алымдар ә ріқ арай дамыта тү сті.

Икемділік дегеніміз – бір айнымалы ө лшемнің ө згеруіне байланысты екінші бір айнымалы ө лшемнің ө згеріске ұ шырау реакциясының дә режесі. Икемділіктің сандық мә нін есептеу ү шін икемділіктің коэффициенті қ олданылады. Ал, икемділік коэффициенті дегеніміз - бір айнымалының 1 пайызғ а ө згеруі нә тижесінде екінші бір айнымалының соғ ан байланысты қ анша пайызғ а ө згеретінін кө рсететін сандық кө рсеткіш. Икемділіктің мә ні нө лден шексіздікке дейін ө згеріп отырады. Икемділік сұ ранысқ а да, ұ сынысқ а да ә сер етеді. Ең алдымен, икемділіктің сұ ранысқ а қ алай ә сер ететіндігін қ арастыру қ ажет. Осы жерде сұ раныс икемділігінің ү ш тү рі болады:

1. Cұ раныстың бағ а бойынша икемділігі – бұ л тауар бағ асының бір пайызғ а ө згергендегі сұ раныс кө лемінің салыстырмалы ө згеру реакциясының сезімталдылығ ын сипаттайтын кө рсеткіштік коэффициент. Тә жірибелік мә ні жағ ынан, икемділіктің абсолюттік шамалары емес салыстырмалы шамалары ғ ана маң ызды болып табылады. Бұ л айтпаса да тү сінікті. Мысалы, біз «сникерстің» бағ асы 10 тең геге ө сті десек, онда оның ө згеруін байқ амау мү мкін емес, ө йткені ол тауар ү шін бағ аның осылай ө суі ө те маң ызды болып табылады, сондық тан ол сұ раныс кө лемін айтарлық тай ө згертеді. Ал «Вольво» автокө лігіне бағ а 10 тең геге ө сті десек, онда оның ө згеруі тұ тынушының сұ раныс кө леміне мү лдем ә сер етпейді. Сондық танда, бағ аның жә не сұ раныс кө лемінің ө згеруі салыстырмалы шамада мынадай формуламен беріледі:

E^D_P = DQ% / DР%,

мұ ндағ ы, E^D_P – сұ раныстың бағ алық икемділігінің мә нін кө рсететін коэффициент; DQ% - сұ раныс кө лемінің салыстырмалы ө згеруі; DР% - бағ аның салыстырмалы ө згеруі. Сұ раныстың бағ а бойынша икемділігіне байланысты бес тү рі бар: 1) Икемді сұ раныс – бағ аның ө згеруіне қ арағ анда сұ раныс кө лемінің кө бірек ө згеруін кө рсететін жағ дай, бұ л жерде икемділіктің мә ні 1-ден жоғ ары болады, Е_P^D> 1 (бұ л сұ раныс кө лемінің бағ ағ а қ арағ анда тез ө сетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді). 2) Икемсіз сұ раныс - бағ аның ө згеруіне қ арағ анда сұ раныс кө лемінің азырақ ө згеруін кө рсететін жағ дай, бұ л жерде икемділіктің мә ні 1-ден тө мен болады, Е_P^D< 1 (бұ л сұ раныс кө лемінің бағ ағ а қ арағ анда баяу ө сетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді). 3) Бірлік икемді сұ раныс – бағ аның жә не сұ раныс кө лемінің бір пропорцияда ө згеруін кө рсететін жағ дай, бұ л жерде икемділіктің мә ні 1-ге тең болады, Е_P^D =1 (бұ л бағ аның қ анша пайызғ а ө згерсе, сұ раныс кө лемінің де сонша пайызғ а ө згеретіндігін білдіреді). 4) Абсолютті (ө те) икемді сұ раныс – бағ аның ө те аз ө згеруіне немесе мү лдем ө згермеуіне орай сұ раныс кө лемінің шексіз ө згеруін кө рсететін жағ дай, мұ нда икемділіктің мә ні шексіздікке ұ мтылады, E_P^D = ¥.

5) Абсолютті (ө те) икемсіз сұ раныс – бағ аның ө згеруі сұ раныс кө лемін мү лдем ө згерпейтінін немесе салыстырмалы ө те аз ө згертетінін кө рсететін жағ дай, мұ нда икемділіктің мә ні нө лге тең болады, E_P^D = 0. Ө те икемді жә не ө те икемсіз сұ раныстың тү рлерін икемділіктің ең шеткі немесе сирек кездесетін жағ дайлары деп атайды.

2. Сұ раныстың қ иылысқ ан (тоғ ыспалы) икемділігі – бір тауардың бағ асының (Х) пайыздық ө згеруіне байланысты сол тауарды алмастыратын немесе толық тыратын екінші бір тауарғ а (Y) деген сұ раныс кө лемінің пайыздық ө згеру дә режесін кө рсететін коэффициент. Бұ л икемділіктің коэффициенті мына формуламен беріледі:

E^D_{x, y} = DQ_y% / DР_x%,

мұ ндағ ы, E^D_{x, y} – сұ раныстың қ иылысқ ан икемділігінің мә нін кө рсететін коэффициент; DQ_y% - Y тауарына деген сұ раныс кө лемінің салыстырмалы ө згеруі; DР_x% - X тауары бағ асының салыстырмалы ө згеруі.

Егер қ иылысқ ан икемділіктің мә ні (E^D_{x, y} > 0) 0-ден ү лкен немесе оң сан болса, онда бұ л қ арастырылып отырғ ан X жә не Y тауарлары – бірін-бірі алмыстырушы (субститут) тауарлар болып саналады (егерде, кофенің бағ асы ө сетін болса, онда оны алмастыратын шә йғ а деген сұ раныс артады). Егер қ иылысқ ан икемділіктің мә ні (E^D_{x, y} < 0) 0-ден кіші немесе теріс сан болса, онда бұ л қ арастырылып отырғ ан X жә не Y тауарлары – бірін-бірі толық тырушы (комплемент) тауарлар болып саналады (егерде, фотопленкағ а бағ а ө ссе, онда оны толық тыратын фотоаппаратқ а сұ раныс кө лемі тө мендейді). Ал егер қ иылысқ ан икемділіктің мә ні (E^D_{x, y}=0) 0-ге тең болса, онда бұ л қ арастырылып отырғ ан X жә не Y тауарлары - ө зара тә уелсіз тауарлар деп саналады, яғ ни бұ л екі тауардың арасында ешқ андай байланыс жоқ деген сө з (мысалы, қ аламғ а деген бағ аның ө суі сү тке деген сұ ранысты ө згертпейді).

3. Сұ раныстың табыс бойынша икемділігі – тұ тынушы табысының пайыздық ө згеруіне байланысты тауарғ а деген сұ раныс кө лемінің пайыздық ө згеруін сипатайтын сұ раныстың сезімталдық дә режесінің кө рсеткіштік коэффициенті. Бұ л икемділіктің коэффициенті мына формуламен беріледі:

E^D_I = DQ% / DI%,

мұ ндағ ы, E^D_I – сұ раныстың қ иылысқ ан икемділігінің мә нін кө рсететін коэффициент; DQ% - тауарғ а деген сұ раныс кө лемінің салыстырмалы ө згеруі; DI% - тұ тынушы табысының салыстырмалы ө згеруі. Ә рине, бұ л жерде табыс дең гейі сұ ранысқ а ә сер ететін маң ызды факторлардың бірі болғ андық тан, оның ө згеруінен тауарлардың ә р типіне деген сұ раныс ә ртү рлі жағ дайда ө згеріп отырады. Егер табыстың пайыздық ө згеруі сұ раныс кө лемінің пайыздық ө згеруіне қ арағ анда кем болса, онда сұ раныс табыс бойынша икемді (E^D_I > 1). Егер табыстың пайыздық ө згеруі сұ раныс кө лемінің ө згеруіне қ арағ анда артық болса, онда сұ раныс табыс бойынша икемсіз (E^D_I < 1) болып табылады. Мысалы, біріншіден, табыс ө скенде кә дімгі (қ алыпты) тауарларғ а да сұ раныс артады жә не ол кемімелі оң тә уелділікпен сипатталады. Яғ ни, уақ ыт ө ткен сайын табыстың ө суіне қ арағ анда бұ л тауарларғ а сұ раныс баяу қ арқ ынмен ө сіп отырады. Сондық тан, кә дімгі тауарлар ү шін сұ раныстың табыс бойынша икемділігінің мә ні нө лден ү лкен жә не 1-ден кіші (оң) болады: 0< E^D_I < 1. Кә дімгі тауарлардың мысалына тамақ, киім-кешек, тұ рмыстық тұ тыну заттары жатады. Екіншіден, табыс ө згергенде бірінші қ ажеттіліктегі тауарлар ү шін сұ раныс ө згермейді жә не табыс бойынша сұ раныс ө те икемсіз (нө лдік мә нді) болып табылады: E^D_I =0. Бірінші қ ажеттіліктегі тауарлардың мысалына тұ з жатады. Ү шіншіден, табыс ө скен сайын қ ымбат бағ алы заттарғ а (сапалы) немесе ұ зақ пайдаланылатын тауарларғ а сұ раныс тез қ арқ ынмен ө седі. Мұ ндай тауарларғ а деген табыс бойынша сұ раныс икемділігінің мә ні ә рқ ашанда 1-ден ү лкен (оң) болып келеді: E^D_I > 1. Қ ымбат бағ алы заттарғ а асыл тастар, қ ымбат автокө ліктер, антиквариат бұ йымдары, яхталар, тұ рғ ын ү йлер, т.б. жатады. Тө ртіншіден, табыс ө скенде қ алыпты емес немесе сапасыз тауарғ а (арзан) сұ раныс тө мендей береді. Мұ ндай тауарларғ а деген табыс бойынша сұ раныс икемділігінің мә ні ә рқ ашанда 0-ден кіші (теріс) болып келеді: E^D_I < 0. Бұ л тауарлар бағ асы жә не сапасы тө мен жақ ын алмастырушылар болып табылады, яғ ни табыс ө скенде тұ тынушылар оның сапалы алмастырушыларын тұ тына бастайды деген сө з. Сонымен, табыстың ө згеруіне байланысты осы аталғ ан тауарларғ а деген сұ раныс икемділіктерінің мә ндерін график арқ ылы кө рсете аламыз.

Ұ сынысқ а ә сер ететін басты фактор бағ а болғ андық тан, бұ л жерде ұ сыныстың бағ алық икемділігі деген тү рі қ арастырылады. Ұ сыныстың бағ а бойынша икемділігі дегеніміз – тауар бағ асының бір пайызғ а ө згеруіне байланысты ұ сыныс кө лемінің салыстырмалы тү рде қ анша пайызғ а ө згеретінін жә не соғ ан орай сезімталдық реакциясын кө рсететін сандық коэффициент. Ұ сыныстың бағ ағ а икемділігінің кө рсеткіштік мә ні мына формуламен беріледі:

E^S_P = DQ% / DP%,

мұ ндағ ы, E^S_P – ұ сыныстың бағ алық икемділігінің мә нін кө рсететін коэффициент; DQ% - ұ сыныс кө лемінің салыстырмалы ө згеруі; DР% - тауар бағ асының салыстырмалы ө згеруі.

Ұ сыныстың бағ а бойынша икемділігінің де сұ раныстікіндей негізгі 5 тү рі бар: 1) икемді ұ сыныс – бағ аның ө згеруіне қ арағ анда ұ сыныс кө лемінің кө бірек ө згеруін кө рсететін жағ дай (бұ л ұ сыныс кө лемінің бағ ағ а қ арағ анда тез ө сетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді), бұ л икемділіктің коэффициенті бірден жоғ ары (E^S_P> 1); 2) икемсіз ұ сыныс – бағ аның ө згеруіне қ арағ анда ұ сыныс кө лемінің азырақ ө згеруін кө рсететін жағ дай (бұ л ұ сыныс кө лемінің бағ ағ а қ арағ анда баяу ө сетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді), бұ л икемділіктің коэффициенті бірден тө мен (E^S_P< 1); 3) бірлік икемді ұ сыныс – бағ аның да, ұ сыныс кө лемінің де бір пропорцияда немесе бірдей пайызғ а ө згеретінін кө рсететін жағ дай (бұ л бағ аның қ анша пайызғ а ө згерсе, ұ сыныс кө лемінің де сонша пайызғ а ө згеретіндігін білдіреді), бұ л икемділіктің коэффициенті 1- ге тең (E^S_P=1); 4) абсолютті (ө те) икемді ұ сыныс – бағ аның ө те аз немесе мү лдем ө згермеуіне байланысты ұ сыныс кө лемінің шексіз ө згеруін кө рсететін жағ дай, мұ нда икемділіктің мә ні шексіздікке ұ мтылады, E_P^S = ¥; 5) абсолютті (ө те) икемсіз ұ сыныс – бағ аның ө згеруі ұ сыныс кө лемін мү лдем ө згерпейтінін немесе салыстырмалы ө те аз ө згертетінін кө рсететін жағ дай, мұ нда икемділіктің мә ні нө лге тең болады, E_P^S = 0.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары

1. Адам Смиттің «кө рінбейтін қ ол» қ ағ идасын қ алай тү сінуге болады?

2. Нарық тың анық тамаларына сипаттама берің із?

3. Нарық тың негізгі элементтеріне не жатады?

4. Нарық тың атқ аратын негізгі қ ызметтері қ андай?

5. Нарық тың принциптері қ андай?

6. Нарық тың ә ртү рлі жіктелу ө лшемдеріне байланысты тү рлері қ андай?

7. Сұ раныс жә не оғ ан ә сер ететін факторлар қ андай?

8. Ұ сыныс жә не оғ ан ә сер ететін факторлар қ андай?

9. Икемділіктің тү рлері қ андай?

10. Икемділіктің тә жірибелік маң ызы неде?

Студенттің ө зіндік жұ мыстары

1. Тақ ырып бойынша экономикалық сө здік жасау (глоссарий).

2. Тақ ырып бойынша логикалық схемалар қ ұ растыру.

3. Мына сұ рақ тарғ а жауап берің із (конспект):

1) Нарық тың артық шылық тары мен кемшіліктері.

2) Қ азақ стандағ ы нарық тық қ атынастардың даму кезең дері мен бағ ыттары.

Тест тапсырмалары:

1. Ө ндірушілер мен тұ тынушылардың мү дделерін келістіріп отыратын қ ұ дырет не?

А) Экономика. В) Қ ор биржасы. С) Бағ а. D) Ақ ша. Е) Банк.

2. Тауардың альтернативтік қ ұ ны былай ө лшенеді:

А) Берілген тауарды ө ндіру ү шін кеткен ресурстар шығ ындарымен.

В) Бағ а индексімен.

С) Берілген тауарды ө ндіру ү шін кеткен ақ ша саныменен.

D) Берілген тауарды ө ндіру ү шін басқ а тауар ө ндіруден бас тарту арқ ылы.

Е) Ү немделген ресурстар кө мегімен.

3. Нарық тың негізгі артық шылық тары қ андай?

А) Қ ажетті мө лшерде жә не жоғ ары сапамен тү рлі талаптарды қ анағ аттандыру қ абілеттілігі.

В) Бағ аны тө мендету мақ сатында бә секені дамыту.

С) Ө згеретін жағ дайғ а икемділік пен бейімделу.

D) Ресурстарды тиімді орналастыру.

Е) Аталғ андардың барлығ ы дұ рыс.

4. Ө зіндік қ ұ н дегеніміз – бұ л:

А) Ө ткен ең бек шығ ыны. В) Ө нім ө ндірудегі кә сіпорын шығ ынының ақ шалай кө рінісі.

С) Жаң а қ ұ н. D) Тірі ең бек шығ ыны. Е) Қ оғ амдық ең бек шығ ыны.

5. Тұ тынушылар ө з қ аржысын алдымен қ ай нapық тa жұ мcaйды?

А) Ең бек. В) Жер. С) Капитал. D) Тауарлар мен қ ызметтер. Е) Ақ парат.

6. Нарық тың негізгі кемшіліктерін атаң ыз:

А) Қ оғ амдық проблемаларды шешпейді.

В) Қ оғ амның бай жә не кедей топтарына бө лінуінің кү шеюі.

С) Іргелі зерттеулерді қ амтамасыз етпейді.

D) Бағ аның тұ рақ тылығ ы мен табыстың алынуына кепілдік бермейді.

Е) Аталғ андардың барлығ ы дұ рыс.

7. Тө мендегiлердiң қ айсысы нарық тың қ ызметiне жатпайды:

А) Ақ параттық. В) Бағ а белгiлеушiлiк. С) Сынаушылық.

D) Сауық тыру. Е) Реттеуші.

8. Инфрақ ұ рылым дегеніміз не?

А) ө ндірістің қ алыпты жұ мыс істеуі ү шін халық қ а жә не фирмаларғ а қ ызмет кө рсететін шаруашылық ұ йымдар мен коммерциялық емес мекемелер жү йесі.

В) экономикалық, қ ұ қ ық тық, моральдық, жә не басқ а да аспектілері бар экономикалық субъектілердің ө зара кү ресі немесе бақ таластығ ы.

С) негізінде сұ раныс пен ұ сыныс механизмі жататын ө зін-ө зі реттеуші жү йе.

D) Игіліктермен, қ ызметтермен, ө ндіріс факторларымен жұ мыс істейтін заң ды жә не физикалық тұ лғ алардың қ ұ рылғ ан жү йесі.

Е) Жарнама жә не тауардың сапасы арқ ылы жү ргізілетін бә секенің бір тү рі.

9. А. Смит «кө рінбейтін қ ол» деп нені тү сінген:

А) Еркін бә секені.В) Мемлекеттік реттеуді. С) Салық салудың принциптерін. D) Ақ шаларды жә не олардың айналу шапшаң дығ ын. Е) Адамдардың сана-сезімі мен ойлау қ абілеттіліктерін.

10. Нарық тық экономика теориясының негiзiн калаушы кiм?