Алматы, 2015

Прокуратура қ алыптасу мен дамудың ұ зақ жолдарынан ө тті. Оның тарихы маң ызды ү ш кезең ге бө лінетінін атауғ а болады.

Қ азақ стан прокуратурасының алғ ашқ ы қ алыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13 шілдесіндегі Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші шақ ырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Ә ділет халық комиссариатының қ ұ рамында мемлекеттік прокуратура органы қ ұ рылды. Соғ ан сә йкес Ә ділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қ оса атқ арды. Осы сессияда «Прокурорлық қ адағ алау туралы ереже» бекітілді. Прокуратураның дамуының екінші кезең інде, яғ ни, 1933 жылы оның ө кілеттігі кең ейе тү сті. Ә ділет халық комиссары жанында прокуратура басқ армасы қ ұ рылып, дербестікке қ ол жеткізді. Оның тарихында тұ ң ғ ыш рет прокурордың міндеттері Ә ділет халық комиссарынан бө лінді.

1936 жылы 5 желтоқ санда КСРО ө зінің жаң а Конституциясын қ абылдады, сол оқ иғ а республика ү шін тарихи маң ызғ а ие болды, соң ынан Қ азақ стан автономиялы республикадан одақ тық республикағ а айналып, КСРО-ның қ ұ рамындағ ы тең қ ұ қ ық ты мемлекет болды. Қ азақ стан 1937 жылы ө зінің алғ ашқ ы Конституциясын қ абылдады.

Осы сә ттен прокуратураның дамуы мен нығ аюының ү шінші кезең і басталды, Ә ділет халық комиссарынан прокуратура толық бө лінді. Республика қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының дербес қ ұ рылымы ретінде жұ мыс жасай бастады. Қ азақ КСР-ның тұ ң ғ ыш дербес прокуроры С.Есқ араев болды. Сол жылдың 11-ші қ арашасында Ә ділет халық комиссары жә не прокуратураны бө лу туралы бұ йрық шығ ып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның прокурорына бағ ынатын болды.

Сол кезең де прокуратурағ а мемлекеттік мекемелердің, қ оғ амдық жә не жеке меншік ұ йымдары іс-ә рекетінің заң дылығ ына, сонымен қ атар жеке адамдардың, тергеу органдары, анық тау жә не т.б. органдары қ ызметін қ адағ алауды жү зеге асыру жү ктелді.

Алайда прокуратураның тарихында қ алыптасқ ан кү рделі жағ дайларғ а байланысты ө зінің қ ұ қ ық қ орғ ау міндеттерін толық кө лемде жү зеге асыра алмағ ан кезең і де болды. Кең ес ү кіметіне қ арсы жә не ұ лтшыл деген айып тағ ылып, саяси қ уғ ын-сү ргін қ ұ рбаны болғ ан республиканың прокуроры болғ ан сегіз арысымыз бар. Олар Нығ мет Нұ рмақ ов, Нұ ртаза Ералин, Сә дуақ ас Мә мбеев, Жанайдар Сә дуақ асов, Боран Айтмағ амбетов, Қ анай Боранбаев, Мырзағ ұ л Атаниязов жә не Сү леймен Есқ араев. Тек 1937 жылдың ө зінде ғ ана прокуратура органдарынан 40-тан астам қ ызметкер негізсіз жұ мыстан шығ арылды, солардың бірқ атары революцияғ а қ арсы жә не ұ лтшыл топтарғ а қ ол ұ шын берді деген желеумен қ амауғ а алынды. Бұ л жаппай саяси қ уғ ын-сү ргін кезең і еді. Сол қ ысталаң шақ тың ө зінде прокуратура органдарында ө з жұ мысына адал жандар, заң дылық тың мү лтіксіз орындалуы ү шін жан аямай кү ресіп жатты.

Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында прокурорлық -тергеу кадрлары Отанды қ орғ ау ісінде ө шпес ерліктің ө негесін кө рсетті. Соғ ыс басталғ аннан кейін 1942 жылдың тамыз айында 885 прокуратура қ ызметкерлерінің 411-і Қ арулы Кү штер қ атарына шақ ырылып, соғ ысқ а кетті. Кө птеген прокурорлар мен тергеушілер бостандық пен мемлекетіміздің тә уелсіздігі ү шін ө з ө мірлерін қ иды. Атырау (бұ рынғ ы Гурьев) облысы Мақ ат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі Мұ са Баймұ қ ановқ а майдандағ ы ерлігі ү шін 1945 жылы 10 сә уірде Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Ө кінішке орай оны ол алып ү лгере алмады, сол жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қ аза тапты. Ұ лы отан соғ ысында аты аң ызғ а айналғ ан ұ шқ ыш, Кең ес Одағ ының Батыры ұ шқ ыш Н.Ә бдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қ арағ анды облысы Қ арқ аралы ауданында туғ ан Нү ркен жау эшалонының кү лін кө кке ұ шырып, ерлікпен қ аза тапты. 1943 жылы 31 наурызда оғ ан Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Сол аяулы Нү ркен Қ арағ анды облыстық прокуратурасында тергеуші болғ ан еді.

Соғ ыс аяқ талғ ан соң прокуратураның қ ызметкерлері ауыл шаруашылығ ын қ алпына келтіру ү шін белсенді жұ мыс жасады, мемлекеттік жә не қ оғ амдық меншікті мү лтіксіз қ орғ ады жә не қ оғ амдық, мемлекеттік жә не ең бек тә ртібін бұ зғ ан адамдармен аянбай кү ресті.

Соғ ыстан кейінгі онжылдық басты конституциялық міндеті заң дардың дә лме-дә л ә рі біркелкі қ олданылуын қ адағ алау болып қ алыптасқ ан прокуратураның беделін онан ә рі кө терумен сипатталады.

Қ азақ стан мемлекеттіліктің дамуымен қ атар республикалық органдар жү йесінде прокуратураның рө лі мен орны ө згеріп отырды, яғ ни, оның қ ызметі жаң а мазмұ нмен толық тырылып, прокурорлық қ адағ алаудың міндеттері ө згертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұ рғ ан міндеттер ө згертілгенімен, ол тұ рақ ты тү рде қ ұ қ ық қ орғ ау органы, демек, оның қ ызметінің басты мазмұ ны заң дылық пен қ ұ қ ық қ орғ ауды қ амтамасыз ету, азаматтардың ә леуметтік-экономикалық, саяси жә не жеке қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау, қ ұ қ ық бұ зушылық ты болдырмау болып қ ала берді.

Мемлекет дамуының барлық кезең дерінде прокуратураның рө лі сө зсіз ө се тү сті жә не оның алдындағ ы міндет ә рбір азаматтың прокуратура ө зінің мү ддесін нағ ыз қ орғ аушысы екендігіне қ алтқ ысыз сенетін дә режеге жеткізу болды.

Алайда, Қ азақ стан тә уелсіздігін алғ анғ а дейін, прокуратура да басқ а қ ұ қ ық қ орғ ау органдары сияқ ты, тоталитарлық мемлекет жағ дайындағ ы ә міршілдік-ә кімшілік жү йенің мү ддесін бірінші кезекке қ ойғ анын айта кету керек. Соғ ан қ арамастан прокуратура органдары қ ызметінің басты мазмұ ны қ ай кезде де заң бұ зушылық ты анық тап, оғ ан дер кезінде тосқ ауыл қ оя білу болды.

1991 жылғ ы тамыз оқ иғ асында республикалық прокуратура органдары осындай сын сә тте абдырамастан қ алыптасқ ан жағ дайғ а байланысты тез арада бағ ыт-бағ дарын айқ ындап, ескіше жұ мыс істеуден бас тартып, прокурорлық қ адағ алаудың тиімді тә сілдерін енгізуге кү ш салды.

Елімізде болып жатқ ан тың ү рдістер мен заң саласындағ ы жаң алық тар адамды қ оғ амның жоғ арғ ы қ ұ ндылығ ы ретінде бірінші кезекке шығ арып, азаматтардың сотпен қ орғ алу қ ұ қ ығ ын кең ейте тү сті. Жеке адамның қ ұ қ ығ ын қ орғ ау республика прокуратура органдары қ ызметінің негізгі мазмұ нына айналды.

Прокурорлық қ адағ алаудың одан ә рі дамуы жә не прокуратура органдары жү йесін реформалау кезең і Қ азақ стан Республикасының тә уелсіздігін алғ ан сә тінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаң а мемлекеттік қ ұ рылымының, саяси жә не халық аралық -қ ұ қ ық тық бағ дардың қ ағ идасына сә йкес жү зеге асырылуы мү мкін емес еді.

1991 жылдың 6-шы желтоқ санында Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің «Қ азақ КСР прокуратурасы органдарының бірың ғ ай жү йесін қ ұ ру, оның дербестігі мен тә уелсіздігін қ амтамасыз ету туралы» Қ аулысымен Қ азақ КСР Бас прокурорына бағ ынатын бірың ғ ай прокуратура органдарының жү йесі қ ұ рылды. 1992 жылғ ы 17 қ аң тарда Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Кең есінің Қ аулысымен «Қ азақ стан Республикасының прокуратурасы туралы» Заң кү шіне еніп, соғ ан сә йкес прокуратура Жоғ арғ ы Кең еске есеп беретін, заң дардың орындалуына жоғ арғ ы қ адағ алауды жү зеге асыратын орган болды. Осы заң прокуратураның қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметін жақ сартуда оң ә сер етті. Алайда, мемлекеттік қ ұ рылыс ү дерісінің жедел дамуы жә не қ ұ қ ық демократиясының ө ріс алуы қ ұ қ ық жү йелерін қ алыптастыруда жаң а ізденістерді талап ете бастады. Осығ ан байланысты 1994 жылы 12 ақ панда Елбасының Қ аулысымен Қ азақ стан Республикасындағ ы Қ ұ қ ық тық реформаның мемлекеттік бағ дарламасы бекітілді. Бұ л қ ұ жатта прокуратура органдарын реформалаудың негізгі қ ағ идалары анық талды.

Одан ә рі ол 1995 жылғ ы 30 тамызда республикалық референдумда қ абылданғ ан Конституциямызда жә не Президенттің 1995 жылғ ы «Қ азақ стан Республикасының прокуратурасы туралы» Заң кү ші бар Жарлығ ында кө рініс тауып, бекітілді. Конституцияның 83-бабындағ ы прокуратура туралы негізгі ереже прокуратураның бірың ғ ай орталық тандырылғ ан дербес жү йе екендігін жариялап берді.

Сө йтіп, прокуратура республикамыздың мемлекеттік билік органдары жү йесінде ө зінің конституциялық орнын еншіледі. Елбасына ғ ана есеп беретін жә не Республика аумағ ында заң дардың, Қ азақ стан Республикасы Президенті Жарлық тарының жә не ө зге де нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің дә лме-дә л ә рі біркелкі қ олданылуына жоғ арғ ы қ адағ алауды жү зеге асыратын республика прокуратурасы Конституцияның, адам мен азаматтың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының берік сақ талуы тә різді міндеттерді жү зеге асырудың қ ұ қ ық тық тетігі болып табылады. Прокуратура заң дылық тың кез-келген бұ зылуын анық тау мен жою жө нінде шаралар қ олданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен заң дарына қ айшы келетін заң дар мен басқ а да қ ұ қ ық тық актілерге наразылық білдіреді. Жинақ тап айтсақ, республика прокуратурасы ө з ө кілеттігін Ата Заң ымыз бен заң дарымызғ а сә йкес жү зеге асырады.

Прокуратура органдары дамуының келесі кезең і 2002 жылы «Прокурорлық қ адағ алау мә селелері жө ніндегі кейбір Қ азақ стан Республикасы заң намалық актілеріне ө згерістер мен толық тырулар енгізу туралы» Қ азақ стан Республикасы Заң ының қ абылдануымен байланысты болды. Осы Заң да заң дылық тың жә не азаматтардың қ ұ қ ық тарын қ орғ аудың дең гейін онан ә рі кө теру қ ажеттілігі бекітілген. Сондай-ақ, еліміздің жоғ арғ ы қ адағ алау органын кү шейтуге, прокурорлардың заң дарды сақ тау туралы актілері мен талаптарын міндетті тү рде орындауды қ амтамасыз етуге ерекше кө ң іл бө лінген, оларды кү штеп орындату механизмдері анық талғ ан, сонымен қ атар, прокурорлық қ адағ алаудың актілері мен заң ды талаптарын орындамағ андары ү шін заң ды тұ лғ алар мен азаматтардың жауапкершілігі кү шейтілген.

Қ азіргі кезде ол басқ а мемлекеттік органдар қ ызметін алмастырмайды, ә ртү рлі шаруашылық субьектілерінің қ ызметіне негізсіз араласпайды. Сонымен қ атар, прокуратура Конституцияның 83-бабына сә йкес, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұ лғ алары жол берген заң бұ зушылық тарды анық тауды кү шейтіп, орын алғ ан кемшіліктерді заң да қ аралғ ан тұ рғ ыда жоюғ а ық пал етеді, оның ішінде атқ ару жә не сот биліктерінің заң сыз актілеріне наразылық келтіріп, сондай-ақ қ олданыстағ ы заң дар мен Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлық тарын орындамау фактілерін қ алт жібермейді.

Тә жірибені ө ткізу жоспары:

(Ү ЗІНДІ)