Тұрғыдан түсіну жолдары

Қ оғ амды материалистік тұ рғ ыдан тү сіну жолында К.Маркс қ оғ амдық -экономикалық формация теориясын жасайды. Оның ойынша, ол – нақ тылы-тарихи сатыдағ ы белгілі бір ө ндіріс тә сіліне негізделген қ оғ ам. Формациялық тұ рғ ыдан бү кіл адамзат тарихын талдай келе, К.Маркс келесі қ оғ амдарды ашады: алғ ашқ ы қ ауым, қ ұ л иеленушілік, феодалдық, капиталистік формациялар. Алайда, адамзат тарихы болашақ та коммунистік формацияны заң ды тү рде тудырады. Ө йткені, оның ойынша, капиталистік қ оғ амның негізгі мақ саты – заттық байлық ты жинау, капиталды ө сіру, ал тарихи сахнада ө мір сү ріп жатқ ан тірі адам – сол мақ саттың қ ұ ралы ғ ана. Осы себепті К.Маркс капиталистік қ оғ амды қ атты сынғ а алады. “Капитал ең тә тті шырынның ө зін адамдардың бас сү йегіне қ ұ йып ішеді”, …“адамдардың бір-біріне деген нә зік те жылы қ атынастарын капитал мұ зды суғ а батырады”, …“бұ л қ оғ амда кә ртайып қ айраты кеткен шал гү лденген жас ә йелге ү йленеді, ө йткені бұ л қ оғ амда бә рі де сатылады”, - деп қ орытады К.Маркс. Ә рине, мұ ндай ақ уалдың мә ң гілік сақ талуы мү мкін емес. И.Канттың “адамды ә рқ ашанда мақ сат тұ т” деген талабын жақ сы білген К.Маркс, болашақ та адамды негізгі мақ сатқ а айналдыратын қ оғ ам дү ниеге келеді, ол – коммунизм (communіtas – латын сө зі, - қ ауымдық) деген тұ жырым жасайды. К.Маркстің ойынша, бұ л қ оғ амда жеке меншік толығ ынан жойылып, ө ндіргіш кү штердің орасан зор дамуының нә тижесінде адамдар арасында толық тең дік орнап, олардың барлық қ ажеттіктері толығ ынан ө теліп, адамдар жан-жақ ты дамып гү лденеді, адамзаттың мың дағ ан жылдар армандағ ан бақ ытты ө мірге қ олдары жетеді. Алайда, ондай қ оғ амғ а жету жолында ең алдымен социалистік сатыдан ө ту қ ажет. Кү йреген капитализмді терістеп дү ниеге келген бұ л қ оғ амда ә лі де болса таптар мен ә леуметтік ә р-тү рлі топтар сақ талады. Бұ л қ оғ амда ә р адамнан ө з қ абілетіне қ арай, қ айырымына ең бегіне қ арай игіліктер бө лінеді, - деп қ орытады К.Маркс.

Бү гінгі таң дағ ы К.Маркстің коммунизм теориясын сынаушылар ө здерінше оны “сілейте сынап”, оғ ан қ арсы теріске ешқ ашанда шығ арылмайтын деректер таптық, - деп масаттанады. Ондай “ғ ұ ламалар” ә сіресе бү гінгі “либералдардың ” араларында жиі кездеседі. Ол қ андай деректер екен?

Біріншіден, ә р адамның барлық қ ажеттіктерін толығ ынан ө теу ү шін шексіз байлық ө ндірілуі қ ажет, ал оның ешқ ашанда болуы мү мкін емес, бұ л дү ниедегінің бә рі шектелген, - деген “даналық ты” олар алғ а тартады. Осы арада дереу бізге мынандай ой келеді: бү кіл дү ниежү зілік қ ауым мойындағ ан аса дарынды ойшыл қ азіргі кейбір майда қ оғ амтанушылардан да тайыз болғ аны ма? - Ә рине, жоқ. Дү ниедегінің бә рі де шектелген – ол рас. Сонымен қ атар, бұ л қ ағ ида адамғ а да жатады. Мысалы, жеке адамғ а шақ қ анда жылына қ анша ет, кө гө ніс, май, т.б. тағ амдар керек екен? Ол шексіз бе? - Ә рине, шектелген. Басқ а да адамғ а қ ажет материалдық игіліктерді де осы секілді қ арастыруғ а болады. Бірақ, бұ л дү ниеде шектелмейтін бір ғ ана нә рсе бар – ол адамның рухани-шығ армашылық жетілуі. К.Маркстің ойынша, жаң а қ оғ амды орнату барысындағ ы қ алытасатын қ оғ амдық қ атынастар адамның белсенді жасампаздық іс-ә рекетін тудырып, соның нә тижесінде тек жағ алай орта ғ ана ө згеріп қ оймай, сонымен бірге, адамдардың ө здері де ө згеріп, жан-жақ ты дамып, ішкі табиғ и дарындарын гү лдетіп сыртқ а шығ арады. Мұ ндай ә леуметтік болашақ ақ уалды ол кісі коммунизм деген ұ ғ ыммен береді. Ал мұ ндай жолмен дамудың расында да шегі жоқ - ол тоқ талмайтын ү рдіс.

Екіншіден, марксизмді сынаушылар “егер адамның барлық қ ажеттіктерін ө тей алатын ақ уал дү ниеге келсе, онда дереу қ оғ ам іріп-шіри бастар еді”, - деген пікір айтады. Ө йткені, адамғ а ешнә рсе қ ажет емес, ондай жағ дайда адамның саусағ ы да қ имылдамайды емес пе?, - деген сауалды қ ояды. - Ә рине, біз адамды тек қ ана дене ретінде қ арасақ, бұ л пікірді терістеу қ иын. Онда бақ ыт, ө мірдің мә ні тек қ ана ішіп-жеп, дү ниеден тә ндік-сезімдік лә ззә т алуда болса керек. Мұ ндай кө зқ арас, мә селеге терең ірек ү ң ілсек, адамды жануарғ а тең еп, оның қ адір-қ асиетін аяқ қ а басады, оның “жиырылғ ан ғ арыштық ” Дү ниедегі ерекше рө лін тү бі жоқ тұ ң ғ иық қ а батырады. Сондық тан да болар, кейбір билікке ұ мтылғ андар, шындық қ а айналмайтын уә делер беріп қ алың бұ қ араны алдап-арбап, оны жең іл тү рде оң ғ а-солғ а, керек жақ қ а бұ рылатын тобыр ретінде қ арайды. Мұ ндай ақ уалды бү гінгі таң да біз кейбір материалдық жағ ынан дамығ ан елдерден байқ аймыз. Ө кінішке орай, сонау Қ айта Ө рлеу заманынан басталғ ан Батыс елдеріндегі ө мірдегі материалдық -сезімдік бағ ыт бү гінгі кү нге шейін созылып, терең рухани-адамгершілік дағ дарысқ а ә келгенін дү ниежү зілік зайырлы қ ауым кө ріп отыр. Алайда, бұ л ө мірлік жолдың адамзатты тұ йық тық қ а, я болмаса, ядролық соғ ыс арқ ылы ө зін-ө зі ө лтіруіне ә келетінін болжау қ иын емес. Расында да, материалдық игіліктер ә рқ ашанда шектелген. Егер, адамзаттың дамығ ан елдердегі “алтын миллиард” аталғ ан бө лігі ө лшемнен тыс тұ тынуды ө мірлік мақ сат-мұ ратқ а айналдырып, ал келесі артта қ алғ ан елдердегі миллиардқ а жуығ ы кү нбе-кү н аштық тың зардабын кө ріп, жыл сайын 70 миллионғ а жуығ ы ө ліп жатса, жер бетіндегі шиеленіс, экстремизм мен терроризмнің ө ршімесіне кім кепіл бере алады?

Бірақ, адамзаттың ә р-тү рлі заманда ө мір сү рген барлық кемең герлері - Сократ пен Анарыстан бастап, Абай мен К.Ясперске дейін - адамның рух екенін шаршамай айтып келген болатын. Ө кінішке орай, бү гінгі таң ғ а шейін рухани-адамгершілік жолында адамзат ө те қ абілетті оқ ушы болып отырғ ан жоқ. Алайда, болашақ та тек осы жолда ғ ана адамзат ө зін-ө зі сақ тап қ алуы мү мкін.

К.Маркстің коммунистік теориясына бү гінгі таң да қ андай бағ а беруге болады? Бұ рынғ ы Кең ес Одағ ындағ ы социалистік қ оғ амды орнатудағ ы орасан-зор жасампаздық пен қ атар қ айғ ығ а толы іс-ә рекеттер тарихи тұ йық тық қ а ә келгенін жақ сы білеміз. Алайда, оның кінә сін К.Маркстің теориясынан іздеу дұ рыс болар ма екен? Мү мкін, оғ ан кінә лі “марксизмді жаң а дә уірде шығ армашылық жолмен ә рі дамытқ ан” большевиктердің кө семі Ленин болар? –Расында да, капиталистік қ атынастар ә рі кү шіне кірмеген, тіпті кейбір жерлерде тағ ылық тың іздері ә лі ө шпеген феодалдық елде социализм орнатамыз деп лепірген революцияшыл топтардың тарихи кінә лігін айтпай кетпеуге болмайтын сияқ ты. Екінші жағ ынан, қ оғ амдағ ы терең де жү йелі дағ дарыстың ө ршіп, халық тың шыдамының таусылғ аны да оғ ан себеп болса керек. Алайда, бү гінгі таң дағ ы ә леуметтік мемлекет орнатқ ан кейбір елдерге кө з жіберсек (Швеция, Финляндия; Голландия т.с.с.) ол елдерді К.Маркстің заманындағ ы капиталистік қ оғ аммен толығ ынан салыстыруғ а болмайды. Мемлекет тарапынан жасалғ ан кө лемді ә леуметтік бағ дарламалар ә лсіз тотптарғ а біршама кө мек кө рсетіп олардың ө мірден ө з орнын табуғ а кө мектеседі. Сонымен, дамығ ан капиталистік елдер ешқ андай революция, қ антө гіс тө ң керістерсіз-ақ бірте-бірте ә леуметтілікке қ арай жылжып бара жатыр. Ал, социализм дегеніміздің ө зі ә леуметтілік деген мағ на береді. Олай болса, К.Маркстің тарихи болжамы бірте-бірте іске асып келе жатқ анғ а ұ қ сайды.

Сонымен қ атар, К.Маркстің теориясындағ ы тарихи ү рдістегі революцияның, зорлық -зомбылық тың рө лін асыра кө рсетуі – сол кезде болғ ан ә леуметтік-саяси ақ уалдан, содан ашынудан шық са керек. Қ андай ұ лы адам болғ анымен, бұ л тұ лғ а да ө з заманының ұ лы болғ анын айтып кету қ ажет. Олай болса, ол да қ ателескен. Бү гінгі заманның шың ынан тарихқ а кө з жіберсек, бірде-бір тарихтағ ы болғ ан революцияның алдына қ ойғ ан мақ сат-мұ раттарына жетпегенін, керісінше, миллиондағ ан адамдарды қ айғ ы-қ асіретке, адам шошынарлық қ антө гіске ә келгенін кө реміз. Тарихи ү рдістен шығ атын бү гінгі адамзаттың кө зі жеткен тұ жырымы - қ оғ амды кү нбе-кү нгі қ ажымас ең бек, ө зара келісімге келу, қ айшылық тарды бейбіт жолмен шешу арқ ылы даму болмақ.

Бү гінгі таң дағ ы қ оғ амды зерттеудің кең тарағ ан ә дістемесі – цивилизациялық талдау. Оның негізгі ү лгісі ХХ ғ асырдың 60-ж.ж. аяғ ында жасалғ ан болатын. Осы кезде К.Маркстің жасағ ан формациялық теориясына қ анағ аттанбаушылық байқ алды. Ө йткені, Кең ес Одағ ындағ ы мемлекеттік меншікке негізделген жоспарлық экономика Батыстағ ы капиталистік жеке меншікке негізделген нарық тық экономикамен сайысқ а тү се алмай артта қ ала бастады. Ал К.Маркстің формациялық теориясы бойынша, социализм капиталистік қ оғ амның жеткен жетістіктерін басып озып, одан да гө рі асқ ан ө ндіргіш кү штерді тудыруы керек еді. Осы ақ уалды ескере отырып Д.Бэлл, Р.Арон, У.Ростоу сияқ ты Батыс ойшылдары К.Маркстің коммунизм теориясын “утопиялық, ешқ ашанда ө мірге келмейтін сағ ым” ретінде қ арап, олай болса қ оғ амды талдаудағ ы жаң а ә дістеменің керек екенін алғ а тартты. Сондық тан, Батыс ә леуметтік философиясында формациялық талдаудың орнына цивилизациялық сараптау жолы келді.

Біріншіден айтып кететін жә йт – цивилизация ұ ғ ымының кө п мағ налығ ы. “Cіvіlіtas”, - деген латын сө зі “қ алалық ”, “азаматтық ”, - деген мағ на береді. Енді бұ л ұ ғ ымғ а берілетін бірнеше негізгі тү сініктерді атап ө тейік. Біріншіден, цивилизация алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амнан кейін дү ниеге келетін адамзат тарихының сатысы (Л.Морган, Ф.Энгельс). Екіншіден, цивилизация дегеніміз қ оғ амның алып заттық денесінің пайда болып, адамдардың материалдық -сезімдік ө мірлік бағ ытына кө шуі, руханияттың азғ ындауы (О.Шпенглер, Ж.Ж.Руссо). Ү шіншіден, цивилизация дегеніміз белгілі бір географиялық ойкуменада (аймақ та) қ алыптасатын ортақ дү ниесезім мен ө мір салты, мә дени қ ұ ндылық тар (А.Тойнби, В.Данилевский). Тө ртіншіден, ө ндіргіш кү штер дамуы биік дә режеге кө теріліп, негізгі қ оғ амдық қ атынастардың заң мен ретке келтірілуі, адам қ ұ қ тарының бұ лжытпай орындалуы, “тұ тыну қ оғ амының ” орнауы (Д.Бэлл, З.Бзежинский). Бесіншіден, цивилизация дегеніміз, сайып келгенде дін арқ ылы берілетін моральдық -рухани қ ұ ндылық тардың негізінде ұ йымдасқ ан қ оғ ам (В.Мак-Нил, С.Хантингтон).

Қ алай дегенде де, ә рине, алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам цивилизация емес. ХХғ. ө мір сү рген кө рнекті неміс ойшылы К.Ясперс цивилизация “кіндікті заманда” - б.з.д У111-11 ғ.ғ. дү ниеге келеді, - деген пікір айтады. Бұ л кезде Шығ ыста да, Батыста да бү кіл адамзат пір тұ татын ойшылдар дү ниеге келіп, ө з халық тарын адамгершілік жолғ а тү сіреді. Олар: Лао-Цзы мен Кон-фу-цзы (Қ ытай), Махавира мен Гаутама Сидхартха, соң ынан Будда аталғ ан (Ү нді), Заратустра (Парсы), Сократ, Платон, Аристотель (Греция), Палестина топырағ ында дү ниеге келген Библияда кө рсетілген кейіпкерлер, - деп қ орытады К.Ясперс.

Алайда, кіндікті заманды материалистік тұ рғ ыдан тү сінуге болар ма екен? Аталғ ан уақ ыт адамзаттың қ ола дә уірден ө тіп темір дә уіріне келген кезін кө рсетеді. Соқ аның басына байлағ ан темірден жасалғ ан жер жыртқ ыш жердің ө ң делуін анағ ұ рлым жақ сартып кө п ө нім алуғ а мү мкіндік береді. Ал оның ө зі қ ажеттіктен артық байлық тың дү ниеге келуіне, соның нә тижесінде ең алдымен заттарды айырбастау, соң ынан олардың бә рін тең ейтін алтын, кейін ақ шаның пайда болуы ә леуметтік айырмашылық ты тудырады. Жеке меншік дү ниеге келіп, мемлекеттік дә режеде ұ йымдасқ ан қ оғ амның формасы келеді. Енді қ оғ амда дене ең бегімен тікелей айналыспай, ө з ө мірін толығ ынан ой ең бегіне арнағ ан адамдар – жазушылар, философтар, діни қ ызметкерлер, мемлекет шен-иелері т.с.с. дү ниеге келіп, олармен бірге жазба тарих пайда болып, мектептер ашылады т.с.с. Міне, енді дү ниеге осы уақ ытта цивилизация келді деп айтуғ а болады.

Цивилизациялық талдаудың негізінде жатқ ан анық таушы - қ оғ амның ө ндіргіш кү штерінің дамуы, яғ ни бұ л ә дістемені де қ оғ амды материалистік жолмен тү сінудің бір тү рі ретінде қ арауғ а болады.

Осы тұ рғ ыдан оның алғ ашқ ы сатысын аграрлық цивилизация деп атайды. Оның ө мір сү руі тарихта бірнеше мың жылдарғ а созылды. Оның негізгі мінездемелеріне келер болсақ, халық ауылдарда шоғ ырланғ ан жә не материалдық игіліктердің бә рі дерлік сонда ө ндіріледі. Қ алалар ә лі кіші-гірім ғ ана, онда тек мемлекеттік шен иелері мен қ атар ақ сү йектер ғ ана тұ рады. Енді ең бекті ұ йымдастыру принципіне келер болсақ - ол мә жбү рлік, зорлық -зомбылық қ а негізделген – толығ ынан иесіне тә уелді қ ұ л мен жартылай тә уелді шаруа, ә рине, жақ сы ө німді жұ мыс істеуге мү дделі емес. Сондық тан, мемлекеттің кү ш қ олдану мекемелері кө лемді болып келеді, ө йткені оқ тын-оқ тын езілген таптар кө теріліске шығ ады. Бірақ, қ оғ амды ү не бойы қ олдың кү шімен ұ стап тұ руғ а болмайды. Сондық тан, бұ л қ оғ амның рухани тірегі ретінде бү гінгі таң дағ ы дү ниежү зілік діндер пайда болады. Қ айсыбір діннің негізгі атқ аратын қ ызметі – езіліп, зардап шеккен адамның жан-дү ниесіне рухани ә серін тигізіп тыныштандыру, қ арымына о дү ниедегі жұ мақ ты ұ сыну болмақ.

Мың дағ ан жылдар бойы ө мір сү рген бұ л қ оғ ам Жаң а дә уірде индустриалдық цивилизацияғ а ауысады. Бұ л қ оғ амның дү ниеге келуі, негізінен, машиналық ө ндірістің пайда болуымен байланысты. Олай болса, материалдық игіліктердің пілдей бө лігі қ алада ө ндіріле бастайды, ауыл болса – тек шикізат ө ндіретін дә некерге айналады. Негізгі халық урбанизация (urban, - қ алалық, лат. сө зі) ү рдісіне тү сіп қ ала тұ рғ ындарына айналады. Орасан-зор мың дағ ан жұ мысшылар бір жерде шоғ ырланғ ан зауыттар мен фабрикалар пайда болады. Адамдардың бір-бірінен тә уелділігі жойылып, заң ды тү рде олардың қ ұ қ тары тең еледі. Соның нә тижесінде зорлық -зомбылық қ а негізделген ең бек жойылып, оның орнына экономикалық мү дделік келеді. Бір жағ ынан капитал иелері, екінші жағ ынан жұ мыс істеу қ абілеті, кү шінен басқ а ештең есі жоқ адамдар бір-біріне қ осылып ең бек ү рдісін қ ұ райды. Индустриалдық қ оғ ам ө ндіргіш кү штерді бірнеше ғ асыр шең берінде бұ рың ғ ы-соң ғ ы болмағ ан дә режеге кө тереді. Ү не бойы жаң арып жатқ ан машиналар мен ө ндіріс жабдық тарын игеру ү шін халық ты ағ арту, білім беру қ ажет болды. Жалпы алғ анда халық тың тұ рмыс жә не мә дени дең гейі анағ ұ рлым биік дә режеге кө теріледі. Дегенмен, екі қ арама-қ арсы мү дделері бар – капиталистер мен жұ мысшы - таптар арасындағ ы қ айшылық тар ө ршіп ә р-тү рлі таптық кү рес формаларын тудырады. Ақ ырында, 350 жыл шамасына созылғ ан тез қ арқ ынды индустриалдық даму екі ү лкен дағ дарысқ а келіп тіреледі – олар бір-бірімен тығ ыз байланысты энергетикалық жә не экологиялық қ иындық тар болатын.

Аталғ ан дағ дарыстардан шығ у жолында жаң а компьютерлік технологиялар дү ниеге келіп, энергияны аз пайдаланатын, олай болса, экологиялық жағ ынан да ұ тымды ө ндіріс ошақ тары пайда болады.

Сонымен, ХХ ғ. 60 ж.ж. біршама индустриалдық жағ ынан дамығ ан қ оғ амдар постиндустриалдық (post, - кейінгі) сатығ а кө теріледі. Оны кейбір кезде информациялық (ақ параттық) қ оғ ам дейді. Бү гінгі таң да постиндустриалдық сатығ а жеткен елдерде 1 млрд. жуық адамдар ө мір сү реді (ә дебиетте оларды “алтын миллиард” деп атап кеткен). Бұ л елдерге Батыс Европа елдерін, АҚ Ш, Канада, Австралия мен Жаң а Зеландия, Жапония, Малайзия, Сингапур т.с.с. жатқ ызуғ а болады.

Бұ л сатығ а жеткен қ оғ амдар қ андай сапалық ерекшеліктерге жетті?

Біріншіден, білімнің ү лесі (ақ параттың) қ оғ амның қ ай саласында болмасын кү рт ө седі. Егер білімнің еке есеге ө суі адамзат тарихында 1ғ. бастап 1750 жылғ а дейін созылса, келесі екі есе ө суі 1750-1900ж.ж., ал ХХ ғ. 50-ақ жылда екі есеге ө сті. Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, бү гінгі жер бетіндегі метрлік толқ ындағ ы радиосә улелердің дең гейі Юпитер мен Сатурн сияқ ты планеталардан асып тү сіп, тек Кү ннен ғ ана кем болып тұ р, сонымен қ атар, ол Ғ арыштан байқ ауғ а болатын дә режеге жеткен. Сонау кө не заманнан бастап ақ паратты таратудың негізгі қ ұ ралы ретінде жазу қ олданса, ал кітап арқ ылы білім Орта ғ асырдан бастап таратыла бастаса, ХХ ғ.– радио, теледидар, телефон, телеграф сияқ ты электрлік қ ұ ралдар пайдаланылды. 70-ші жылдары компьютерлік электрондық қ ұ ралдар кең інен ө мірде қ олданылып білімді тарату мен қ олданудың мү мкіншіліктері кө птеген есе ө сті. Ақ парат – негізгі тұ тыну тауарына айналды. Сол себепті бү гінгі таң да дамығ ан елдерде материалдық ө ндірісте тек халық тың 24-26% ғ ана істейді. Керісінше, рухани ө ндірістегі адамдардың саны 36-38% жеткен! Ө йткені, ө ндіргіш кү штер ө скен сайын материалдық ө ндіріске керек адамдардың саны да соғ ан сә йкес кішірейе бермек. Ақ параттық қ ызмет кө рсету саласы дамығ ан елдерде бү гін бү кіл экономиканың 50% асады екен! Сонымен ақ парат ең қ ұ нды тауарлардың қ атарына кірді. Олай болса, ұ лттық ақ парат ресурстары – сол қ оғ амның негізгі байлығ ы болып есептеледі. Енді оның ғ ажап ерекшелігі мынада. Мысалы, сіз мың дана кө йлектің 500-н сатсаң ыз, сізде 500-і қ алады. Ал 1000 бит ақ парат сатсаң ыз, оның қ ұ нын аласыз да, сонымен қ атар, сол 1000 бит қ олың ызда бұ рынғ ыдай қ ала береді!

Олай болса, постиндустриалдық қ оғ амның негізгі капиталына адамдардың қ абілеттері, табиғ и дарындары, оларды дамытып тиімді пайдалану жатады. Қ ай ел ө з адамдарының шығ армашылық мү мкіндіктерін гү лдетіп, тиімді пайдалана алса, табиғ и байлық тары аз болса да ө ркендеп алғ ы шепке ө тіп кетуі мү мкін. Ол ү шін білім саласына кө п кө ң іл бө лінуі керек.

Міне, осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, постиндустриалдық мемлекеттердің негізгі институтына университеттік білім беру саласы айналып отыр. Ол елдердегі жоғ арғ ы оқ у орындары негізінен ү ш шең берден тұ рады. Оның ө зегін лекциялар оқ ылатын, семинарлар жү ргізілетін оқ у кешендері, екінші шең берде - ғ ылымның ең соң ғ ы жетістіктерінің негізінде жасалғ ан лабараториялар, ү шінші шең берінде эксперименталдық шеберханалар мен аз кө лемді тү рде жаң а технологиялардың негізінде ойлап шығ арылғ ан заттарды шығ аратын мекемелер орналасқ ан. Яғ ни, шығ армашылық дең гейге кө терілген жастардың неше-тү рлі идеяларының іске асуына барлық жағ дайлар жасалғ ан. Соның арқ асында, университеттер ө ндіргіш кү штердің дамуының негізгі қ айнар кө зіне айналуда. Біздің жас мемлекетімізде де университеттердің дамуына жағ дай жасалып жатқ аны осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда тү сінікті болар. Ә рине, бү гінгі таң да біз оқ у орындардың лабораториялық базаларын кү шейтуге ең алдымен кө ң іл аударуымыз қ ажет.

Постиндустриалдық қ оғ амды кейбір кезде “тұ тыну қ оғ амы” деп атайды. Ө йткені, ө ндіргіш кү штердің орасан-зор дамуының нә тижесінде халық тың кө пшілігінің материалдық ақ уалы биік дең гейге жетіп, қ олдағ ы байлық тан лә ззә т алуғ а бағ ытталғ ан, сол арқ ылы ө зін қ оғ амғ а кө рсету (демонстративтік тұ тыну) ө мір салты қ алыптасты. Сонымен, “homo consumer” (тұ тынушы адам) дү ниеге келді.

Бұ л арада біз постиндустриалдық қ оғ амның теріс жақ тарын талдауғ а кө шеміз. Бірінші қ оятын сұ рағ ымыз: индустриалдық қ оғ амдағ ы адамды қ ұ рал ретінде пайдалану, байлық ты, капиталды негізгі мақ сат-мұ рат тұ ту жойылды ма? - Ә рине, жоқ. Постиндустриалдық қ оғ ам ө ндіргіш кү штерді ө те биік дә режеге кө теріп, миллиондағ ан адамдардың орасан-зор кү ш-қ уатын босатты. Ол кү ш-қ уат қ оғ амның рухани жаң аруына, адамдардың жан-жақ ты дамып, шығ армашылық дең гейге кө терілуге жұ мсалудың орнына материалдық заттар арқ ылы ө мірден неше-тү рлі сезімдік лә ззә т алуғ а бағ ытталады. Ө йткен себебі, капиталдың ү не-бойы ө суі нарық тағ ы айналымның тез ө туімен тығ ыз байланысты. Керісінші жағ дайда ол тоқ ырауғ а ұ шырайды. Сондық тан, жыл сайын жаң а тауарлардың сан-алуаны шығ арылып, жарнама арқ ылы адамдарғ а тартылады. Оларды тұ тынатын адамдар ө здерін ө мірдің желісінен қ алмадық деп есептейді де, тұ тына алмағ андар ө зін бишара ретінде сезінеді. Мұ ндай ө мір салты кө бірек тұ тынуды ө мір мақ сатына айналдырады, ал ол ү шін кө бірек ақ ша табу керек, оның жолында сайысқ а тү сіп, стресске ұ шырап, неше-тү рлі транквилизаторларды қ олданып, ақ ырында кө п адамдар жү йке ауруларына шалдығ ады. Ө мірдің мә н-мағ насы жойылғ ан адам ә леуметтік ауытқ улық қ а (социальная аномия) шалдығ ып, қ ылмыстық жолына, я болмаса маскү немдік, нашақ орлық, тіпті ө мірден бас тартуғ а (суицид) дейін барады.

Постиндустриалдық қ оғ амда кө п адамдар ө зін еріктімін деп сезінгенмен, іс жү зінде, биліктегілердің байқ алмайтын нә зік ық палының шең берінен шығ а алмайды. Оны іске асыратын сол елдердегі “Mass- medіa” (насихат, ақ парат беру) қ ұ ралдары. Саясаттану тілінде оны “publіc relatіon, қ ысқ аша, - P.R.” (бұ қ аралық қ арым қ атынас), -деп атайды. Ол, ә сіресе, сайлау кезінде кең інен қ олданылады. Оның кейбір “қ ара” жақ тары біздің елімізге де келіп жетті емес пе?

Осындай ө мір салтының негізінде Батыс қ оғ амдарында тұ лғ алық ерекшелуніліктің орнына біркелкілік келіп, іс жү зінде халық бұ қ арасының кө пшілігі массағ а (біркелкі адамдарғ а) айналды, - деп қ орытады ХХғ. Испан ойшылы Х.Ортега-и-Гассет. Оғ ан себепкер болғ ан ө ндірісті конвейерлеу, миллиондағ ан бір-біріне толығ ынан ұ қ сас заттарды жасау жә не оны тұ тыну, орташа, тіпті тұ рпайы талғ амғ а сә йкес келетін мә дениет туындыларын жасау жә не оны миллиондағ ан адамдардың тұ тынуы т.б.

Постиндустриалдық қ оғ амдағ ы ө згерістерді талдай келе ХХ ғ. ұ лы гуманисті А.Швейцер адамның материалдық кү ш-қ уаты ө скен сайын оның руханиятының тайыздана беретінін ө кіне айтады. Ол осы қ оғ амдағ ы мә дени-адамгершілік дағ дарысты, адамдардың бір-біріне деген қ арым-қ атынасының жү деуін, адам болмысының мә н-мағ насының азғ анын, адамдардың бір-бірімен толық қ анды да сә н-салтанатты дидарласуының жетіспейтіндігін кө рсетеді. Американ-неміс философы Э.Фромм Батыс адамының бақ ытты ө мірді шексіз тұ тыну жолында іздеуінің жалғ ан жол екенін кө рсетеді. Ал Нобель силығ ының лауреаты К.Лоренцке келер болсақ, техникалық прогресстің жағ алай ортаны аздырғ аны жө нінде, Табиғ аттың айбындылығ ы мен сұ лулығ ына қ азіргі адамның мә н бермейтінін, оның кү шті де ыстық сезімдерінің сарқ ылып, зардап пен қ уаныш-шаттық тың орнына зерігудің келгенін қ азіргі адамзаттың кү нә сі ретінде алғ а тартады. Ал Франкфурт мектебінің ө кілі М.Хоркхаймер жоғ арыда кө рсетілген кемшіліктердің негізгі себебін Батыс адамының жағ алай ортаны ө згертіп, билеп-тө стеуге бағ ытталғ ан ің кә рінен кө реді.

Бұ л айтылғ ан пікірлерден шығ атын бірауыз сө з – ол қ азіргі Батыс технократизмі мен сциентизмінің болашағ ының жоқ тығ ы, бұ л жолда адамзаттың бірде-бір негізгі мә селелерінің шешілмейтіндігі болса керек. Қ азіргі адамзаттың қ орланғ ан сан-алуан қ айшылық тары тек қ ана рухани жаң ару, қ айта тү леудің негізінде шешілуі қ ажет.

Біздің ойымызша, бұ л жолда кө шпенділердің адамзатқ а берері баршылық. Ө йткені, олар ар-намысты материалдық байлық қ а жетуден гө рі биік ұ стағ ан. Қ азақ санасында “қ анағ ат” ұ ғ ымы ү лкен орын алады. Жалпы алғ анда, ө мірлік бағ ытқ а деген кө зқ арастың негізінде Батыста “ү не-бойы жетіспейтін экономика”, ал Шығ ыста “молшылық экономикасы” ө мір сү реді, - деген пікірді біз Батыс ойшылдардың ө зінен естиміз. Бір қ арағ анда мұ ндай пікір ақ ылғ а симайтын абсурд сияқ ты. Бірақ, оның шындығ ы мынада. Батыс қ оғ амында ө ндіргіш кү штер анағ ұ рлым биік дә режеде болғ анымен тойымсыз қ оғ амды қ анағ аттандыру мү мкін емес. Шығ ыс қ оғ амында экономиканы адамның негізгі қ ажеттіктерінің ө теліуімен байланыстырады. Ал одан артық ө ндірілген заттар молшылық қ а ә келеді.