Таным дегеніміз не ?

Жоғ арғ ы тарауда болмыс мә селелерін талдап, " Дү ние қ алай қ ұ рылғ ан? ", - деген сұ рақ қ а жауап беруге тырыстық. Енді уақ ыт екінші ү лкен сұ рақ қ а жауап беруді талап етеді. Осы ө зімен-ө зі ө мір сү ріп жатқ ан Дү ниені адам танып-біле ала ма? - Ә рине, біз бұ л сұ рақ қ а оң жауап қ айтарамыз. Тек болмыс шең беріндегі заттар мен қ ұ былыстардың ішкі сырын ашу арқ ылы ғ ана адам оны ерікті тү рде шығ армашылық жолмен қ айта ө згерте алады. Бізді жағ алай қ оршағ ан " екінші табиғ ат" – неше-тү рлі машиналар мен механизмдер, электр стансалары, байланыс жү йелері т.с.с. – адамның дү ниетаным мү мкіндігі, рух қ ұ діретінің шынайы кө ріністері.

Таным деп біз адамның жағ алай ортаны зерттеудегі ерекше рухани іс-ә рекетін айтамыз. Ол ә рқ ашанда даму ү рдісінде. Егерде кө не замандағ ы адам найзағ ай жарқ ылдап, кү н кү ркіреген кезде зә ресі кетіп, оны аспан Қ ұ дайының іс-ә рекетіне тең естірген болса, қ азіргі уақ ытта оның физикалық сырын 8-9 сыныптарда оқ итын ә рбір оқ ушы айта алады.

Адамзаттың мың дағ ан жылдарғ а созылғ ан тарихы танымның ө те кү рделі кө пдең гейлі қ ұ былыс екенін мойындайды. Миллиондағ ан адамдардың дү ниетану ә рекетінің негізінде, ә р-тү рлі жырақ тар мен бұ лақ тардан қ осылғ ан ө зен арнасы сияқ ты, қ оғ амдық мағ насы зор таным ү рдісі қ алыптасады. Алайда жеке адамның санасында қ алыптасқ ан кейбір тү сініктер жалғ ан болуы, я болмаса, кейбіреулері ө з заманының арнасынан шығ ып, бү гінгі ө мірдің сұ ранысын тудырмауы да мү мкін. Сондық тан, нақ тылы-тарихи қ оғ амның сұ ранысына байланысты " табиғ и таң дауғ а" ұ қ сас ү рдістердің негізінде жеке адамның санасындағ ы ойлар қ оғ амның рухани байлығ ына айналады. Ол ү шін адамдар ө з білімдерімен бір-бірімен бө лісуі қ ажет. Ол негізінен алғ анда университтердің мінбелері, басылып жарық кө рген мақ алалар мен кітаптар арқ ылы, олардың мазмұ нын сынау, тиімді жә не тиімсіз жақ тарын қ оғ амдық санағ а кө рсету т.с.с. жолдармен жү ріп отырады.

Қ айсыбір тіршілік сияқ ты, адам да жағ алай қ оршағ ан ортаның шең берінде ө мір сү реді. Алайда, оның ө мір сү ру тә сілі басқ а тіршіліктерден мү лде ө згеше. Егерде қ айсыбір жануар ө зінің дене қ ұ рылысы мү міндігіне сай жағ алай ортағ а бейімделген, дү ниедегі сан-алуан қ ұ былыстардың ішінде тек ө з тіршілігіне тікелей, я болмаса жанама қ атысы бар заттар мен қ ұ былыстарды ғ ана сезініп, тек соғ ан сә йкес ө мір сү ретін болса, адам дү ниеге ө з санасы арқ ылы универсалды, яғ ни, жан-жақ ты қ арай алады. Сонымен қ атар, жағ алай орта нақ тылы-тарихи ө мір сү ріп жатқ ан адамдардың таным мү мкіндіктері мен оны игеру дең гейінен ә рқ ашанда асып тү седі. Олай болса, ол адамдардың Дү ниені зерттеп игеру жолындағ ы шексіз мү мкіндіктерін тудырады.

Дү ниетанудағ ы негізгі мақ сат – зерттеліп жатқ ан заттар мен қ ұ былыстардың ішкі сырын ашу, яғ ни, оларды білу. Білім ә рқ ашанда шындық тың идеалдық бейнесі, ө йткені, бірдемені білу дегеніміз – сол жө нінде идеалдық тү сініктің болуы. Олай болса, танымды - кү рделі ү рдіс, ал білімді – белгілі бір нә тиже ретінде қ арауымыз керек.

Тарихи ғ ылыми білім дү ниеге келместен бұ рын кү нбе-кү нгі ө мір тә жірибесінен пайда болғ ан қ арапайым кү нбе-кү нгі білім дү ниеге келеді. Ол адамның кә сіби танымдық іс-ә рекетінен емес, кү нбе-кү нгі ө мірдің қ ажеттіктерінен (аң аулау, балық ұ стау, ең бек қ ұ ралдарын жасау, ү й салу, бала тә рбиелеу, жеміс-жидек жинау т.с.с.) пайда болады. Оғ ан кү нбе-кү нгі ө мір тә жірибесінен қ орытылғ ан халық даналығ ын кө рсететін мақ ал-мә телдерді, адамгершілік нормаларды, ә дет-ғ ұ рыптарды т.с.с. жатқ ызуғ а болар еді. Осындай ө мірлік білімнің негізінде адамдар жағ алай ортаны бағ дарлай алатын дә режеге жетеді. Ал, ғ ылыми білімге келер болсақ, ол арнаулы білімді игеру мен оны шығ армашылық жолмен дамытудың негізінде пайда болады. Оның қ айнар кө зі бертінде, ой ең бегінің дене ең бегінен бө лінуінен басталады.

Жү ре келе, ғ ылыми зерттеудің пә ніне байланысты білімнің ә р-тү рлі салалары пайда болады. Табиғ атты зерттеудің барысында астрономия, механика, физика, химия, геология, биология т.с.с. ғ ылымдардың негіздері қ аланады. Олардың басын біріктіріп жаратылыстану ғ ылымдары дейміз. Адам мен қ оғ амды зерттейтін білім салалары гуманитарлық, қ оғ амдық пә ндерді тудырды. Оларғ а философия, психология, саясаттану, мә дениеттану т.с.с. пә ндер жатады. Гуманитарлық білімдердің ерекшеліктері – олардың мазмұ нында нақ тылы-тарихи ө мір сү ріп жатқ ан ә леуметтік топтардың мұ дделері мен мақ сат-мұ раттарының бейнеленуі. Сондық тан, белгілі бір қ оғ ам ө міріндегі қ ұ былысқ а ә рбір ә леуметтік топ ө зіндік бағ а беруі мү мкін. Сонымен қ атар, бұ л пә ндердің бә рінің басын біріктіретін қ ұ ндылық тарғ а келер болсақ, олар – адамды сү ю, ізгілік, жақ сылық, жетілгендік, ә семдік, ә ділеттілік, еріктік, тең дік т.с.с.

Гуманитарлық білім саласында кө ркемдіктануды ерекше алып қ арауғ а болады. Оғ ан ә дебиет, поэзия, қ ылқ алам, ә уен т.с.с. ө нер саласындағ ы туындыларды зерттеуді жатқ ызамыз.

Сонымен қ атар, бү гінгі адамзаттың рухани-адамгершілік дағ дарысқ а тү суіне байланысты дінтану мә селелері ерекше ө зекті болып отыр.

Дү ниетану - ө те кү рделі қ ұ былыс, ол ү шін адам барлық жан-тә нінің мү мкіндіктерін пайдаланады. Нақ тылы-тарихи ө мір сү ріп жатқ ан қ оғ амдағ ы қ ұ ндылық тар, солардың негізінде қ алытасатын қ оғ амдық қ атынастар, ө ндіргіш кү штердің дең гейі т.с.с. таным ү рдісінде ө з орнын алады.

Олай болса, дү ниетану негізінде жатқ ан іргетасты қ ұ былысты анық тамай болмайды, сонда ғ ана оның терең мә нін ашуғ а болады. Сана, рух болмысының ө зегі білімде болғ аннан кейін, мың дағ ан жылдардың шең берінде ойшылдар танымның негізін адамның санасынан кө рді: " таным ү рдісін дамытатын ақ ыл-ой жаттығ уы, жетілуі", " шығ армашылық ізденіс", " білімге деген қ ұ марлық ", " туа біткен табиғ и дарын" т.с.с. Ә рине, аталғ ан факторлардың танымдағ ы орнын терістеуге болмайды. Бірақ, олардың негізінде толық қ анды таным теориясын жасау мү мкін емес. Ол ү шін біз адамның басқ а тіршіліктерден бө лек, тек ө зіне ғ ана тә н ө мір сү ру тә сілін анық тауымыз керек. Ал, оның ө зі бізді адамның " таза табиғ атқ а" қ анағ аттанбай, оны қ айта қ ұ ру, ө згерту іс-ә рекетіне ә келіп тірейді. Оны философия тілінде " практика" дейді.