ХХ ғасырдың басындағы ағартушы-демократтардың философиялық ой-пiкiрлерi

ХХ ғ асырдың басындағ ы аласапыран заманда Ресей империясы терең кү йзелiске ұ шырап, оның қ ұ рамындағ ы халық тардың ұ лттық сана-сезiмi ө сiп, олар ө зiндiк мемлекет қ ұ ру, тө л мә дениетi мен тiлiн, ә дет-ғ ұ рпын сақ тап қ алу мә селелерiн кү н-тә ртiбiне қ оя бастады. Бұ л кө штен қ азақ зиялылары да қ алысқ ан жоқ. Қ азақ халқ ы ХХ ғ басында ө з iшiнен талай-талай дарынды, ө з халқ ының бостандығ ын армандағ ан, сол ү шiн жан-тә нiн берген азаматтарды тудырды. Солардың iшiнен ерекше тұ лғ алар ретiнде Ж.Аймауытов, А.Байтұ рсынов, Ә.Бө кейханов, М.Дулатов, Х.Досмухамедов, М.Жумабаевты атап ө туге болар едi. Аталғ ан тұ лғ алардың кө бi ө з талпынысының арқ асында жан-жақ ты бiлiм алып, орыс, басқ а тiлдердi игерiп, шын шығ армашылық дең гейге кө терiле бiлдi, ал кейбiреулерi Ресей жоғ арғ ы оқ у орындарын бiтiрдi (Ә.Бө кейханов, Х.Досмухамедов т.с.с.).

Кең тү рде алғ анда, аталғ ан ұ лы тұ лғ аларды қ азақ халқ ының бостандығ ын арман еткен ұ лттық демократиялық қ озғ алыстың белсендi де абыройлы жетекшiлерi деп бағ алауғ а болады. Осы жолда олар “ Алаш» партиясын ұ йымдастырып, халық тың ұ лттық сана-сезiмiн оятып, ө з заманының дә режесiне кө тергiлерi келдi. Олардың бә рi дерлiк 1917 ж. болғ ан екi революцияны да қ абылдап, олар қ азақ елiне шын бостандық, тең дiк, бақ ытты ө мiр ә келедi деп ойлады. Бiрақ, олардың кө бi қ оғ амды шынайы тұ рде демократиялық реформалар арқ ылы ө згертудi қ алады, 20-шi жылдардан басталғ ан сұ рапыл қ антө гiс оларды қ атты қ ынжылтты. ұ лы Мағ жанғ а сө з берсек:

“Қ ыран қ ұ стың қ ос қ анаты қ ырқ ылды,

Кү ндей кұ штi кұ ркiреген ел тынды.

Асқ ар Алтай, алтын ана есте жоқ,

Батыр хандар, асқ ақ жандар ұ мтылды.

Ерлiк, елдiк, бiрлiк, қ айрат, бақ ардың,

Жауыз тағ дыр жойды барды, не бардың...» Ақ ынның бұ л шумағ ынан ө ткендi романтизациялаумен қ атар, сол кездегi халық тың аянышты жағ дайын ашық та батыл кө рсеткенiн байқ аймыз.

Оны бiз А.Байтұ рсынұ лының мына шумақ тарынан да кө руiмiзге болады:

“Қ аз едiк қ атар ұ шып қ аң қ ылдағ ан,

Сахара кө лге қ онып салқ ындағ ан.

Бiр ө ртке қ аудан шық қ ан душар болып,

Не қ алды тә нiмiзде шарпылмағ ан».

Бiрақ, ө з ө мiрлерiнiң алдына тө нген қ ауыпқ а қ арамастан халық ты ағ арту, оның ө зiндiк сана - сезiмiн дамыту iсiн олар тоқ татқ ан жоқ. ґйткенi, олар халық тың болашағ ын кө здедi, ертелi-кеш халық ө з егемендiгiне жететiне сендi жә не сол ұ шiн қ ажымай-талмай қ олынан келгенiнiң бә рiн жасады. Олар халық қ а бiлiм беру жолында мектептерде жұ мыс iстеп, неше-тү рлi оқ улық тар мен газет-журналдарды, романдар мен ө лең дердi, пьесаларды шығ арды, халық тан қ алғ ан тарихи мұ раларды зерттеп, жарқ ын болашақ ты жақ ындату ұ шiн барлық қ олдан келгендi жан аямай жасады. Оны бiз мына Ахаң жолдарынан байқ аймыз:

“Тә н кө мiлер, кө мiлмес еткен iсiм,

Ойлайтындар мен емес бiр кү нгiсiн.

Жұ рт ұ қ паса, ұ қ пасын - жабық паймын:

Ел бұ гiншiл, менiкi - ертең гi ү шiн» (қ араң ыз: Қ азақ тiлi мен ә дебиетi, 1993, N4, 3 б.).

Ақ ырында, бә рi де халық азаттығ ы жолында сол қ андыбалақ надан “мырқ ымбайлардың» оғ ына шалынып, қ ұ рбан болды.

Ендi олардың философиялық кө зқ арастарына келер болсақ, негiзiнен ә ң гiме саяси жә не қ ұ қ тық философия тө ң iрегiнде ө рбiмек.

ХХ ғ ғ ұ лама ойшыл, саясаткер А.Байтұ рсынұ лы(1873-1937 ж.ж.) кейпi бү кiл сол кездегi ұ лттық -демократиялық ағ ымдағ ы тұ лғ алардың бә рiн бейнелегендей. Оқ улық тың кө лемiне байланысты, осы Ғ ұ ламаның ең бектерiн кө рсету арқ ылы оқ ырманның сол кездегi ой-пiкiр жө нiндегi тұ сiнiктерi қ алыптасар деген ойдамыз.

Халық тың Жаң а дә уiр келген кездегi аянышты да мұ ң ды ақ уалын терең ойғ а салып, оның бостандығ ынан айырылғ ан себептерiн ойшыл халық тың негiзгi бө лiгiнiң су қ араң ғ ылығ ы мен надандығ ынан, ұ йқ ылы-ояу салғ ырттығ ынан, жоғ арғ ылардың сатқ ындығ ы мен iрiп-шiруi, патша ү кiметiне ой-қ амсыз берiлiп қ ызмет етуiнен т.с.с. себептерден кө рдi. Олай болса, кө п уақ ыт “ұ йқ ыда жатқ анұ халық ты ояту керек, ол ү шiн басқ а амал болмаса, оны “ маса ұ сияқ ты шағ у керек, ал М.Дулатовқ а келсек, ол тiптi “ Оян қ азақ» деген ашық ұ ран тастағ ан болатын.

Мұ ндай жағ дайда халық тың бостандық қ а жетуi - алыста жатқ ан, стратегиялық мақ сат-мұ рат, ал сол кездегi нақ тылы-тарихи жағ дайғ а байланысты - Ресей мемлекетiнiң шең берiнде қ азақ станның автономиялық дә режесiне, ө зiн - ө зi басқ ару мұ мкiндiгiне жетiп, халық ты ағ арту, мә дениеттi жаң арту арқ ылы кө птен берi созылғ ан халық тың ауруы - қ араң ғ ылық пен ерiншектiк, енжарлық тан қ ұ тқ ару мақ сатын қ ойды.

А.Байтұ рсынұ лының ойынша, ондай жаң ару жолына жетудiң негiзгi жолы - демократиялық ұ рдiстi дамыту, адам қ ұ қ тарын сақ тау, “Мемлекеттiң Думаның» мү мкiншiлiктерi қ андай шолақ болса да бә рiн заң ды жетiлдiру арқ ылы жету деп есептедi. “Тағ ы да халық соты жө нiнде» деген “Қ азақ» газетiнде 1911 ж. жарық кө рген ең бегiнде ол “ Сайлау ұ деген ұ ғ ымның мә н-мағ насын егжей-тегжей талдайды - ол рулардың, я болмаса, қ алталылардың а расындағ ы тартыс емес. Ө кiнiшке орай, қ арапайым халық дә л солай деп ойлайды. Соның нә тижесiнде билiкке тайыз, арсыз адамдар ө тiп кетедi де, ойларына не келсе соны iстеп, пара алып, жемқ орлық жолына тұ седi. Сондық тан, халық сотына сайлағ анда бiлiмдi, таза, ә дiлеттi, халық қ а адал қ ызмет ететiн адамдарды таң дай бiлу керек деп қ орытады ұ лы ойшыл. Бұ л ойдың бiздiң қ азiргi ө мiрiмiзге де тiкелей қ атынасы барын оқ ырман айтпай да тұ сiнетiн болар.

Қ азақ жерiн қ азнағ а ө ткiзiп, одан жерi жоқ орыс шаруаларына жер беруге байланысты, соның нә тижесiнде ә леуметтiк-саяси ақ уал шиеленiсе тү стi. Ол ақ уалды ұ лы жыршы Мағ жан:

“Бар жердi кү ннен кү нге алып жатыр,

Бiреулер алып қ ала салып жатыр.

Қ ырылысып ө здi-ө зiне қ азақ сорлы,

Жерiнен аузын ашып қ алып жатыр», - деп ашына толғ ағ ан болатын. А.Байтұ рсынұ лы жердi тартып алу, халық бостандығ ының жойылу себептерiне тоқ тала келiп, кө п жағ дайда халық тың зардап шегуi оның надандығ ы мен заң дағ ы белгiленген ө з қ ұ қ тарын қ орғ ай алмауында деген тұ жырымғ а келедi. Сондық тан, ол “қ азақ жерлерiн алу тә ртiбi» заң ын егжей-тегжей талдап, халық қ а ө з қ ұ қ тарының қ андай екенiн, жерлерiн заң ды жолмен қ алай сақ тап қ алуғ а болатыны жө нiнде айтады. “Жердi жалғ а алу жө нiнде» деген мақ аласында ойшыл қ азақ тар қ ұ қ тық надандығ ы мен келтелiгiнiң нә тижесiнде ө з жерлерiнен айырылып жатқ аны жө нiнде қ амығ а, қ иналып жазады. ә рине, мұ ндай ағ арту жұ мыстары халық тың оянуына, саяси - қ ұ қ тық санасының ө суiне ө зiнiң пайдасын тигiздi.

Қ азақ жерiн отарлау барысында, мал жайылымы тарылса да бұ рынғ ыдай кө шiп-қ онып мал бағ ып ө мiр сұ ргiсi келген адамдарғ а ол жаң а ақ уал ө мiрге келгенiн, сондық тан, жаң а шаруашылық тү рлерiн игеру керек екенiн айтады. қ азақ тар ө мiр-бақ и мал бақ қ аннан кейiн, кейбiреулер бiз оны жақ сы бiлемiз, басқ алар ол жө нiнде бiзге не айтады деп лепiредi, - дейдi ойшыл. Шынына келгенде, мал шаруашылығ ы ө те тө мен дең гейде, ол тек қ ана ү лкен жайылым бар жерлерге икемделген. Жер кө лемi қ ысқ арғ ан сайын оның мұ мкiндiгi сарқ ыла тү суде, - деп қ орытады ойшыл (қ араң ыз: Ақ жол. Алматы., Жалын., 1991, 237-238 б.б.). А.Байтұ рсынұ лының бұ л ойы осы уақ ытқ а шейiн ө з маң ызын жойғ ан жоқ. Бү гiнгi ХХI ғ басындағ ы қ азақ тың қ ойларының салмағ ы жақ ын арада қ оянмен тең елетiн болар, ө судiң орнына қ ұ рып бара жатыр емес пе? Қ азiргi тiлмен айтқ анда, экстенсивтiк шаруашылық формаларын интенсивтiкке аудармай қ азақ қ оғ амы басқ а халық тармен терезесi тең қ оғ амғ а айналуы екiталай, - деп қ орытады ұ лы ойшыл. Бұ гiнгi таң дағ ы тоқ тап тұ рғ ан кө п ө ндiрiс орындары осы ойды дә лелдейдi. Егер бiз тiптi жанкештi талпыныспен соларды iске қ осып, қ аншама энергия, шикiзат, адам ең бегiн жұ мсағ анның ө зiнде - ондағ ы ескi технологиялардың негiзiнде жасалғ ан тауарларды кiм алар екен? Сондық тан, бү гiн де, ғ асырдың басындағ ы сияқ ты, жаң а технологияларды тезiрек игеру мә селесi кұ н тә ртiбiндегi ең ө зектi нә рсе емес пе?!

Қ азақ ө мiр салтының кү рт ө згеру барысында халық ты аман сақ тап қ алу, оның саны мен кұ ш-қ уатын ө сiру мә селесiн талдағ ан да осы ағ артушылар болды. М.Жұ мабаев, М.Дулатов сияқ ты зиялылар оның тетiгiн қ азақ ә йелдерiнiң эмансипациясымен (тең дiгiмен) тығ ыз байланыстырады. Ж.Аймауытовтың “Ақ бiлек», М.Дулатовтың “Бақ ытсыз Жамал» романдарында, М.Жұ мабаевтың кө птеген ө лең дерiнде қ азақ ә йелiнiң аянышты жағ дайы шынайы да нанымды суреттелген. ә рине, бұ гiнгi таң да қ азақ ә йелi шынайы тең қ ұ қ ты қ оғ амның мұ шесi. Сонымен қ атар, “ұ лттық дә стү рдi» сақ тап, “мұ сылмандық жолына» тү сiп еркектерге кө п ә йел алуғ а заң ды жол ашу керек, - деп лепiрген надандар да бiздiң қ оғ амда жоқ емес.

А.Байтұ рсынұ лы халық ты сақ тап қ алу мен оның санын ө сiрудiң негiзгi жолдарының бiрi - сайын далада кең етек жайғ ан жұ қ палы аурулармен кү рес деп бiледi. Ол ү шiн ғ ылыми бiлiмi бар кә сiби дә рiгерлердiң кө мегi қ ажет, неше-тү рлi халық ты алдайтын бақ сы-балгерлерден бас тарту керек. Қ оғ ам ө мiрiнде кең тарағ ан аурулар жө нiнде қ ызық ты да қ ысқ а кө лемдi кiтапшалар жазылып, халық арасында таратылуы қ ажет, - дейдi ұ лы ойшыл. Бү гiнгi ө тпелi қ оғ амдағ ы халық тың ауыр жағ дайына байланысты туберкулез, бурцелез т.с.с. жұ қ палы аурулар тағ ы да бас кө терген жағ дайда демократиялық ү рдiстi пайдаланып медицина жө нiнде кү ң гiрт “бiлiмi» бар мың дағ ан жаң а бақ сы-балгерлер пайда болды емес пе? Ол алғ а жылжу ма, ә лде керi кетушiлiк пе?, - оны оқ ырман ө зi-ақ шешер.

Ұ лттық демократия бағ ытын ұ стағ ан ойшылдар қ оғ ам жаң аруы, тү леуiнiң қ айнар кө зiн ұ лттық интеллигенциядан (зиялылардан) кө рдi. Сондық тан, А.Байтұ рсынұ лы зиялыларды бiрлiкке, олардың бiлiмi мен жалпы мә дениет дең гейiн кө теруге шақ ырады. Қ азақ тар адамның екi тiлсiз жауы бар - ол от пенен су, - дейдi ойшыл. ү шiншi жау, оның ойынша, зиялылардың арасында кең тарағ ан “мен-мендiк», “кө ре алмаушылық», “алыс-тартыс», “бiрлiктiң жоқ тығ ы», “сатқ ындық» т.с.с. Шендi қ уып, патша қ ызметшiсiнiң жарқ ырағ ан тү йме мен жапсырмасына ие болуғ а тырысу, ө з халқ ына тә кә ппарлық пен қ арау, пара алу сияқ ты жоғ арыдағ ылардың терiс қ ылық тарын ақ ын қ атты сынғ а алады (Ақ жол., 213 б.). Ол зиялыларды халық мү ддесiне жан аямай iзгi ниетпен адал қ ызмет етуге шақ ырады. Зиялылар дү ниежү зiлiк цивилизацияның қ ол жеткiзген ғ ылым мен техника жетiстiктерiн игерiп жә не оларды мың дағ ан жылдар бойы жиналғ ан халық тың рухани байлығ ымен ү йлесiмдi ұ штастыруы керек. Бұ л ү ндеу бү гiнгi кү нде де ө з мә н-мағ насын жойғ ан жоқ сияқ ты.

Патша ү кiметiнiң отарлау мен орыстандыру саясаты кең ес заманында да ө з жалғ асын тапты. Кө реген ойшыл ол халық тың ө з - ө здiгiн (идентификация) жоғ алту қ аупын тудыруын байқ ап, оғ ан барлық жан-тә нiмен қ арсы тұ рды - халық тың ана тiлi мен руханиятын дамытуғ а барынша ат салысты.

Сонымен қ атар, ол екiншi қ ауыпты да кө ре бiлдi. қ оғ ам жү йелi тү рде тү бегейлi ө згерiстерге тү скен кезде Жаң а дә уiрдiң қ ойғ ан Талаптарынан жасқ анғ ан ұ лттық сана-сезiм ө зiн сақ тап қ алуды автаркиалық (ө зiне - ө зi жеткiлiктi) бағ ыттан кө руге тырысуы, сол себептi ө не бойы ө ткен “батырлық заманды» кө ксеуi, оны асыра бағ алауы.

Ө ткен заман келмеске кеттi, оны қ айтару мү мкiн емес, сондық тан, алғ а кеткен халық тардың жетiстiктерiн игерiп, болашақ қ а қ арай жұ герлi де табанды ұ мтылыс қ ажет (Ақ жол., 238 б.). Сонымен қ атар, бұ л ү рдiс халық тың ө з болмысын жоғ алтып мә ң гү рттiкке жол салмауы керек. Ол ү шiн тек қ ана ө з руханиятына сә йкес келетiн (ал оның ө зi Абай мен Шә кә рiм кө рсеткен “нұ рлы ақ ыл», “ар-ұ ждан») басқ а цивилизациялардың қ ұ ндылық тарын таң дап алу арқ ылы iске асуы керек. Сонда ғ ана ол ө з жемiсiн бермек. Қ андай ғ ажап ойлар!

Бү гiнгi таң да ХХ ғ басында ө мiр сү рген ойшыл-демократтардың асыл арманы - халық тың бостандығ ы мен егемендiгi - iске асты. Олардың айтқ ан кө п гуманистiк-демократиялық идеялары бiрте-бiрте ө мiрге енуде. Президенттiң халық алдына қ ойғ ан “Қ азақ стан – 2030». Қ азақ мифологиясының ерекшелiктерi.

2. Анахарсис- жетi грек даналарының бiрiне айналғ ан тү ркi баба.

3. Ж.Баласұ ғ ын жә не оның философиялық -этикалық ойлары.

4. А.Жұ йнекидiң нақ ыл сө здерi

5. Сопылық философияның ерекшелiктерi

6. қ.Яссауидiң дiни-этикалық кө зқ арастары.

7. Асан қ айғ ы - алғ ашқ ы қ азақ жерiндегi утопист.

8. Бұ қ ар жыраудың дұ ниетанымдық кө зқ арастары

9. Ш.Уә лихановтың ағ артушылық ойлары.

10. Абайдың адам философиясы

11. Абайдың саяси-қ ұ қ тық кө зқ арастары.

12. Шә кә рiмнiң “ар-ұ ждан философиясы» жә не оның бү гiнгi адамзатқ а қ ажеттiгi.

13. ХХғ басындағ ы ұ лттық демократиялық бағ ыттағ ы ойшылдар

14. А.Байтұ рсынұ лының ағ арту iсiне қ осқ ан ең бегi.

15. Кең ес заманындағ ы Отандық философия.

16. Егемен Қ азақ стандағ ы философияның дамуы.

17. Бағ дарламасы 30-шi жылдардағ ы ұ лттық интеллигенцияның қ ойғ ан ө зектi мә селелерiн қ амтып, оларды ә рi қ арай дамытты.