ГАЖ-ден деректерді шығару. Талдау нəтижелерін көрсету

Дә рістің мақ саты: ГАЖ-ден деректерді шығ аруды ү йрену

Нə тижелерді шығ ару – кез-келген сараптаудың соң ғ ы ө німі. Сараптау нə тижелерін шығ ару шығ ару қ ондырғ ысының типіне байланысты тұ рақ ты немесе уақ ытша болуы мү мкін. Бірінші категорияғ а қ ағ азғ а, таспағ а немесе магнитті тасығ ыштарғ а шығ ару жатады – олардың барлығ ы нə тижені ұ зақ уақ ыт сақ тайды. Екінші категория – монитор экранына немесе сараптау нə тижелерін демонстрациялау ү шін немесе файлдарды сараптауда, немесе тұ рақ ты шығ аруғ а қ олдану туралы алдын-ала қ арастыру мақ сатымен проекциялық экранғ а шығ ару. Шығ ару адамдық -бағ дарланғ анғ а жə не машиналық -бағ дарланғ анғ а бө лінеді. Машиналық -бағ дарланғ ан шығ ару ақ параттың компьютерлік тасығ ыштарда материалдарды сақ тау ү шін қ олданылады; ол ГАЖ шығ аруды жү йелік тармақ тан сақ тау жə не тү зету жү йе тармақ тарына қ айтарады. Адамдық -бағ дарланғ ан шығ ару адаммен қ абылдануғ а арналғ ан. Адамдық -бағ дарланғ ан пішіндер деректер қ ұ рылымы, ақ парат тасығ ышы жə не басқ а бағ дарламалар мен компьютермен ү йлесімділігі туралы шешімді талап етеді. Карталар географиялық ақ параттарды ең жинақ ы тə сілмен кө рсету тə сілі ретінде сақ талуда.

ГАЖ ə ртү рлі карталар қ ұ растыруғ а мү мкіндік береді. Алайда бү гінде кө птеген ГАЖ- сарапшылардың картографиялық ө ндіріс пен дизайнда тə жірибелері шектеулі. Сол себептен карталар тұ тынушылары тұ рақ ты ұ лғ аюда, тиімді кө рсету талаптары маң ызды болып барады.

Карталарды дайындау мақ саты сə йкес нақ ты қ оршағ ан ортаның қ алай кө рінуі туралы тұ тынушығ а кө рініс беру болып табылады. Жалпы географиялық карталар ə ртү рлі географиялық феномендердің кең спектрін біруақ ытта кө рсетуге ұ мтылуда. Кө птеген карталар ГАЖ-ге шығ у алдында таң далғ ан тема жақ тауында қ ұ рылымды қ қ атынастарды ерекшелейтін тематикалық карталарғ а жатады. ГАЖ жағ дайында «тема» сө зін «шешімге» ауыстыруғ а болады, себебі бұ ндай карталар кө бінесе шешім қ абылдау процесінің аяқ талуының кілті немесе белгілі мə селенің шешімінің нə тижесі болып табылады. Тематикалық картада зерттелетін объектілерді орналастырудан басқ а, онда осы объекттердің географиялық кең істіктегі жағ дайын анық тау мү мкіндігі болу ү шін координаттардың біршама жү йелері қ атысуы тиіс. Кейбір жағ дайларда, мысалы, спутниктен алынғ ан деректерді кө рсету кезінде координаттық жү йе ө те маң ызды, себебі тұ тынушы картаны координаттық торсыз оқ и алмауы мү мкін. Одан басқ а, координаттық тор объекттің кең істіктік ұ зақ тығ ын жə не ауданын анық тауғ а мұ мкіндік береді. Тематикалық картаны қ ұ растыру кезіндегі бірінші ереже ол оқ ылуы, сарапталуы жə не тү сінілуі тиіс. Картағ а енгізілге нə рбір объект картаның осы темасы туралы ақ парат беруі тиіс. Артық ешнə рсе болмауы тиіс. Артық объекттер жойылғ ан соң да, шығ арылатын деректерді таң дау, ө ң деу жə не генерализациялау туралы, ал сосын осы деректерді тұ тынушы оң ай тү сінетіндей кө рсету ү шін сə йкес символдарды қ олдану туралы кө птеген шешімдер қ абылдануы тиіс. Бұ л процесс ғ ылым мен ө нердің қ оспаларынан тұ рады, жə не жақ сы нə тижеге қ ол жеткізу ү шін картаны нақ ты шығ арар алдында бірнеше алдын-ала наброскалар жасалынуы тиіс.

Картографиялық дизайн (cartographic design) – синонимі карталарды кө ркемдік жобалау – картаның, атластың, кез-келген картографиялық шығ арманың оның функцияналдық мақ сатымен, тематикасымен, қ азіргі кө ркемдік принциптерімен жə не техникалық мү мкіндіктерімен сə йкес эстетикалық бейнесін қ алыптастыру. Карта дизайні ө те кү рделі болуы мү мкін, ə сіресе қ азіргі компьютерлік бағ дарламалардың кең мү мкіндіктері кезінде. Алайда картографиялық дизайнның логикалық (интеллектуалдық) жə не графикалық (визуалдық) мақ саттары қ арама-қ айшылық қ а ие болады. Осы проблемалардың шешілуі қ ашанда компромисс жолымен шешіледі. Мысалы, егер тұ рғ ын ү й символдарын картада орналастыру керек болса, онда логика да, эстетика да келісілген тə сілді айтады – символдарды ү йлердің нақ ты координаттарында орналастыру. Бірақ, егер осы ү йлерге жақ ын ө тетін жолды кө рсететін, сызық тық символ бар болса, онда не жол символы не ү й символдары жылжуы тиіс. Кейбір жағ дайларда не жол символы не ү й символдары олардың нақ ты координаттарынан жылжыту қ ажеттілігі туады.

Алғ ашқ ы қ адам карта типін таң даудан тұ рады, ол онда объекттер мен оның жалпы тү рін

орналастырумен қ ұ растырылады. Бұ л сатының нə тижесі- картаның жалпы кө рінісі. Колдан орындалғ ан наброскалар да пайдалы болуы мү мкін. Одан кейін объекттерді, класс аралық тарын, тү стерді, тү зу типтерін жə не басқ а сызбалық элементтерді кө рсету ү шін символдар алынады. Бұ ны да эскизде орындауғ а болады. Бұ ндай кезде объект мө лшерлері жə не олардың арасындағ ы қ ашық тық белгіленеді, олар кейін бағ дарламағ а енгізіледі.

Карта компоновкасы (map montage, map assembly) – картографиялық бейнелеуді, карта атауын, легендасын, кесіп қ иылуларды жə не басқ а деректерді карта жақ таулары, оның ө рістері немесе парақ шегінде орналастыру. Дизайн процесінің соң ғ ы сатысы алдың ғ ы сатыда орындалғ андардың нақ ты келтіруден тұ рады. Бұ л жерде картаның жалпы жоспарына тек кейбір кішігірім ө згерулер енгізіледі. Бастысы – монитор экранында баспағ а шығ ара алдында прототип тү зу, себебі принтерлер мен плоттерлер монитор экранына қ арағ анда баяу. Бұ ндай кезде монитор экраны мен қ ағ аздағ ы бейнелердің айырмашылық тары ескерілуі тиіс. Мə тінді шығ ару кезінде компьютердегі шрифт пен принтердегі шрифт біршама ерекшеленеді, ол экранда байқ алмағ ан жазбалардың беттесуіне немесе жылжуына, немесе кодтары компьютер мен принтерде ерекшеленетін кейбір символдардың ауысуына ə келеді (ə сіресе ұ лттық жə не арнайы алфавит символдары). Басқ а жиі кездесетін проблема – тү стердің сə йкес келмеуі: компьютер экранында айырылатын тү стер қ ағ азды мү лдем бірдей болуы мү мкін. Картаны қ ұ растыру кезінде нү ктелік, сызық тық жə не аудандық объекттер ажыратылатындай етіп графикалық примитивтер тү рлерін ө згертуге болады. Ө згеруі мү мкін негізгі параметрлер – бұ л пішін, мө лшер, бағ дар жə не тү с. Одан басқ а, аудандық объекттерді толтыру ү шін штриховка қ олдануғ а болады, олар тұ рақ ты немесе кездейсоқ ұ йымдармен, бақ ылау жиілігімен, элементтерді ашық немесе қ ою тү ске жə не осы элементтердің бағ дарын сипаттайды. Барлық осы параметрлерді объекттер мен топтарды графикалық кө рсетуді жақ сарту ү шін ө згертуге болады. Карталар бір тұ тас ретінде қ арастырылады (сө зден кейін сө з ретінде кезектілікпен қ абылданатын мə тіннен басқ а).

Графикалық дизайн принциптері. Картаны қ орытындылай отырып, оның элементтерін шектелген ауданда орналастыруғ а тура келеді. Кө птеген карталар оларды ақ фон тым кө п, немесе тым аз болғ аннан қ ызық сыз болып шығ ады. Берілген жағ дайда бейне мен фонның қ атынасына мысал келтірілген. Толығ ымен негізгі бейнеден ғ ана тұ ратын карта, біршама аморфты фоннан тұ ратын, негізгі бейнені тү сіндіретін картағ а қ арағ анда қ ызық сыз. Фон контраст пен визуальді қ ызығ ушылық ты кө тереді. Фон тым кө п карта негізгі бейне мағ ынасын тө мендетеді жə не кө рерменге картаның толық еместігі туралы кү мə н туғ ызады. Бірақ сурет-фон қ атынасы мө лшерлер қ атынасынан жақ сы. Егер су мен қ ұ рлық беттері бірдей тү сте болса, кө рермен оларды оң ай шатыстырады. Атау, шекаралардың таныс белгілері, картографиялық торлар жə не штриховкаларда қ осы тұ тынушы картаның зерттеліп отырғ ан облысын жə не сарапталмағ ан учаскелерін оң ай ажыратады. Фигура-фон қ атынасы «жақ сы контур» деп аталатын аспект қ ұ райды. Мысалы, кейде, картағ а жазба кіргізу ү шін оның астында орналасқ ан бір тү зуді ү зу керек болады. Бұ л логикалық тұ тастылық ты бұ збайды, себебі кө рермен картада ол ү зілсе де елестетілген тү зуді қ абылдайды, жазбаны оқ уғ а болады. Басқ а мысалдар су мен қ ұ рлық тың, шекара мен жолдың, ө сімдік пен қ ұ рылыстардың логикалық дифференциациясын қ осады. Бір облыстың екі картасы фон мен суреттің контрасты қ андай облыстың қ ұ рлық,

Қ андайы су екенін кө руді жең улдетеді. Бұ ндай кезде дизайн принципінің кө п санын қ олдану емес пайдалы карта қ ұ растыру мақ сат.

Графикалық дизайнның соң ғ ы принципі иерархиялық ұ йымдастыру болып табылады. Картада қ атысатын барлық графикалық элементтер ең маң ыздысын кө рсететіндей ұ йымдастырылуы тиіс. Бұ л принцип жалпы географиялық карталарда нашар қ олданылады, себебі олардың мақ саты – тұ тынушы талабы бойынша ə ртү рлі маң ызды элементтерді сиқ ырлау мү мкіндігі. Ал ГАЖ ортасында кең інен таралғ ан тематикалық карталар нақ ты объекттерді немесе сараптау мү мкіндіктерін сызып кө рсетуі тиіс. Бұ л иерархиялық ұ йымдастырудың қ атысуымен немесе визуалды мағ ына дең гейі бойынша элементтерді бө лу арқ ылы жасалынуы мү мкін. Иерархиялық ұ йымдастық қ а қ ол жеткізудің ү ш негізгі тə сілі бар. Стереограммды тə сіл

маң ызды элементтерді маң ыздылығ ы аз элементтерге қ арағ анда жоғ арыда орналасқ ан сияқ ты кө рсету ү шін сызбалық мысалдарды таң дауды жə не модификациялауды талап етеді. Бұ л фигура-фон қ атынасын жақ сарту ү шін пайдалы. Терең дікті қ абылдауғ а кілттер ретінде тү зу қ алың дық тарын, тү стерін, ашық тылығ ын немесе мө лшерін айыра отырып ү ш ө лшемді объекттер алынуы мү мкін.

Екніші тə сіл кең ейткіш деп аталады, сызық тық немесе нү ктелік объекттерді реттеу ү шін

қ олданылады. Мысалы, негізгі жолдар екінші дең гейлілерге қ арағ анда оң ай байқ алатын болуы тиіс. Бұ л жерде тү зулер қ алың дығ ын, олардың ашық тылығ ын немесе ішкі қ ұ рылымдарын (ү зілгіштік, штрих ұ зындығ ы жə не т.б.), ал сонымен қ атар ə рбір сызық тық объектінің маң ыздылығ ын кө рсету ү шін осы қ асиеттердің комбинацияларын ө згертуге болады. Кейбір ГАЖ символдарды ө згерту мү мкіндігі шектеулі, бірақ қ олда бар қ ұ ралдармен қ ажет нə тижеге қ ол жеткізуге болады. Бө лінгіш иерархия тə сілі деп аталатын соң ғ ы тə сіл ең бастысы облыстардың ішкі қ ұ рылысындағ ы айырмашылық тарды кө рсету ү шін қ олданылады. Мысалы, жайылымдар қ арқ ынды-, қ алыпты- жə не аз пайдаланылатындарғ а бө лінеді. Бұ л тə сіл мемлекеттер шекараларын қ ою тү зулермен белгілеу кезінде қ олданылады, жə не бұ ндай кезде ішкі ə кімшілік бө лінулер жің ішке тү зулермен кө рсетіледі. Кең ейткіш иерархияның айырмашылығ ы ол ө згерудің реттік шкаласына, ал бө лінгіш иерархия номинальдіге сай келеді. Барлық ө лшеу шкалалары графикалық иерархиямен байланыса алады. Жоғ арыда келтірілген барлық дизайн принциптері қ ұ растырылатын картаның табиғ атын, қ олданылатын графикалық элементтердің жə не дизайннің қ оладнылатын принциптерін анық тайтын ішкі факторларғ а байланысты. Алғ ашқ ы жə не ең маң ызды фактор картаның мақ саты болып табылады, мағ ыналық міндеті бейнеленетін ақ параттың табиғ атымен байланысты. ГАЖ-де қ ұ растырылатын тематикалық карталар сараптаудың нақ ты нə тижелерін кө рсетуге арналғ ан. Бұ л жердегі маң ызды қ арапайымдылық шығ аруды сиқ ырлағ ан сайын ол оң ай тү сініледі. ГАЖ ортасында карта қ ұ растырудың дə стү рлі қ олмен сызылғ ан картамен салыстырғ андағ ы тө менгі қ ұ ны салдарынан кү рделі карталардың аз санын қ ұ растыру қ ажеттілігі жоқ. Жеке аналитикалық

процедуралар нə тижелерін жеке карталармен кө рсетуге болады.

Карта мақ сатының басқ а аспектісі, эргономикалық міндет, ол кө рсетілгенді оқ у емес, оның қ алац жасалатынын ескереді. Картады не кө рсетілетінін шешкен соң, хабарды адекватты бере алатын кө рсету тү рін де таң дау керек. Егер карта қ ауіпті зоналарды кө рсетсе, онда оның дизайні олардың маң ыздылығ ын тура демонсрациялауы тиіс; оның жағ ымды сыртқ ы бейнесі кейбір кө ркемдік бағ алылық қ а ие болса да, бірақ кө ременге жіберілуі тиіс хабарды бермеуі мү мкін.

Екінші фактор реализм, ол ə рбір облыстың ө зінің сипатамасы бар екенін білдіреді. Географиялық сараптауды физикалық, транспорттық, ə леуметтік немесе экономикалық қ ұ рылымдары кү рделі облыстар қ атысады, осылар кең істіктік сараптауды талап етеді. Бұ л кү рделілік атауларды, символдар мө лшерлері жə не стильдері, штриховка типтері жə не т.б. орналасу мү мкіндіктерін шектеуі мү мкін. Бұ ндай шектеулер кездеседі, жə не бұ л жерде зерттелу облысын жə не ол туралы деректердің табиғ атын практикалық білу ғ ана кө мектеседі. Ү шінші фактор деректердің болуы – мə селе тек картаны дайындау ғ ана емес, бірақ кең істіктік сараптауды жү ргізу. ГАЖ-дің кө птеге нДБ маң ызды кө лемг ие – сараптау талабы осындай; одан басқ а сараптау кө бінесе ү лкен территориялар ү шін жү ргізіледі. Мысалы, жерді пайдаланудың жү здеген категориялары бар карта дейік, оның жү з ерекше тү стерді тү зу кү рделілеу. Бұ л жағ дайда ə рбір бө лінулер ү шін штриховканың тү стері жə не типтері ə ртү рлі бө лгіш иерархиясын қ осу ү шін дизайн процедурасын ө згерту. Деректер болғ ан кезде қ арама-қ арсы проблема пайда болады: деректер сараптау мен кө рсету ү шін жеткіліксіз, не олар ескі жə не басқ а принциптермен жиналғ ан, немесе олар ү шін тым сирек таң даулар қ олданылғ ан. Мысалы, ғ асыр бұ рын жиналғ ан ө сімдіктер жайлы деректерді қ азіргілермен салыстыру оң ай емес. Алғ ашқ ылары деректерді жинаушының жеке тə жірибесінің ə серіндегі біршама жалпы категориялар қ ұ рауы мү мкін, ал ДЗД классификациялаудың компьютерлік алгоритмдері бойынша алынғ ан категориялардың кө птеген санына ие болады. Келесі фактор мақ саттық аудитория. ГАЖ-дің шығ атын қ ұ жаттарының кө птеген тұ тынушылары география мен картография жағ ынан білімі мен тə жірибесі болмайды, карта ең маң ызды объекттер мен атауларды жə не жалпығ а белгілі символдарды ғ ана сақ тауғ а байланысты оң ай қ абылдануы тиіс. Ал тə жірибелі тұ тынушылар қ осымша ақ паратты ала алады.

Қ олдану шарттары карта дизайнында маң ызда роль атқ арады. Мында тек карта-плакат немесе ү стел ү сті қ ұ жаты варианттары жалғ ыз кірмейді. Егер карта нашар жарық тандыру жағ дайында қ олданса, онда контраст пен символ мө лшерлерін ұ лғ айту керек. Егер карта далалық жағ дайда қ олданса, онда оны ламинирлеу керек. Жоғ арыда кө рсетілген факторлардан басқ а карта дизайнына жабдық тардың техникалық шектеулері ə сер етеді. Ə рине, ақ -қ ара тү сті принтерде тү рлі-тү сті карталарды шығ ара алмайсыз. Арзан тү рлі-тү сті принтерлер шығ арылатынт ү стердің тек азғ ана санына ие болады. Шығ ару қ ондырғ ысының символдар мө лшерін жə не жетелеу дең гейін шектейтін кең істіктік мү мкіндігі де маң ызды.

Тематикалық карталар дə стү рлі тү рде ең бастысы олардың ортографиялық тү рінде қ ұ растырылады, яғ ни кө ремен жерге тө беден қ арайды. Бұ ндай карталар пішіндер мен қ атынастардың нақ ты жақ ын қ абылдануына есептелген. Бірақ кө птеген коммерциялық ГАЖ-

де бар басқ а да картографиялық пішіндер де бар. Бұ ндай карталар сараптау тұ рғ ысынан қ ұ ны тө мен болса да,, ə сіресе беттіктер тү рінде кө рсетілген сараптау нə тижелерін кө рсетуде ө те тиімді. Бұ ндай кезде дизайнның қ осымша параметрлері де ескерілуі тиіс: қ ашық тық, кө ру азимуты жə не бұ рышы, сонымен қ атар жарық тандыру кө зінің орналасуы. Қ азіргі бағ дарламалар осы ү ш ө лшемдік беттерге басқ а жабын деректерін визуалді қ оюғ а мү мкіндік береді, жə не тұ тынушы топография мен басқ а факторлар арасындағ ы байланысты оң ай анық тайды.

Дə стү рсіз картографиялық шығ аруларғ а картограммаларды жатқ ызуғ а болады. Картограмманың екі анық тамасы бар. Картограмма (картодиаграмма, картосхема) (choropleth map, cartogram, chorogram, chorisogram) – белгілі территориялық, кө бінесе ə кімшілік бірліктер бойынша салыстырмалы кө рсеткіштердің (тығ ыздық, қ арқ ындылық кез-келген қ ұ былыс, меншікті шамалар жə не т.б.) таралуын кө рсететін карта.

Картограмма – территориялық бө лулер контурларын (кө бінесе, ə кімшілік бірліктерді) тоны ə ртү рлі тү стік бояулармен, тығ ыздығ ы ə ртү рлі штриховкалармен толтыру жолымен салыстырмалы статистикалық деректерді кө рсету ү шін қ олданылатын картографиялық бейнелеу тə сілдерінің бірі. Автоматизация қ ұ ралы картограммаларды ү зіліссіз немесе аралық сыз шкалаларда қ ұ руғ а мү мкіндік береді. Картограммалар картаның сыртқ ы тү ріне ие болады, бірақ олардығ а орналасулар кең істіктегі нақ ты жағ дайғ а сə йкес келмейді. Арқ ашық тық жə не басқ а кең істіктік қ атынастар нақ ты емес салыстырмалық. Картограммаларды барлық жерде кездестіруге болады, ол олардың пайдалылығ ын кө рсетеді.

Мысалы, автобустар мен поездарда маршруттар схемаларын кө руге болады. Оларды аялдамалық пункттер екі ө лшемді кең істікте емес тү зу сызық пен кө рсетіледі, ə рі олардың арасындағ ы арақ ашық тық нақ ты қ ашық тық қ а сə йкес келмейді. Бұ л шарттылық картаны схема дең гейіне дейін, тек ең маң ызды сипаттамаларын – аялдамалар қ ұ рамы мен кезектілігін, жə не мү мкін қ айтадан оытыруларды ғ ана қ алдырып жең ілдетеді.

Графикалық символдар бө лек орналасуы тиіс: жеке тү зулер – бө лінге, тү стер - ə ртү рлі, пішіндер - танылатындай. Символдар мө лшерлері карта қ арастырылатын жə не жеке жұ мыс кезінде бірнеше сантиметрден бірнеше метрге дейін ө згеруі мү мкін қ ашық тық ескерілуі тиіс. Жə не жабдық тың физикалық шектеулері мен адам кө зін де ескеру керек. Тағ ы бір ереже символдардың ө здері кө рініп тұ руы тиіс. Мысалы, тү зулер оң ай кө рінеді, сол себептен оларды кең қ ылудың қ ажеті жоқ. Тү стердің бір ү йлесімі тү стерді айыруғ а кө мектеседі (қ ара ə ріптер ақ фонда сияқ ты), басқ алары – кедергі келтіреді (сол қ ара ə ріптер қ ою кө к фонда). Соң ында, оң ай ажыратылатын символдарды жə не олардың комбинацияларын қ олдану анық тап қ арауғ а кө мектеседі- мысал ретінде жол белгілерінде қ олданылатын фигуралар алынады олар хабарды мə тіннің қ олдануынсыз беруге мү мкіндік береді.

Визуалды контраст графикалық символдарды жə не фондағ ы мə тінді, сонымен қ атар оларды жақ ын орналасу кезінде айыру ү шін қ ажет. Егер кейбір элементтер мө лшерлерінің, пішіндерінің, штриховканың немесе басқ а параметрлердің ұ қ састығ ынан бірдей сияқ ты кө рінсе, онда контрастты ұ лғ айту ү шін қ осымша ө згертулерді енгізу пайдалы болуы мү мкін. Жə не бұ ндай кезде де ұ қ ыптылық қ ажет, контрасттың ұ лғ аюы ұ зақ қ арастыру кезінде кө рерменді шаршатып жіберуі мү мкін

Негізгі ə дебиет (1 нег.[131-164])

Қ осымша ə дебиет (1 қ ос.[411-428])

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Картаны дайындаудағ ы мақ сат неде?

2. Нə тижелерді шығ аруды қ алай тү сінесіз?

3. «Картографиялық дизайн» деген не?

4. Нə тижелерді шығ ару шығ ару қ алай жү ргізіледі (карталарды алу)?

5. Картографиялық дизайнның сыртқ ы факторлары деген не?

6. Дə стү рлі емес графикалық дизайн немен ерекшеленеді