Картаны пайдалану деңгейі.

Дә рістің мақ саты: картаны пайдалану дең гейін агық тау

Алғ ашында зерттеушілер картаның негізгі артық шылық тары деп оның шолу жасау мү мкіндіктерін қ арастырды, яғ ни карта «жай кө збен кө руге болмайтын нә рсені, білімді реттеу мен жү йелеуді, кең істіктегі заң дылық тарды ашуды ұ сына алады», - деп есептеді. Картаны пайдаланудың дә л осы дең гейіне А.Гумбольдттың, В. Докучаевтың, А.Тиллоның ең бектері жатады. Карта кө мегімен айқ ындалғ ан барлық ғ аламдық жә не аймақ тық заң дылық тар сапалық сипатқ а ие болды. Картаны талдаудың негізгі ә дісі – салыстырмалы географиялық ә діс болды, ал жетекші ұ станым – оқ ымыстылардың шығ армашылық ынтасы еді. Картаны пайдаланудың жаң а дең гейі жаратылыстану ғ ылымына сандық ә дістердің енгізілуімен байланысты. Салыстырмалы тү рде, география, геология, тарих жә не осы сынды ілімдер белгілі бір мағ ынада басқ а ғ ылымдардан арта қ алды. Кө ш соң ында қ алудың себептері ә ртү рлі, бірақ ең қ ызығ ы, кейде картаның артық шылығ ы географияғ а математикалық формулалар мен кө рсеткіштердің енуін баяулатты деген пікірлер де айтылды. Ө ткен ғ асырдың 60-жылдары бұ л артта қ алушылық азайды, сол кездері сандық заң дылық тарды жү йелеу қ ұ ралы ретінде картографиялық ә дістің жаң а бір қ ыры ашылды. Бірінше кезекке картаның ө лшемдік мә ні шық ты, математикалық статистика талдаудың негізгі тә сіліне айналды, 60-жылдардың орта тұ сындағ ы картаны пайдаланудың келесі дең гейі алдың ғ ы дең геймен тығ з байланысты болды. Сол кездің ө лшемі бойынша, карталар зерттеудің логикалық негізі ретінде беки тү сті. Енді карталардың математикалық дә лдігімен қ алпы кө бірек тиімді бола бастады [7]. Сандық ә дістен математикалық модельдеуге кө шу жү зеге асты. География ғ ылымдарын математикаландыру картографиялық зерттеу ә дістерінің кө мегі мен «кө пір» қ ызметін атқ аруы арқ асында іске асырылды. Ең тиімді жол – математика мен картаны біріктіру болды, картадан алынғ ан мә ліметтер негізінде математикалық модельдеу қ ұ рылды. Осылайша карта-математикалық модельдеу-карта тізбегі пайда болды. Мұ ндай зерттеу амалы картографиялық -математикалық модельдеу деген атауғ а ие болды. Ық палдастық ү дерісінде математикалық ә діс пен картографиялық талдау басқ а да кө птеген идеялармен, кө зқ арастармен толық ты. Ғ ылымды математикалау картаны пайдаланудың келесі дең гейіне ө туге даярлады, бұ л даярлық зерттеу нысанына деген жү йелі қ ұ рылымдық кө зқ арастан кө рінді. Картаны геожү йені ү йрену қ ұ ралы ретінде пайдалану мү мкіндігі қ арастырыла бастады, картографиялық ө німдердің жекелеген бө лімдерін ғ ана емес, бір-бірімен тығ ыз байланысты кешенді атластар мен тақ ырыптық карталардың ү лкен топтамаларына назар аудару қ ажеттігі туындады. Карта жә рдемімен геожү йенің бө лек бө ліктеріне ғ ана емес, сонымен қ атар, олардың байланыстарына, динамикасына, атқ аратын қ ызметіне ү йрету мү мкіндігін беретін ә дістер керектігі туындады [7]. Жү йедегі логикалық тү сініктің заң ды жалғ асы болжамдық бағ ыт болды. Болжамдардың мазмұ ны мен затына ә ртү рлі кө зқ арастағ ы ғ алым-зерттеушілер, болжамдық бағ ыттың мақ саты ү шін картографиялық ә дістерді қ олдану мә селесіне келгенде, бә рі де бірауыздан оның тиімділігін мойындады. Картаны пайдаланудың дең гейінің дамуы мен келесі жаң а дең гейлік кезең ге ө туі бұ рынғ ы жетістіктердің қ ұ ндылығ ын жоймайды, сандық (картометриялық, статистикалық) жә не сапалық талдау, математикалық модельдеу мен жү йелі-кең істіктік қ амтудың, нә тижелердің дә лдігі мен қ орытындысының жалпы талапқ а сай болуының мә селелерін шешуде пайдаланылады. Картаны пайдалану ә дістерін ө ң деуде картографтар, геодезистер, геологтар мен геофизиктер, инденерлер мен математиктер қ атысады.

Картографиялық зерттеу ә дістері ғ ылымның ә ртү рлі салаларында қ олданыс тапты. Олармен жаң а ә дістемелермен, нақ ты ақ партпен, нағ ыз қ ажетті шешімдермен толық тыра отырып, ө зіне де жаң а идеялар мен кө зқ арастарды қ абылдайды. Картографиялық зерттеу ә дістеріне шешуші ә сер ететін – географиялық кө зқ арастың келесі ерекшеліктері кө рінеді: картаның затын бейнелік-белгілік модельдеу мен нақ тылық ты тану қ ұ ралы ретінде тү сіну; карта кө мегімен зерттеліп жатқ ан ү дерістер мен қ ұ былыстардың мә ніне терең бойлау, ә рбір зерттеу нысанына жү йелі кө зқ арастың болуы; Картографиялық ә дістің басқ а да жекелеген ә дістермен тығ ыз қ арым-қ атынасы, карталар мен картографиялық емес ақ паратты ұ штастыру; картографиялық талдау нә тижесінде алынғ ан нә тижелердің мазмұ нды талқ ылануына тә жірибелік мә ні мен сенімділігіне берілген бағ асына ерекше назар аудару. Қ азір жалпы ғ ылымның математикағ а бет бұ руы, ә сіресе, қ ашық тық тан зерделеу мен бажайлау, ғ арыштық мү мкіндіктерді картография ғ ылымында кең інен қ олдану мү мкіндігі туғ ан шақ та дә лдік пен нақ тылық атаулы карта ү шін ең алғ ашқ ы талапқ а айналды. 2006 жылдың 18 маусымы кү ні ө зінің тө л ғ арыштық «Қ азСат-1» қ ұ рылғ ысын кө к жү зіне ұ шырғ ан біздің еліміз ү шін де енді ғ арыштан жеткен суреттер сандық жә не ә уеғ арыштық тү сірістерді зерттеу кезінде кең інен қ олданылады.

Картографияның негізгі салаларына: · Картография пә ні мен ә дістемесі, карта туралы ілім, картографиялық проекциялар теориясы, генерализация мен кескіндеу ә дістерінің (шартты белгілер жү йесі) теориялары; · Картография ғ ылымы мен ө ндірісінің тарихы; · Картографиялық деректерді тану (картографиялық деректер теориясының мә селелері); · Карталарды жобалау жә не оларды дайындау теориясы мен технологиясы; · Карталарды пайдаланудың теориясы мен ә дістемесі жатады. Қ азіргі ХХІ ғ асырда, картографияда ө ткен ғ асырдың 60-жылдарында ғ ана пайда болғ ан геоақ параттық картография аталатын саласы қ арышты дамып келеді. Қ азақ стан да бұ л ү рдістен ә лемдік тұ рғ ыда қ арағ анда, кө ш ілгері мемлекеттермен иық тірестіре алмағ анымен, ө зіндік даму жолы айқ ындалып келеді. Геоақ парат – жер туралы басқ а да ғ ылым салаларымен бірге, геожү йеде жү ретін ү дерістер мен қ ұ былыстарды зерттейді, бірақ ө зінің тә сілдері мен қ ұ ралдарын қ олданады. Олардың негізгілері – компьютерлік модельдеу мен геоақ параттық картографиялау. Картография мен геоинформатика бір-бірімен кө птеген бағ ыттарда байланысты.

Негізгі ə дебиет (2 нег.[40-65])

Қ осымша ə дебиет (1 қ ос.[23-70])

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Бастапқ ы жə не бірың ғ ай деректер. Олардың арасындағ ы айырмашылық?

2. Алғ ашқ ы жə не екіншілей деректер.

3. Кең істіктік объектілердің негізгі сипаттамалары қ андай?

4. Атрибуттар. Ол не?

5. Ассоциативті деректер (немесе байланыстар)

6. Деректерді кө рсетудің форматы мен пішіні арасындағ ы айырмашылық?