Диаспоралогия ғылымының мақсаты, міндеттері

«Диаспора» грек сө зі – diaspora – «шашыранды» деген мағ ынаны білдіреді. Сонда бұ л сө з Отанынан басқ а елде ө мір сү ріп жатқ андар туралы ұ ғ ым береді. Диаспора термині алғ аш рет еврейлердің Палестинадан тысқ ары жерлерде тұ руына қ атысты, яғ ни б.з.б. VI ғ асырдың басында Вавилон патшасы Навуходоносор ІІ-нің, одан соң б.з. I-II ғ.ғ. римдіктердің қ удалауына байланысты қ оныс аударғ андарғ а қ атысты қ олданыла бастағ ан.

Қ азіргі саясаттану ғ ылымында «диаспора» тү сінігі этникалық саясаттың алты категориясының біріне жатқ ызылады жә не кө бінесе дә стү рлі емес ортада жаң а жерлерді мекен етуші этникалық топтарды сипаттайды. Диаспораны миграциялар қ алыптастырады. Олар ө з кезегінде ө здерін қ алыптастыратын жә не дамытатын тарихи оқ иғ аларғ а тә уелді. Диаспора миграцияның ө німі болғ андық тан оның топталуына тоқ талғ ан жө н.

Батыс саясаттану ғ ылымында миграция теориясын ү ш топқ а бө лу ұ сынылады: классикалық, дау-жанжалдық (конфликтік), жү йелі. Олар мигранттың кө шу туралы шешімінің табиғ атына қ арай анық талады: а). реалды; шығ ындар мен кірістерді салыстыру арқ ылы-классикалық теория; б). экономикалық жә не саяси қ ыспақ тың нә тижесінде шарасыздық тан кө шу-дау-жанжалдық; в). салыстырмалы кү штеуге байланысты кө псебепті-жү йелі.

Халық тардың миграциясы адамдардың ө мір сү ру мекенін мә ң гілікке немесе уақ ытша ауыстыруы. Ол эмиграциямен (кө шіп келу) жә не иммиграциямен (кө шіп кету) анық талады. Миграцияны анық тау ү шін оның келесі параметрлерін білу керек: арақ ашық тық (алыс немесе жақ ын); ұ зақ тылық (уақ ытша немесе тұ рақ ты); шекаралардың шектесуі (ішкі жә не сыртқ ы); тартылғ ан облыстар (қ алалар мен селолар арасында немесе елді-мекендер ішінде); қ абылданғ ан шешімдер мен саяси ә сер (кү штеу немесе ерікті); себептері (экономикалық, саяси, экологиялық, діни); адамдардың тартылу кө лемі (массалық немесе жеке); ә леуметтік ұ йым мен мигранттар қ асиеттері (жанұ я, тап немесе индивидиум (жеке тұ лғ а)).

Қ азақ стан территориясынан тыс 4 миллион 500 мың дай қ азақ тар бұ рынғ ы КСРО – ның, қ азіргі ТМД – ның 14 мемлекеттерінде жә не ә лемнің 25 елдерінде ө мір сү ріп жатыр. Оның тек 800 мың дайы диаспора деп саналады, ал қ алғ ан 3 миллион 700 мың ы қ азақ ирреденттері болып саналады, яғ ни «ирреденттер» ө з тарихи отанында ө мір сү ріп жатқ ан, бірақ белгілі бір саяси жағ дайғ а байланысты ө зге мемлекет қ ұ рамында қ алып қ ойғ ан жердегі адамдар. Мә селен, қ азақ ирреденттері Астрахан, Орынбор, Қ орғ ан, Омбы, Таулы Алтай - Ресейдің автономиялы облыстарын, Қ ытайдың Алтай, Тарбағ атай, Іле, Қ ұ лжа, Еренқ абырғ а, Баркө л-Қ ұ мұ ла аудандарын, Шың жан-Ұ йғ ыр автономиясын, Монғ ол Халық Республикасы аймағ ындағ ы Баян-Ө лгийді, Ө збекстандағ ы Сырдария, Шыршық, Қ ызылқ ұ м жә не Мызашө л аудандарын мекен етеді.

Ә лемнің ә ртү рлі елдерінде қ азақ тар ә ртү рлі саяси, экономикалық, мә дени, ә леуметтік статусқ а ие. Бұ л тарихи оқ иғ алар мен олар ө мір сү ріп отырғ ан елдердің оларғ а қ атысты жү ргізіп отырғ ан мемлекеттік саясатына байланысты. Тұ рақ ты мекен етушілер (резиденттер) статусына Ресейді, Қ ытайды, Тү ркияны, Монғ олияны, Ө збекстанды, Батыс Еуропаның кейбір елдері мен АҚ Ш-тың кейбір штаттарын мекен етуші қ азақ тар ие. Иммиграцияланғ ан жұ мысшылар мен қ ызметкерлер статусына АҚ Ш-ты, Батыс Еуропаның елдерін мекен етушілер ие. Елде азаматтығ ы жоқ, қ ашқ ындар статусына қ азіргі таң да 1980 жж. Ауғ аныстандағ ы соғ ыс оқ иғ алары кезінде Иранғ а қ ашқ андар ие.

Курстың негізгі мақ саты- қ азақ диаспорасын қ алыптастырғ ан жә не дамытқ ан тарихи оқ иғ аларды, ә леуметтік, экономикалық, саяси, психологиялық жә не мә дени-тұ рмыстық себептерді зерттеу. Міндеттері- қ азақ диаспорасының:

- тарихи

- демографиялық

- этнопсихологиялық

- ә леуметтік-саяси

- мә дени-тұ рмыстық даму проблемаларын зерттеу.

Сонымен қ атар Қ азақ станда 140 этникалық диаспора ө кілдері ө мір сү ретіндіктен де диаспоралогия ғ ылымы біз ү шін маң ызды.

Қ азақ диаспораларының ө зіндік ерекшеліктері – олар, біріншіден, тұ рғ ан елдерінде кө пшілік болып, саяси автономия қ ұ ра алмайды, сондық тан да басқ а халық тарғ а билік жү ргізетін жағ дайы болмайды. Қ азақ диаспорасының ө зіне тә н екінші бір ерекшелігі, барғ ан немесе қ оныстанғ ан елдерінде тез арада сің ісіп, бейімделіп кетіп отыруы.

Қ азақ диаспорасын қ алыптастырғ ан жә не ә рі қ арай дамытқ ан саяси себептерге мыналар жатады: ХҮ ІІІғ. қ азақ -жоң ғ ар соғ ыстары; ұ лт-азаттық кө терілістер мен қ азақ тардың ХҮ ІІІ-ХІХ ғ.ғ. патша самодержавиесіне қ арсы соғ ыстары; 1916ж. Орталық Азиядағ ы ұ лт-азаттық қ озғ алыс; Қ азақ станда кең ес билігінің орнауы; ұ жымдастыру кезіндегі қ азақ тарғ а қ атысты ұ станғ ан генеоцид саясаты; қ азақ тардың Шың жандағ ы Қ ытай коммунистеріне қ арсы кү рестері; І-ші, ІІ-ші дү ниежү зілік соғ ыстары, 1920-30 ж.ж., 1950-дағ ы саяси репресиялар т.б.

Экономикалық себептер: Қ азақ станның Ресейге қ осылғ аннан кейінгі жә не кең естік дә уірдегі ұ жымдастыру кезіндегі дә стү рлі кө шпелі шаруашылық жү йесінің кү йреуі; патша дә уіріндегі Столыпиндік аграралық саясат; Батыс Еуропа мен Америка елдеріне 1960-1990 ж.ж. Қ азақ станның экономикалық тұ рақ сыздығ ы кезіндегі ең бек иммиграциясы.

Діни себептері: мұ сылмандар ү шін қ асиетті орындар - Мекке мен Мә динағ а қ ажылық қ а бару қ иындағ ан патшалық жә не кең естік кезең дер, сондай-ақ кең естердің атеистік саясаты. Сол ү шін де қ ажылық қ а барғ ан қ азақ тар исламның діни посттарын ұ стануғ а шексіз мү мкіндік беретін шығ ыс елдерінде қ алуғ а тырысқ ан.