Тақырып. Материалдар кедергісінің негізгі ұғымдары және есептері.

Теориялық механикада денелер абсалютті қ атты деп қ арастыралатын, бірақ практика кө рсететіндей конструкциялардың барлық элементтері сыртқ ы кү ш ә серінен деформацияғ а ұ шырайды, яғ ни пішінін ө згертеді, сонымен қ атар кейбір жағ дайларда қ ирауғ а ұ шырайды.

Материалдар кедергісі деп конструкциялар мен машиналар элементтерін, беріктікке, қ атаң дық қ а жә не орнық тылық қ а зерттейтін пә н. Осығ ан орай материалдар кедергісінің негігі ү ш есебі бар:

1. Беріктік есебі–конструциялар мен машиналар элементтерінің сыртқ ы кү штерге қ арсыласу қ абілеті.

2. Қ атаң дық есебі–конструциялар мен машиналар элементтерінің деформацияғ а қ арсыласу қ абілеті.

3. Орнық тылық есебі – конструциялар мен машиналар элементтерінің алғ ашқ ы тепе-тең дік қ алпын сақ тап қ алу қ абілеті болып табылады.

Беріктікке есептеу кезінде тетіктердің ө лшемдері мен формалары таң далады, яғ ни берілген жү ктемені материалды аз жұ мсап ұ стап тұ ра алу мү мкіндіктерін қ арастырады.

Қ атаң дық қ а есептеу кезінде конструциялар мен машиналар элементтерінің формалары мен ө лшемдері қ алыптан тыс болмауын қ амтамасыз етуді қ арастырады.

Орнық тылық қ а есептеу кезінде конструциялар мен машиналар элементтерін тепе-тең дік қ алпынан шығ арып тастайтын немесе қ исайтып тастайтын жағ дайлар қ арастырылады.

Материалдар кедергісінің негізгі жорамалдары:

1. Дене біртұ тас деп есептеледі, яғ ни жү ктеме ә сер етпеген жағ дайда ішкі кү штер нольге тең деп қ арастырылады.

2. Дене біртекті деп қ арастырылады, яғ ни дененің ә р нү ктесінде физика–механикалық қ ұ рылымы ә р тү рлі болуы мү мкін, бұ л болжам бойынша ол ескерілмейді.

3. Дене серпімді деп қ арастырылады, яғ ни жү ктемені алып тастағ ан кезде дене қ айтадан қ алпына келеді деп есептеледі.

4. Қ арастырылатын дифференциал дененің ө лшеміне қ арағ анда ө те аз шама болып табылады.

5. Денеге бірнеше кү ш ә сер еткен жағ дайда, денең ішкі кү ші, денеге ә сер ететін, ә р сыртқ ы кү ш ә серінен пайда болатын ішкі кү штердің қ осындысы ретінде анық талады жә не кү штердің ә сер ету ретіне қ арамайды. Бұ л тұ жырым кү штердің ә сер етуінің тә уелсіздігінің принципі деп аталады.

Сырық (брус) деп ұ зындығ ы кө лденең қ имасындағ ы ө лшеміндегіден ә лдеқ айда ү лкен болатын денені айтамыз.

Егер сырық созылу мен сығ ылуғ а жұ мыс істейтін болса, ө зек(стержень)деп аталады.

Егер сырық бұ ралуғ а жұ мыс істейтін болса, онда оны білік(вал) деп атайды.

Егер сырық иілуге жұ мыс істейтін болса, онда оны арқ алық (балка) деп атайды.

Деформацияғ а байланысты дененің координат орынын ө згертуін жылжу деп атаймыз.

Сызық тық жә не бұ рыштық ө лшемдерінің ө згеруін, сә йкесінше сызық тық жә не бұ рыштық жылжу деп атаймыз.

Енді, конструкция элементтерінің деформациясымен байланысты болжамдарын қ арастырайық:

1. Жылжудың аздығ ы жө ніндегі болжам немесе бастапқ ы ө лшемдер туралы болжам. Бұ л болжам бойынша дененің деформацияғ а ұ шырау нә тижесінде пайда болатын аз ғ ана жылжу ескерілмейді.

2. Денелердің сызық ты деформациялануы туралы болжам. Бұ л болжамғ а сә йкес жылжу кү ш ә серіне тура пропорционал деп есептеледі.

3. Жазық қ ималар болжамы немесе Бернулли болжамы. Бұ л болжам бойынша егер дененің кө лденең қ имасы деформацияғ а дейін жазық болса деформациядан кейін де жазық қ алыпын сақ тайды.