Тақырып. Қатты дененің күрделі қозғалсы.

Осығ ан дейін нү кте қ озғ алысы шартты тү рде қ озғ алмайды деп алынғ ан санақ жү йесінде қ арастырылып келді. Механика есептерін шешу кезінде кө п жағ дайда нү кте қ озғ алысы бірден екі санақ жү йесінде қ арастырылады. Осы санақ жү йелерінің бірі негізгі немесе шартты тү рде қ озғ алмайды деп алынса, екіншісі қ озғ алмалы санақ жү йесі, ол негізгі санақ жү йесіне қ атысты қ озғ алыста болады.

Нү ктенің негізгі санақ жү йесіне қ атысты қ озғ алысы нү ктенің кү рделі (абсалютті) қ озғ алысы деп аталады. Мысалы, қ озғ алып бара жатқ ан кеме палубасында домалап бара жатқ ан шардың жағ ағ а қ атысты қ озғ алысын кү рделі қ озғ алыс деп айтуғ а болады.

Бұ л қ озғ алыс екі қ арапайым қ озғ алыстан тұ рады:

1. Шардың кемеге қ атысты қ озғ алысы.

2. Шардың кемемен бірге жағ ағ а қ атысты қ озғ алысы.

Қ озғ алмайды деп алынғ ан негізгі санақ жү йесінде, қ озғ алмалы санақ жү йесіне қ атысты қ озғ алып бара жатқ ан М нү ктесін қ арастырайық.

12.1-сурет. Нү ктенің кү рделі қ озғ алысы.

Нү ктенің қ озғ алмайтын координатасына қ атысты қ озғ алысын кү рделі немесе абсалютті, ал санақ жү йесіне қ атысты қ озғ алысын салыстырмалық озғ алыс деп атаймыз. Қ озғ алмалы санақ жү йесінің қ озғ алмайтын санақ жү йесіне қ атысты қ озғ алысы тасымал қ озғ алыс деп аталады. Нү ктенің абсалют жылдамдығ ы векторлық тү рде былайша жазылады: тасымал жылдамдық, салыстырмалы жылдамдық.

Сонымен нү ктенің кү рделі қ озғ алыстағ ы абсалютті жылдамдығ ы салыстырмалы жә не тасымал жылдамдық тардың векторлық қ осындысына тең болады.

Оның шамасы былайша анық талады:

Кориолис теоремасы Кү рделі қ озғ алыс кезінде нү ктенің абсалют ү деуі тасымал, салыстырмалы жә не Кориолис ү деулерінің қ осындысына тең болады. .

Егер санақ жү йесі қ озғ алмайтын санақ жү йесіне қ атысты ілгерлемелі қ озғ алатын болса , яғ ни нү ктенің абсалют ү деуі салыстырмалы жә не тасымал ү деулердің векторлық қ осындысына тең болады

Кориолис ү деуінің шамасы формуласымен анық талады.

Егер айналмалы қ озғ алыстағ ы дененің жылдамдық тарының бағ ыттарына перпендикуляр тү зулер жү ргізетін болсақ, осы тү зулердің қ иылысатын нү ктесіндегі жылдамдық нольге тең болады жә не ол нү кте қ озғ алыстың ілездік центрі деп аталады.

12.2-сурет. Қ озғ алыстың ілездік центрі.

Егер, бізге A жә не B нү ктелерінің жылдамдық тарының бағ ыттары белгілі болса, онда айналмалы қ озғ алыс кезіндегі сызық тық жылдамдық тар мынадай қ озғ алысқ а ие болады:

, яғ ни жазық фигураның жылдамдық тары ілездік центрден ара қ ашық тық тары тура пропорционал.