Дене бітімінің дамуының көрсеткіштері және оны бағалау әдістері.

Дене бітімінің дамуы – бұ л ө су жә не даму ү рдістерін сипаттайтын ағ заның морфофункционалдық кө рсеткіштерінің жиынтығ ы. Ө су деп – мө лшерлік (количественное) ө згерісерді, даму деп – сапалық ө згерістерді тү сінеді.Дене дамуын зерттеу ү шін соматометриялық, соматоскопиялық жә не физиометриялық кө рсеткіштер қ олданылады. Соматометриялық кө рсеткіштерге жататындар тұ рғ ан жә не отырғ ан жағ дайдағ ы бойының ұ зындығ ы, дене массасы, басының, кеуде торының, иығ ының жә не санының т.б шең бері; Соматоскопиялық қ а – тері жамылғ ысының жә не шырышты қ абық шаларының жағ дайы, май жиналу дә режесі, сү йектерінің кейіпі, кеуде торының пішіні, омыртқ а бағ анасының жағ дайы, аяқ тары мен табанының пішіні, жыныстық жетілуінің кө рсеткіштері. Физиометриялық (функционалдық) белгілеріне ө кпенің тіршілік сиымдылығ ы, бұ лшық ет кү ші, пульсінің жиілігі, артериялық қ ысымы жә не басқ алар жатады. Кө рсеткіштерінің жә не оларды зерттеу ә дістемелерін Неменко Б.А., Оспанова Г.К. 2002ж. «Балалар мен жасө спірімдер гигиенасы» оқ улығ ынан қ араң ыз.

Зерттеуден алынғ ан соматометриялық, соматоскопиялық жә не физиометриялық мә ліметтерді ә ртү рлі ә дістермен бағ алайды. Сигмадан ауытқ у, регрессия шкаласы бойынша кешенді (Гурова А.И., Горлова О.Е. 1991, Пивоваров Ю.П., бірлескен авторлармен, 1983 ж.), центилді ә дістермен жә не номограмма бойынша.

Сигмадан ауытқ у ә дісі жә не регрессия шкаласы бойынша бағ алау ә дісі ө з алдына жеке қ олданылмайды, себебеі олардың белгілі бір кемістіктері бар. Біріншісі, дене массасын, бой ұ зындығ ыын жә не кеуде торы шең берін бір-бірімен ө зара байланыссыз бағ алайды, ал екінші ә дісі оларды ө зара байланыста бағ алайды, бірақ бірінші ә дістегі сияқ ты биологиялық даму дә режесінің кү нтізбелік жасына сә йкес келетіндігі туралы пікір айтуғ а мү мкіндік бермейді.

Кешенді бағ алау дә лірек болып табылады, ол 2 кезең нен тұ рады: бірінші кезең інде даму дең гейі бағ аланады, екінші кезең інде регрессия шкаласы бойынша ағ заның морфофункционалдық жағ дайы бағ аланады. Бұ л ә діс тек қ ана дене дамуының дә режесін бағ алауғ а ғ ана мү мкіндік беріп қ оймайды, сонымен қ атар оның ү йлесімділігін (гармоничность) де, яғ ни бойының ұ зындығ ы, дене массасы жә не кеуде торы шең берінің дамуының пропорционалды екенін бағ алауғ у да мү мкіндік береді. Кө п тарағ ан жә не жеткілікті дә режеде адекватты, жаппай зерттеулерде қ олданылатын ә діс, дене бітімінің дамуын бағ алаудың центильдік ә дісі болып табылады. Бұ л ә діс ө те қ арапйым, себебі центильдік кестелерді пайдалану кезінде есептеулерді қ ажет етпейді.

Кез келген дене бітімінің дамуын бағ алау ү шін бала қ андай жас тобына жататынын анық тау керек, себебі дене бітімінің дамуының стандарттары ә ртү рлі жас кезең дерінде бірдей емес.Ә уелі зерттеуге алғ ан баланың нақ ты жасын анық тайды. Ол туғ ан мезгілінен зерттеуге алғ ан мезгілге дейінгі жылмен, аймен, кү нмен берілген уақ ытқ а тең. Баланың жасын 1-кесте бойынша жең іл анық тауғ а болады.

Зертттеу (тексеру) жү ргізілген жылынан туғ ан жылын алып тастайды. Содан соң кө лденең жолы (туғ ан айы) мен тік жолының (зерттеу айы) қ иылысқ ан жерінен жоғ арыда табылғ ан туғ ан жә не жылдарының арасындағ ы айырмашылығ ына қ осатын немесе алып тастайтын санды (ол б жас 6 айданелгі санның алдында тұ р) табады. Мысалы, бала 12.10.1998жылы дү ниеге келді, ал 18.05.2007 жылы тексерілді (зерттелді) Жылдарының айырмашылығ ы – 2007-1998 – 9 жас. Осы саннан 5-ті, яғ ни дү ниеге келген айы (10) мен тексерілген айынан (5) қ иылысқ ан жерінен табылғ ан санды. Демек, баланың жасы 8 жас, 7 айғ а тең.