Топтық тренингтің мақсаттары, тақырыбы және міндеттері

Топтық психологиялық тренинг мә селелері бойынша ә р алуан жұ мыстардың талдауы бұ л феноменнің ең маң ызды аспектілерінің қ атарында мақ саттарының, тақ ырыбы мен міндеттерінің ерекшеленетіндігін кө рсетті. Топтық жұ мыс қ ұ рылымының аталмыш бө лшектерінің мағ ынасын бағ алау қ иын. Сондай-ақ, тренингтік жұ мыстың мақ саты, тақ ырыбы жә не міндеттерінің арасында тығ ыз мазмұ ндылық жә не қ ызметтілік байланыс бар екендігін тү сіну маң ызды. Кез-келген тренингтің бағ дарламасын қ ұ ру тақ ырыбы мен мақ сатын анық таудан басталады. Ал олар ө з кезегінде топ жұ мысының нақ ты мақ саттарын қ ұ растыруғ а мү мкіндік береді.Аталмыш сұ рақ ты қ арастыра келе, топтық тренингтің жалпы мақ саттары, тақ ырыбы мен міндеттері жә не жұ мыс кү нінің ә р бө лігінің жеке мақ саттары, тақ ырыбы мен міндеттері деп бө лу қ ажет. Тренингтің нақ ты міндеттерін ерекшелеп кө рсету қ ұ рылатын бағ дарламаның жү зеге асырылуының тиімділігін анық тайды: ә рекеттердің ілеспелілігі айқ ын болуын тапсыру, ә р дә ріске жаттығ улар таң дап алу, тарататын сә йкес материалдар дайындау жә не т.с.с.Топтық тренингтің пайда болуы жә не даму кезінен бастап, мақ саты топтың жеке қ атысушыларғ а ық пал етуі феноменінің призмасы жә не осы ық пал етуге баулу арқ ылы қ арастырылғ ан болатын.

Нақ тырақ айтсақ, Эллиот Аронсон тренингтік топтардың басты мақ саты - ө зінің мінез-қ ұ лқ ын зерттеуге дайындығ ының дамуы, ө зара жеке адамдық қ арым-қ атынастардағ ы ә леуметтік жетіктілікті жә не ашық тылық ты жетілдіру, ә ріптестікке жә не келіспеушіліктерді біріге шешуге баулу деп санайды. Кьелл Рудестам топтық жұ мыстың мақ саты ә р алуан болуы мү мкін екендігін атайды. Олар сырттан міндеттелуі жә не қ атысушылардың қ ажеттілігімен анық талуы мү мкін. Бұ л ретте, бір жағ дайда бір топ адамдардың ө здерінің кө ң іл –кү йлерін кө теру, ал басқ а жағ дайда-ө зін-ө зі жетілдіру сияқ ты белгілі тілектері мақ сат ретінде болуы мү мкін.

И.В.Вачков тренингтің мақ саты - қ атысушыларғ а қ андай да бір іс-ә рекетті игеруге кө мектесу деп санайды. Ә рі ол жаң а іс-ә рекеттерді игеруді қ андай шарттар қ амтамасыз етілетіндігіне назар аударады. Оның пікірі бойынша тренингке қ атысушы: 1) оны жү зеге асыруды қ алауы; 2) қ алай жү зеге асыруды білуі; 3) жү зеге асыра алуғ а тиіс.

Тренингтің жалпы мақ саттарының ішінен ол келесілерді ерекшелейді:

· топ қ атысушыларының психологиялық мә селелерін зерттеу жә не оларды шешуге кө мек кө рсету;

· субъективті хал-жағ дайын жақ сарту жә не психикалық саулылығ ын нығ айту;

· психологиялық заң дылық тарды, адамдармен тиімді жә не ү йлесімді қ атынастың негізін қ ұ рау ү шін жеке адамдар арасындағ ы ө зара іс-ә рекеттердің механизмдерін жә не тиімді тә сілдерін зерттеу;

· ішкі жә не мінез-қ ұ лық тық ө згерістер негізіндегі эмоциялық бұ зылударды алдын-алу немесе тү зету ү шін қ атысушылардың ө з-ө зін тү сінуін жә не ө з-ө зін зерттеуін дамыту;

· жеке адамдық дамуы процесіне, шығ армашылық потенциалын жү зеге асыруына, тіршілік ә рекетінің тиімді дең гейіне жетуге жә не бақ ыт пен жетістікті сезінуге кө мектесу.

Сонымен бірге, автор кез-келген тренинг тек ғ ана қ атысушылардың сол сә ттегі проблемаларын шешуге ғ ана емес, сондай-ақ, ұ сынылатын мә селені шешуге ү йрететін мү мкіндіктердің есебінен олардың болашақ та туындауын алдын-алуғ а бағ ытталғ андығ ын атап ө теді. Бұ л жерде, егер тренинг мақ сатын маман жеткілікті дең гейде сезінбесе, онда жұ мысты бастау қ ажет емес екендігіне назар аударылады. Ең алдымен мұ ндай жағ дайларда жұ мыстың мә ні мү лде болмайды жә не психологиялық тренингтің нақ ты қ ай тү рін жү зеге асыру қ ажеттілігін тү сінуге мү мкіндігі болмайды.

Галина Сартанның пікірі бойынша, к ез-келген тренингтің мақ саты - дағ дыларды жә не икемділікті емес, қ атысушылар қ ойылғ ан міндеттерді шешу ү шін топтық тә жірибені біріктіре алатын топтық кең істік қ алыптастыру. Жаттық тырушының топқ а қ атысы бойынша ұ станымы кө п жағ дайда тренинг басталар алдында қ ойғ ан мақ сатына байланысты болады. Ал олар, ө з кезегінде, жаттық тырушы топқ а беретін қ ұ ндылық тармен байланысты. Қ ұ ндылық тар психологтың ө зіне жатық тырушы ретіндегі қ арым-қ атынасын бейнелейді. Сондық тан да топтық жұ мысты бастар алдында, болашақ жаттық тырушы ө зі ү шін: «Мен неліктен жаттық тырушы болуды қ аладым?», «Неге мен топқ а жетекші болғ ым келеді?» деген сұ рақ тарғ а жауап беруі маң ызды (15).

Т.В. Зайцев психологиялық тренинг қ атысушыларды жақ сы мінез-қ ұ лық қ а ү йрету, топтық динамика теориясын тә жірибе жү зінде бекіту, қ атысушылар нақ ты шарттарда тап болғ ан мә селелерді талқ ылау, игерген білімдерін топтан тыс кезде қ олдануғ а кө мек кө рсету сияқ ты міндеттерді шешуге бағ ытталғ анын айтады. Сонымен қ атар, топтың нақ ты мақ саттары оның мү шелері жә не жү ргізушісімен анық талатындығ ын да атап ө теді. Олар жеке қ атысушыларғ а да, сондай-ақ жалпы топқ а да қ атысты болуы мү мкін (16).

Н.М. Лебедева, О.В.Лунева, Т.Г. Стефаненко жалпы мағ ынада кез-келген тренингтің мақ саты - бұ л жеке адам мен топтың ө мірлік міндеттерді тиімді шешілуін арттыратын психологиялық сипаттамаларының біріге дамуы деп санайды. Тренингтің басты мақ саты жеке адамның ә леуметтік бейімделушілігін дамыту деп те айтуғ а болады. Бұ л жерде бейімделушілік ретінде креативтік белсенділікті атауғ а болады. Ө зің нің мінез-қ ұ лқ ынды басқ а адамдарғ а жә не оқ иғ ағ а қ атысты бейімдеу ғ ана емес, алғ а қ ойылғ ан мақ саттарғ а жетелейтін қ оршағ ан ортамен ө зара ә рекетестікті шығ армашылық тү рде қ ұ растыру болмақ (14).

Тренингтің педагогтарғ а арналғ ан ә дістемелік аспектілерін қ арастыра отыра, В.Ясвин тренингтің мақ саты мен міндетін қ ою кезінде, сондай-ақ оларды тә жірибе жү зінде жү зеге асыру процесінде, аталмыш тренинг қ атысушылардың жеке адамдық белгілерін тү зетуге жә не дамытуғ а, немесе нақ ты икемділіктерді жә не дағ дыларды қ алыптастыруғ а, немесе перцептивтілік қ абілеттіліктерді дамытуғ а жә не т.с.с арналатындығ ын айқ ын кө ре білу ө те маң ызды екендігіне назар аударады. Аталмыш сұ рақ ты нақ тылай келе, ол шығ армашылық білім беру ортадағ ы педагогикалық ө зара іс-ә рекет тренингінің мақ саты, бұ л ұ стаздарды оқ ушылармен кө мек жә не қ олдау сипатына ие директивті емес жеке адамдар арасындағ ы ө зара ә рекеттестікке кә сіби дайындау деп жазады (17).

Міндеттер - бұ л «аралық мақ саттар», яғ ни, негізгі мақ сатқ а жету жолында шешілетін нақ ты мә селелер. Сондық тан кез-келген тренингтің міндеті туралы сө з қ озғ алғ анда, ә детте, оларды сипаттау кезінде аталмыш жұ мыстың ә р кезең інде шешілетін негізгі мә селелер қ арастырылады.

Мысалы, И.В.Вачков ә р тренингтің осындай нақ ты мә селері арасынан келесілерді атап кө рсетеді:

1) жаң а іс-ә рекетке оң қ арым-қ атынастарды қ алыптастыру жә не мотивациялау;

2) топ қ атысушысының белгілі кө ріністерінің жү йесін қ алыптастыру;

3) нақ ты икемділіктерді қ алыптастыру (12).

Н.М. Лебедева, О.В.Лунева, Т.Г. Стефаненко жаттық тырушы топпен жұ мыс істеуде тренингтің кез-келген сә тінде ө зіне келесі бақ ылау сұ рақ тарын қ оюы жә не оларғ а жауабы болуы қ ажет деп санайды.

1) Дә л осы сә тте топта орын алғ ан жағ дай қ ай міндетті шешуге бағ ытталғ ан?

2) Топтағ ы ө зекті (аталмыш) оқ иғ а тренингтің негізгі мақ сатымен қ алай сә йкестенеді?

3) Егер топ «басты бағ ыттан» жаң ылысқ ан болса, қ андай тү зету ә рекеттерін қ олғ а алу қ ажет? (14).

Жұ мыстың мақ саттарын, міндеттерін жә не тақ ырыбын анық тауғ а нақ ты мысалдарды біз топтық психологиялық тренинг бағ дарламасы жә не қ ұ рылымына арналғ ан тақ ырыпта қ арастырамыз.

Тақ ырыбы жұ мыстың мақ саты сияқ ты, тренингтің психологиялық мағ ынасын тү сіну сипатымен тығ ыз байланысты, ол маманның кә сіби дү ниетанымының нә тижесі болып табылады. Негізгі тренингтік топтардың ә р тү рлі теориялық тұ жырымдамаларынан туындайды. Сондай-ақ, бұ л тұ жырымдамалардың басымы, негізінен, психологиялық ілімнің ү ш негізгі бағ ытына сү йенеді: гуманитарлық, мінез-қ ұ лық тық жә не психодинамикалық. Бұ л бағ ыттардың теориялық бастауындағ ы ерекшеліктігі тренинг адамның жекешелігіне кө зделген жә не жеке адамның ішкі ө згерістерімен оның ө зіндік жетілуіне жә не дамуына бағ ытталғ ан ө згерістерге бағ ытталғ андығ ы туралы жалпы тү сінікті жоқ қ а шығ армайды. Топтық психологиялық тренинг ұ йымдастыратын жә не жү ргізетін жаттық тырушы жұ мысының тақ ырыбы ә р уақ ытта таң далғ ан мә селемен жә не қ ойылғ ан мақ саттармен міндеттелген белгілі бір психологиялық феномендер болып келеді. Осығ ан орай, жаттық тырушы жә не топ ө зінің назары мен жігерін тө менде ұ сынылатындарғ а аударуы қ ажет:

· мінез-қ ұ лық тық ә деттерге, белгілі жағ дайлардағ ы нақ ты іс-ә рекеттерге;

· жекелік жә не топтық динамикағ а;

· топ қ атысушыларының белгілі жағ дайына;

· мінез-қ ұ лық тың когнитивтік аспектілеріне;

· нақ ты дағ дыларғ а жә не т.б.

Сонымен бірге, ә р автор жұ мыстың ө зіндік тақ ырыбын ерекшелеуге нақ ты негіздерді белгілейді. Айтар болсақ, Т.В. Зайцев жұ мыс тақ ырыбын қ атысушылардың топтық мінез-қ ұ лқ ының ә р кезең індегі мазмұ ны призмасы арқ ылы қ арастырады.

Бірінші кезең де (ішкі жоспардан мінез-қ ұ лық тың сыртқ ы қ ұ растырылмағ ан элементтері жә не моделдеріне ендіру) қ атысушылар кері байланыс механизмі арқ ылы топпен жә не жү ргізушімен ө здерінің ө згеруді қ ажет ететін «мә селелі жақ тарын» білу мү мкіндігіне ие болады.

Екінші кезең де (сыртқ ы жоспарда ө те жақ сы мінез-қ ұ лық моделін қ ұ растыру) қ атысушылар сыртқ ы жоспарда ө те жақ сы мінез-қ ұ лық моделін қ ұ румен айналысады. Бұ л ө зінің мінез-қ ұ лқ ын адекватты жә не тиімділік жағ ына жеткізу мү мкіндігін тудырады.

Ү шінші кезең де (топ қ атысушыларының мінез-қ ұ лқ ын оның ішкі жоспардағ ы эталоны жә не бекітуіне барынша жақ ындатуғ а мотивациялау) жаттық тырушы интрапсихикалық жоспардағ ы мінез-қ ұ лық тың техникаларын белгілейді. Оларды интерпсихикалық жоспарғ а кө шіреді. Қ атысушыларғ а олардың интрапсихикалық жоспарын ө згертуге кө мектеседі. Бұ л жаң а мінез-қ ұ лық ты қ алыптастырады. Бұ л жерде қ атысушылар ө те жақ сы мінез-қ ұ лық процедурасын «мең гереді» жә не сонымен бірге «иемденеді».

Басқ алардан бір ерекшелігі аталмыш автор, психологиялық тренинг қ атысушыларының бойында туындайтын барлық ө згерістер тренинг процесі барысында жү зеге асады деп санайды. Тренинг қ атысушыларының бойындағ ы ө згерістердің басым бө лігі тренинг аяқ талғ аннан кейін қ атысушылардың ө здері жә не жү ргізушімен бірлесе қ ұ рғ ан жақ ын даму аймағ ы аясында пайда болады. Ә рі бұ л процесте негізгі рө л тренингті жү ргізушіге жү ктелетіндігіне ерекше кө ң іл аударылады. (18).

Жұ мыстың тақ ырыбы таң далғ ан мақ сатпен тығ ыз байланысты. Ереже ретінде, жұ мыстың тақ ырыбы тренингтің аталуында немесе ә р дә рістің тақ ырыбында бейнеленген. Мұ нда жаттық тырушы жұ мысының бағ ыттылығ ы назарғ а алынып бейнеленеді. Жекелей алғ анда, егерде топтық тренингтің мақ саты- жеке адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастарда ә леуметтік жетіктілікті жә не ашық тылық ты кө теру болса, онда қ атысушыларының қ атынасы тақ ырыбы болуы мү мкін. Егер топтық тренингтің мақ саты- қ атысушыларғ а нақ ты бір іс-ә рекетті игеруге кө мек кө рсету болса, онда ол аталмыш іс-ә рекеттің ө зіндік процесі ретіндегі тақ ырыбында жү зеге аса алады. Бұ ғ ан мысал ретінде тиімді сатулар тренингін келтіруге болады.