Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Психология пәні, мақсаты, міндеттері мен әдістері.
|
|
Адам танымының жеке бір саласы ретінде кез келген ғ ылымның ө зі зерттейтін ерекше пә ні болады. Жалпы айтқ анда, психологияның зерттейтін пә ні - психика. Психология ғ ылым ретінде психиканың ә р тү рлі қ ұ былыстарын зерттеу жә не тү сіндіруімен ғ ана емес, сондай-ақ олардың мә нін қ орыта талдау жә не ашып кө рсету, яғ ни солардың негізінде психологиялық қ ұ былыстар мен процестердің себептерін, ә рі олардың болашақ та кө рініс беретіндігін болжауғ а болатын белгілі бір заң дылық тарды ашып анық таумен шұ ғ ылданады. Сонымен, Психология-психикалық қ ұ былыстардың пайда болу, даму жә не қ алыптасу заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым. Дамудың қ азіргі кезең дегі психологиялық ғ ылыми пә ндердің кү рделі де тармақ талғ ан жү йесі болып табылады. Психология жеке салаларымен тығ ыз байланысты. Зерттеу обьектісі -адам. Психика - обьективті дү ниенің субьективті бейнесі жә не мінез-қ ұ лық, жү ріс-тұ рыспен іс-ә рекеттің зерттеушісі. Психикалық қ ұ былыстар – бізді қ оршап тұ рғ ан сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының мидағ ы ә р тү рлі бейнелері (мысалы, мұ ғ алім сабақ ты оқ ушылардың бә ріне бірдей айтады, ал оқ ушылар ә р қ алай қ абылдайды, яғ ни ә ртү рлі тү сінеді). Белгілі бір сыртқ ы ә сердің ә р тү рлі екенін міне осы мысалдан кө руге болады. Сонымен психиканың мазмұ ны реалды бізге тә уелсіз жә не бізден тыс ө мір сү ретін болып табылады. Бірақ бұ л бейнелер ә р адамда, оның ө ткен тә жірибесіне, мү ддесіне, сезіміне, дү ниетанымына т.б. байланысты ө зіндік ерекшелігімен пайда болады. Олар (тү йсік, елес, ой, сезім, тіл, қ абілет, қ ызығ у, мінез, ә дет, т.б.) Психикалық қ ұ былыстарды біз ө з бойымыздан немесе ө згелерден кө реміз. Осы мә селені ғ ылыми жолмен баяндауды, олардың ө зіндік заң дылық тарын айқ ындауды-сө з болып отырғ ан психология ғ ылымы қ арастырады.
Психологияның тұ ң ғ ыш келген жері ежелгі Греция. «Психология»термині гректің екі сө зінен тұ рады: псюхе (жан), логос (сө з, ілім); «Жан туралы ілім» деген ұ ғ ымды білдіреді. Психология термині алғ ашқ ы да 16 ғ. пайда болды. Бастапқ ы да ерекше сезімді психикалық қ ұ былыстар зерттеулерімен айналысты. Ол қ ұ былыстар ә р адамды ө зін-ө зі бақ ылау арқ ылы кө ре алады. XVII-XIX ғ. психиканың зерттеу сферасы кө бейді. ХХ ғ. психикалық зерттеулер кө птеген ғ асырлар бойы жинағ ан қ ұ былыстар айнасынан бө лінді жә не ө зінің бастапқ ы жағ ын жоғ алтты. ХІХ ғ. психология ғ ылыми білімінің жеке жә не ә рі эксперименталды аймағ ы болып қ алыптасты. Психология алдымен ө зіне субьективті қ ұ былыстарды, яғ ни адам жә не жануар психикасын зерттеді. Басқ а қ ұ былыстар адам мен адамдар арасындағ ы байланысты реттеп, олардың іс-ә рекетін басқ арды. Сонымен қ атар психология адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынасты, мінез-қ ұ лқ ын, олардың психикалық қ ұ былысқ а байланысын жә не оғ ан тә уелділігін зерттеді.
Психологияның міндеттері. Психология алдында тұ рғ ан теориялық жә не тә жірибелік міндеттердің кө пшілігіне байланысты қ азіргі уақ ыттағ ы психология ғ ылымы қ арқ ынды даму ү стінде.
Психология ғ ылымының міндеті - психикалық ә рекеттердің даму барысындағ ы заң дылық тарды зерттеу(Жан қ ұ былысын жете тү сінуге мү мкіндік беру; Адамды тә лім-тә рбиеге ұ мтылту; Психологияның басқ а ғ ылымдармен байланысын ашу; Ғ ылыми шығ армашылық тың ә леуметті мә дениетке байланыстылығ ын кө рсету; Психология ғ ылымының қ алыптасуын жә не жеке тұ лғ аның рө лін зерттеу).
Бұ л заң дылық тар адам миындағ ы обьективтік дү ниенің бейнелеуін, осығ ан байланысты оның қ ылық тары қ алай реттелетінін, психикалық ә рекет қ алай дамитынын жә не тұ лғ аның психикалық қ асиеттері қ алай қ алыптасатынын ашып кө рсетеді. Психика обьективтік шындық тың бейнеленуі екені белгілі, сондық тан психологиялық заң дылық тарды зерттеу, алдымен, психикалық қ ұ былыстардың адамның ө мірі мен іс-ә рекетінің обьективті жағ дайларына байланысты болатынын білдіреді. Соң ғ ы онжылдық кө лемінде психологиялық зерттеулер шең бері айтарлық тай кең іп, жаң а ғ ылыми бағ ыттар мен пә ндер пайда болды. Психология ғ ылымының ұ ғ ым аппараты ө згеріп, жаң а жорамалдар мен тұ жырымдамалар ү здіксіз пайда болып, психология жаң а эмперикалық мә ліметтермен толығ уда. Психология зерттейтін қ ұ былыстар аумағ ы ө те кең. Ол кү рделілік дең гейі ә р тү рлі-сезім мү шелеріне ә сер ететін обьектінің жеке тү рлерінің қ арапайым айырмашылығ ынан бастап тұ лғ аның мотивтік кү ресіне дейін болатын адамның кү йлері мен қ асиеттерін, ү рдістерді қ амтиды.
Психология ғ ылымы шешетін қ олданбалы мә селелердің рө лін қ оғ амның мойындауы білім беру мекемелерінде тармақ талғ ан психологиялық қ ызметті қ алыптастыру идеясына ә келді. Қ азіргі уақ ытта мұ ндай қ ызмет ө зінің дайындалу, даму кезең інен ө туде жә не ғ ылым мен оның нә тижелерінің тә жірибеде қ олданылуы арасындағ ы байланыстырушы қ атар болады деп ойластыруда.
Психология ғ ылымдар жү йесінде маң ызғ а ие жә не бірнеше функциялар атқ арады. Психология тек қ ана теория емес, инженерия практикалық психологияның мә нділігін қ ұ райды. Егер арнайы білімаі бар инженер ғ ылымның практикағ а негізделуін қ амтамасыз етсе, практик пасихолог, ол да инженер, бірақ техника емес, адам аймағ ындағ ы инженер.
Психологияның негізгі міндеті – психологиялық мә селелерді шешу. Бұ л мә селелерді шешу психологияның барлық стратегиялық жү йелерінде: теориялық психология, қ олданбалы психология жә не практикалық психологияда жү зеге асырылады.
Бір кездері ә леуметтік психологияның қ ызметін адам психикасының заң дылық тарын танумен шектеді. Педагогикалық психология ө кілі Максим Григорьевич Рубинштейн ХХ ғ асырдың басында «психологияның мақ саты – адам жанын объективті білу», -деп тү сіндірді.
Психология психиканы жетілдіру, психиканы жақ сарту сұ рақ тарын қ арастырмайды, ол ештең кені бағ аламайды, психикағ а қ атыстының барлығ ы психология ү шін зерттеу объектісі болып табылады. Ол данышпандылық ты тек мә лімет ретінде қ арастырады. Бізге психология данышпандылық ты, талантты қ алай жасауды, жетілдіруді психологиялық мағ ынада ү йретпейді. Бұ дан шығ атын қ орытындылар психология шегінен шығ ып жатады жә не психология оғ ан қ ұ зыретті емес. Осығ ан байланысты ә леуметтік позициялар психологиялық қ орытындылар мен психология саласында қ ұ зыретті емес адамдардың жауына мү мкіндік береді. Адамның жан дү ниесі жайлы қ орытынды жасау мен психологиялық білімі жоқ адамдардың айналысуы мү мкін емес. Сонымен бірге психологиялық білімдер кү нделікті ө мірде жә не адам туралы ғ ылымдар аумағ ында аз қ олданыс табуда.
Психология кез келген ғ ылым сияқ ты, ә р тү рлі ә дістердің біртұ тас жү йесін қ олданады. Психология ә дістерінің тө рт тү рлі тобын атап кө рсетейік:
І. Ұ йымдастыру ә дістері: салыстырмалы ә діс (жас ерекшелік, іс-ә рекеті бойынша ә ртү рлі топтарды салыстыру); Лонгитюдтік «генетикалық жол» ә діс (бір адамды ұ зақ уақ ыт бойы бірнеше қ айтара зерттеу-баланың соматикалық жә не психикалық дамуын тіркеуді мақ сат етеді); кешендік ә діс (зерттеуге ә ртү рлі ғ ылым ө кілдері қ атысады, бір обьектіні ә р тү рлі амалдар арқ ылы зерттейді).
І І. Эмпирикалық ә дістер: Оғ ан бақ ылау жә не ө зін-ө зі бақ ылау, эксперименттік ә дістер (табиғ и, қ алыптастырушы, лабораториялық); психодиагностикалық ә дістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар, социометрия, ә ң гімелесу, сұ қ бат); іс-ә рекет нә тижелерін талдау, биографиялық (ө мірбаян) ә дістер енеді.
ІІІ. Мә ліметтерді ө ң деу ә дістері: сандық (статистикалық) жә не сапалық (материалдарды топтарғ а бө лу, талдау).
ІV. Коррекциялық ә дістер: аутотренинг, топтағ ы тренинг, психотерапевтикалық ә сер ету ә дістері, оқ ыту.
1. Негізгі ә дістер: бақ ылау (іштей, ө зін-ө зі бақ ылау; сырттай); Эксперимент (лабораториялық, табиғ и)
2. Қ осымша: анкета, тест, ә ң гімелесу, моделдеу, сұ қ бат, сұ рақ, математикалық -статистикалық, конспект-анализ.
Бақ ылаудың психологияда екі негізгі тү рі болады:
ө зін-ө зі бақ ылау ө з психикасын тану, қ алай да болмасын сыртқ ы ә рекеттің бақ ылауы арқ ылы жү зеге асырылады.
Сыртқ ы, немесе обьективтік бақ ылау – фактілер мен қ ұ былыстардың табиғ аты психикалық тұ рғ ыдан тү сіндіріледі. Ол: а) сырттай бақ ыланғ ан мінез кө ріністері мен ә рекетін тү сіну; ә) оның ішкі психикалық мә нін ашып кө ру; б) жорамал жасап, оның анық тығ ын танып білу. Бақ ылау бір жағ дайда «кесінді» ретінде жү ргізіледі. Кесінді дейтін себебі бақ ылау ү здіксіз жү ргізілмейді, керек деген мезгілде (аз уақ ыттың ішінде) жү ргізіледі.
Эксперимент- себеп-салдар байланыстарын қ арастыру мақ сатындағ ы зерттеу ә рекеті. Оның мә ні мынада:
- Зерттеуші зерттелетін қ ұ былысты ө зі тудырады жә не оғ ан белсенді ық пал етеді.
- Эксперимент жасаушы қ ұ былыс жағ дайларын ө згерте алады.
- Эксперимент нә тижелерді бірнеше рет шығ ара алады.
- Эксперимент математикалық формулалар арқ ылы белгіленетін санды заң дылық тарды орнатады.
Орыс ғ алымы А.Ф. Лазурский (1874-1917), 1910 ұ сынғ ан, эксперимент пен бақ ылау арасындағ ы аралық ты білдіретін эксперименттің ө зіндік бір нұ сқ асы болып, табиғ и эксперимент саналады. Оның негізгі тенденциясы-зерттеулердің эксперименттігін жағ дайдың ақ иқ атпен қ иылыстыру. Бұ л ә дістің мә ні мынада. Зерттелетін ә рекет жағ дайларына эксперименттік ық пал жасалады, ал ә рекеттің ө зі оның табиғ и тү рінде бақ ыланады. Бұ л ә дістің бақ ылау ә дісінен айырмашылығ ы, мұ нда тә жірибе жү ргізуші ө зінекерек қ ұ былысты табиғ и жағ дайда тудыртып отырады. Егер оқ ушылардың ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса, бұ л ү шін психолог қ андайда болмасын бір ә рекет ұ йымдастырады. оқ ығ ан текстеріне ат қ оюды, осы тест бойынша ә ң гіме қ ұ растыруды талап етеді т.б.
Адам психологиясын ө згертетін жә не оғ ан ә сер ететін амал ретіндегі эксперимент эксперименттік ә дісіне кіреді. Оның мұ ндай тү рі қ алыптастырушы эксперимент деп аталады. Қ алыптастырушы эксперименттің негізін қ алағ ан Выготсий. Қ алыптастырушы эксперимент-балаларды оқ ыту мен тә рбиелеудің дамушы эксперименттік ә дісі.
Лабораториялық - ХІХ ғ. ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу ү шін тә жірибе кең тү рде қ олданыла бастады. Неміс ғ алымы В.Вундт (1832-1920) психологияны тә жірибелік жолмен зерттеудің негізін салды, тұ ң ғ ыш рет лабораторияны ашты. Психологтар алғ аш рет кө ру, есту, иіс тү йсіктерін зерттеу ү шін тә жірибені пайдаланды.
Тест -белгілі бір сандық сапалық ақ парат береді жә не кү рделі техникалық ақ параттарды қ ажет етпейтін стандартты, қ ысқ а сынақ. Тестің тү рлері кө п (ашық, жабық, жанама, тікелей, интеллектуалды, бланг, аппаратуралық, стандартты, обьективті, проективті, вербалды, т.б.)
Анкета -белгілі бір сұ рақ тарғ а жауап беру. сұ рақ тар алдын-ала даярланады.
Ә ң гімелесу -алдын ала жоспарланғ ан тақ ырып немесе мә селе тө ң ірегінде 2 жақ ты пікір алмасу.
Сұ қ бат - белгілі бір мә селе жө нінде нақ ты бір кісінің сұ рақ қ ою, респонденттің жауап беру арқ ылы болғ ан ә діс.
Моделдеу -жас ерекшеліктеріне байланысты ә леуметтік жә не психологиялық нормаларғ а байланысты. Зерттеуші моделді жасалынады да, респондент сол моделмен салыстырылады. (моделдеуде адамның жаман жағ ы айтылмайды, бұ нда тек % пен ғ ана айтылады.
Сұ рақ - адамдар берілген сұ рақ тар реті бойынша жауап береді.
Сұ рақ нама -анкета, тест, т.б. осы сұ рақ наманың тү рлері.
Математикалық - статистика – белгілі бір қ асиеттің сандық кө рсеткіші.
Контент - анализ – белгілі бір іс-ә рекет ө німі арқ ылы адамның қ андай екендігі жө нінде ақ парат жинағ ы (киім киісіне, жү ріс-тұ рысына т.б.)
Социометрия - (лат. қ оғ ам жә не ө лшеймін)-шағ ын топтағ ы тұ лғ ааралық қ атынастардың ерекшелігін зерттеу ә дісі. Бұ л ә дісті ә леуметтік психолог жә не психиатр Я. Морено (18921974) жасады.
Психологияның даму кезең дерінің негізгі сипаттамасы. Психологияның дамуы 4 кезең нен тұ рады:
1. Психология- Жан туралы ғ ылым
2. Психология- Сана туралы ғ ылым
3. Психология- мінез-қ ұ лық туралы ғ ылым
4. Психология-психика механизмдері мен заң дылық тарының фактісінің дамуын зерттейді. зерттейді. Адамның психикасын, психологиялық таным процестерін, психологиялық типологиялық ерекшелігін, жеке адамның даму заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым.
1 Психология- Жан туралы ғ ылым. Психика жө ніндегі алғ ашқ ы тү сініктер Анимистік (барлық нә рседе де жан бар дейтін тү сінік) сипатта болды. Ә лемдік психикалық ой-пікірдің даму тарихы 2 кезең ге бө лінеді. Мұ ның біріншісі шамамен 2400 жылдай уақ ытқ а созылып, кө ш басы (атақ ты философ) Аристотельден «О душе» трактатын жазып шығ арды «ассоциация» ұ ғ ымын енгізді. (б. з. д. 384-322) басталатын ішкі тарих. Осынау сан ғ асырлық ү лкен кезең ге ә р кезде ө мір сү ргін ғ ұ ламалар Гераклит «Ө зің ді танып, білу ү шін, ғ ылымды біл. Ө мірде болып жатқ ан қ ұ былыстар қ ұ дайдың кө ң іл кү йінде емес, заң дылық қ а байланысты» деген, «логос» терминін енгізген; Гиппократ (ә йгілі дә рігердің баласы) «адамдар организмін зерттеген жә не аурудың себебін зерттеді. Сұ йық тық тардың пропорциясына байланысты дейді, сау адамдар мен ауру адамдардың айырмашылығ ы» Лукреций, Эпикур, Демокрит. т.б. Ғ ұ ламалар адамның жан дү ниесінің сыры мен қ ыры туралы небір сындарлы пікірлер айтқ ан. Аристотель ө зінің «жан туралы» трактатында жан тә ннің ө мір сү ру формасы екендігін, (Тірі денеден жанның бө лінбейтіндігі туралы идеясын бірінші болып айтқ ан), мұ ның ө зі ес, қ иял, ойлау, эмоция секілді процестерге бө лінетіндігін айтты. Жанды зерттеу жә не тү сіндіру-психология пә нінің қ алыптасуының алғ ашқ ы кезең і болып табылады. Сонымен, психология алғ ашында жан туралы ғ ылым ретінде анық талды. Алайда, жан дегеніміз не деген сұ рақ қ а жауап беру оң ай болмады. Ә р тү рлі тарихи кезең дердегі ғ алымдар бұ л сө зге ә р тү рлі мазмұ н берді. Психиканың мә ніне деген ғ ылыми кө зқ арастардың қ алыптасуы мен дамуы ә рқ ашанда философияның негізгі мә селесінің шешіміне-материя мен сананың, рухани жә не материалдық субстанциялардың, арақ атынасына байланысты болғ ан. Дә л осы мә селе тө ң ірегінде бір-біріне диаматериалы қ арсы екі философиялық бағ ыттар пайда болды: материалистік жә не идеалистік. Материализм мен идеализмнің арасында осыдан екі мың жылдан астам уақ ыт бұ рын басталғ ан тартыс қ азір де жү ріп жатыр. Психикалық қ ұ былыстарды идеалистік (Платон -«жанның материямен ортақ еш нә рсесі жоқ. Жанның материалдық дү ниеден айырмашылығ ы, ол-идеалды. Таным-психиканың сыртқ ы дү ниемен ө зара ә рекеті емес, жанның адам тә ніне енгенге дейін идеалды дү ниеден не кө ргені жө ніндегі естеліктер іспеттес. Обьективті дү ние-танымдық қ ызметтің обьектісі емес, соғ ан себепші ғ ана». Сократ- бойынша табиғ ат пен адамды қ ұ дай жаратқ ан ) тұ рғ ыдан тү сінудің мә ні психиканың материадан тыс, ө з бетінше ө мір сү ретін болмыс ретінде қ аралатындығ ында болып табылады. Психика-тә нсіз, материялсыз негіздің -«абсолютті рухтың», «идеяның» кө рініс беруі, дейді идеалистер. Тарихи жағ дайларғ а байланысты идеализм ө з ұ сқ ынын ө згертеді, бү ркемелене тү седі, бірақ мә ні ө згермей сол кү йінде қ алады. Психиканы материалистік (Демокрит- «Адам ә ртү рлі атом сортынан жаратылғ ан. От атомы жанды қ ұ райды» деді. Лукреций, Эпикур, Гераклит- ол дү ние оттан п.б.; Фалес-« дү ние судан п.б.» Аниксимандр-« апейрон» Анакеймен - «воздух» Шығ ыстың ұ лы ойшылы Ә бу Насыр ә л-фараби (870-950)) тұ рғ ыдан тү сінудің идеализмге қ арама-қ арсылығ ын психиканың материядан шығ атын екінші кезекті қ ұ былыс, ал материяның бірінші кезекті, субстрат (негіз), психиканың иесі ретінде қ аралатындығ ында.
2 (XVII) Психология- Сана туралы ғ ылым. Психологияның зерттеу пә ні –сана деп қ арастырды. Француз ғ алымы Рене Декарт (1596-1650) (екінші кезең нің басталуы) Ол тек ішкі ағ залардың жұ мысы ғ ана емес, сонымен қ атар ағ заның ә рекеті-оның басқ а сыртқ ы денелермен ә рекеттестігі де жанды қ ажет етпейді дегенді кө рсетті. Оның идеялары психология ғ ылымының кейінгі тағ дырына ерекше ық пал етті. Декарт бір мезгілде екі ұ ғ ымды енгізді: сана жә не рефлекс Рефлекс-(жануар сыртқ ы ортаның ә серіне рефлекс (жү йке жү йесінің қ ызметі) арқ ылы жауап береді, деді). Алайда, ол ө з ілімінде кенеттен жан мен тә нді қ арама-қ айшы қ ояды. Ол ө зара тә уелсіз екі субстанцияның -материя мен рухтың -бар екендігін айтады. Сондық тан психология тарихындағ ы бұ л ілім «дуализм» (латын тілінен «қ осалқ ы») деген атақ қ а ие болды. Дуалистердің кө зқ арастары бойынша, психикалық қ ұ былыстар мидың ө німі мен қ ызметі емес, мидан тыс ә рі одан тә уелсіз ө здігінен болады деп санайды. Философиядағ ы бұ л бағ ыт обьективтік идеализм деген атқ а ие болды. Декарттың жан мен денені бө ліп салғ анын, голландтық философ Спиноза (1632-1677) біріктірді. «Эмперикалық психология» терминін неміс философы ХVІІІ ғ. Х. Вольфом енгізді. Ағ ылшын философы Дж. Локк (1632-1704) тү сінігі бойынша- сенсуализмнің – ақ ыл-ой жү йесінде сезім мү шелері арқ ылы ө тпейтін еш нә рсе жоқ дейтінді уағ ыздайды. Дү неге жаң а келген жас сә бидің психикасы, Локк ілімі бойынша «таза тақ та». Сана-адамның жеке тә жірибесінен жинақ талады. Неміс философы Г. Лейбниц (1646-1716) психологияның дамуымен психиканың механизмдерін тү сінуге ық палын тигізді. Ол психологияғ а «сана» ұ ғ ымымен қ атар санасыздық ұ ғ ымын енгізді, санасыз тү рде пайда болатан шексіз шағ ын перцепциялар бар екенін жоқ қ а шығ армайды. Туа берілетін идея жө ніндегі Декард ілімін қ олдай отырып, Локк сынын ескерді, оның сә бидің психикасы «таза тақ та» деген тезиске қ арсы шық ты.
ХІХ ғ. 60 жылдарында психология дербес ғ ылым ретінде танылды. Вильгельм Вундт (1832-1920) 1879 жылы Лейпцигте Тұ ң ғ ыш экспериментальды психологиялық лабораторияны ұ йымдастырды. Вундт психологияны-сана қ ұ рылым ғ ылымы деді, бұ л бағ ытты қ ұ рылымдық кө зқ арас деп атады. Зерттеуші нақ тылы сыртқ ы жағ дайларды жасай отырып, осы кездегі ү рдістер ағ ымын бақ ылайды. Алайда, адамның ө зін-ө зі, жеке ішкі кү йлерін, сезімдерін, ойларын бақ ылауы тү ріндегі бұ л бақ ылаулар интроспекция («ішке ү ң ілу»), ө зін-ө зі бақ ылау ә дісін қ олданды. Мұ ндай бақ ылауда басты ғ ылыми талап-обьективтілік болмайды. осының нә тижесінде ХХ ғ асырдың басында, біріншіден, ғ ылыми обьективтік білімнің дамуы сұ рауларының салдарынан жә не ә леуметтік – экономикалық талаптардың салдарынан, екіншіден, - интроспективтік психологияның дағ дарысқ а ұ шырайтыны белгілі болды.
У. Джемс американдық психолог «Функционалдық кө қ арас». «Сана ағ ымы» деген теориясы бар. Сана функциясының адам ө міріндегі ролі зерттеуді жалғ астырды. Олар: интроспекция, ө зін-ө зі бақ ылау, уақ ытша міндетті шешу фиксациялық ә дістерін қ олданды. Джемс «ү здіксіз сана» тү сінігі- мазмұ ны мен кү йінің ү здіксіз ө згерісі сана қ озғ алысының процесі.
Эббингауз (1850-1909) ХІХ ғ асырдың соң ы-ХХ ғ асырдың басында, белгілі неміс психолог Г. Эббингауз психологияның тарихы қ ысқ а, ал тарих алдындағ ы кезең дері ұ зақ деп психология туралы қ ысқ а да нұ сқ а айтты Бұ л жерде, тарих ретінде, философиядан бө лініп табиғ и ғ ылымдарғ а жақ ындау жә не жеке эксперименттік ә дістерді ұ йымдастыру кезең і деп аталғ ан психиканы зерттеудің кезең і айтылғ ан. Эббингауз – есті зерттеу ғ ылымы психологиясында ең бірінші болып табылады. Ең алғ аш эксперименталды ә дісті қ олданды.
Спенсер Жаратылыстану ғ ылымының ХІХ ғ асырда одан ә рі дамуында Ч. Дарвин жасағ ан эволюциялық ілім аса маң ызды кезең болды, адам соғ ан сә йкес органикалық дү ниенің дамуының тұ тас жү йесіне енді. Психикалық ө мір эволюция нә тижесі деп танылды. Дарвинмен қ атар бұ л ойды Г. Спенсер де (1820-1903) айтты жә не дамытты жә не Рибо, Бине т.б. дамытты. Ағ ылшынның ұ лы ғ алымы Ч. Дарвин (1809-1889) - біздің арғ ы тегіміз адам тектес маймылдардан пайда болғ анын дә лелдегенімен, мұ ндағ ы ең бек процесінің шешуші рө лін кө рсете алмады.
Отандық ғ ылымының негізін салушы психолог Сеченов И.М. (1829-1905)- «Рефлексы головного мозга» кітабында (1863) негізгі психологиялық процесс физиологиялық трактовкадан алады.
Г. И. Челпанову (1862-1936) Психология институтының негізін қ алағ ан. Оның ең негізгі қ ызметі Россиядағ ы институтты жарық қ а шығ арды. 1885ж. В.М. Бехтерев (русский физиолог, психолог, психиатр, невропатолог) Россиядағ ы эксперименталды лабораторияны ұ йымдастырды (ашқ ан) психиканың іс-ә рекет рефлекторлы концепциясын ашқ ан. Эксперименталды бағ ыттығ ы психологияның обьективті ә дісінің зерттеуін дамытты. И.П.Павлов (1849-1936) шартты рефлекторлық организмдегі іс-ә рекетпен байланысты. Оның жұ мыстары психикалық ісә рекеттегі физиологияны тү сінуге кө мектесті.
Психикағ а деген материалистік кө зқ арастың дамуы ағ ылшын сенсуалистері: Т. Гоббс (1588-1679), Д. Гартли (1705-1757), Д. Пристли (1733-1804), жә не француз энциклопедистері: Д. Дидро (1713-1784), П. Гольбах (1723-1789), К. Гельвици (1715-1771) ең бектерінде айқ ын аң ғ арылады.
3 Психология- мінез-қ ұ лық туралы ғ ылым. Бихебиоризм (ағ ылшынша-«мінез-қ ұ лық») бағ ытының негізін салушы американ психологы Дж Уотсон (1873-1958). 1913 жылы Уотсонның психологияны мінез-қ ұ лық жө ніндегі ғ ылым деп қ арастырғ ан кітабы жарық кө рді. Оғ ан психика да емес, сана да емес, сырттан бақ ыланбайтын, адамның қ озғ аушы жауап қ айтаруларының жиынтығ ы ретінде тү сіндірілетін мінез-қ ұ лық енді. Субьективтік ә дістің (интроспекцияның) орнына – обьективті ә дісті пайдалануды қ ажет деп жариялады. Қ оршағ ан ортағ а бейімделуші тіршілік иесінің мінез-қ ұ лқ ын зерттеуді психология міндеті деп білді. Бір онжылдың ішінде ғ ана бихевиоризм бү кіл ә лемге таралды жә не психология ғ ылымының ең басты ық пал етуші бағ ыттарының біріне айналды. Расында да, мінез-қ ұ лық ты бақ ылай отырып, біз шындығ ында обьективті фактілерді зерттейміз, бірақ мұ ндай обьективтік алдамшы немесе біздің ә рбір қ ылығ ымыздың, мінез-қ ұ лық актілеріміздің артында біздің ойымыз, сезіміміз, тілектеріміз тұ рады. Ойды, сезімді, ниетті білмей тұ рып, мінез-қ ұ лық ты білу мү мкін емес. Зерттеу пә ні ө згерді (сананың орнына мінез-қ ұ лық алынды), сө йтіп жаң а ғ ылыми тіл пайда болды. «Сана», «тү йсік», «қ абылдау», «ерік» деген жә не басқ а терминдер ғ ылыми мазмұ ны жоқ сө здер ретінде жоқ қ а шығ арылды. «Стимул» (сыртқ ы орта қ оздырғ ышы), «реакция» (организмнің қ озуғ а қ айтаратын жауабы) жә не стимул мен реакция арасындағ ы «байланыс» (ассоциация, коннексия) негізгі психологиялық ұ ғ ымдарғ а айналды. Сондық тан да бихебиоризмді кө бінесе стимул-реактивті теория немесе С-Р ассоциационизмі деп атайды, адам мінез-қ ұ лқ ында туа біткен ештең е жоқ жә не оның кез келген кө рінісі – сырттан ынталандырудың ө німі деп айтты. Ол мінез-қ ұ лық ұ ғ ымына бір жақ ты ғ ана мағ ына берді, яғ ни ғ ылымды «психикасыз психологияғ а» айналдырды.
· Гештальт психология Германиядағ ы психикалық мектеп. Оның негізін қ алағ ан Макс Вертгейлер (1880-1943) жә нет В. Келер (1887-1967), К.Коффка (1886-1941) Ассоциативті психологияғ а қ арсы болды. Мақ саты: жеке психикалық процестің қ ұ рылымын тә жірбие жү зінде зерттеу. гуманистік бағ ыттың негізі болып табылады. тұ лғ алық қ асиеттерінің ө суіне негізделеді. Гештальт деген сө зді неміс тілінен аударғ анда «форма» сө з, яғ ни барлық ұ сақ бө лшектердің бірігуі жә не органикалық бү тінді қ ұ райды.
· Психоанализ (З.Фрейд, А. Адлер, К. Юнг, К. Хорни)
· Гуманистік психология (А. Маслоу, Роджерс)
· Когнитивті психология (Дж. Брунер, Д. НОрман, Л. Фистингер).
· Интерактивная психология (Э. Берн). адамды зат ретінде қ арастырады, адамдармен ө зара ә рекет, қ арым-қ атынас негізгі мінездемесі болып табылады. Психологияның мақ саты-қ арым-қ атынас, ө зара қ атынас, қ ақ тығ ыс, ө зара ә рекеттестіктің заң дылығ ын ү йретеді.
· ХХ ғ. Отандық психология дамуына бірқ атар ү лесін қ осқ ан Біздің психологтар: Л.С. Выготский (1896-1934) психолог, психикалық функцияның мә дени-тарихи концепциясының негізін қ алаушы; психикалық функцияның дамуы туралы жазғ ан, балалардың дамуын қ арастырғ ан жә не аномальді балалар психологисының негізін қ алаушы; Ломоносов М.В.- материя 1-ші пайда болады д.а. Ол бойынша, ең 1-ші таным процестерін дамыту керек. Запорожец и Элконин – балалар психологиясы; Смирнов – ес психологиясы; Лазурский- тұ лғ а сұ рақ тарымен айналысты, ә сіресе адам м-қ қ араст. Ланге – Россиядағ ы эксперименталды психологияның негізін қ алаушылардың бірі. А.Р. Лурия (1902-1977) – ес пен ойлаудың нейрофизиологиясының негізін қ алады. Анохин П.К.- отандық физиолог, А.Г. Ковалев жә не П. Я. Гальперин. Отандық психологияда іс-ә рекет психологиясына ү лес қ осқ андар: А.Н. Леонтьев Выготскийдің мә дени-тарихи концепциясын қ олдана отырып, жоғ арғ ы психикалық функцияғ а эксперимент жү ргізді; Рубинштейн, Плотонов, Ананьев, Тевлов – олар адамның дамуының негізгі кө зі іс-ә рекет деген, кейіннен іс-ә рекет теориясын ө ң деген; Абульханова-Славская – жеке адамды іс-ә рекет субьектісі ретінде қ арастырды, Климов индивидуалды психологиялық ерекшеліктерін анық тады, Брушлинский жеке адамды шығ армашылық ә рекеті тұ рғ ысынан қ арастырды.
|
|