Меншікке қарсы қылмыстар құрамының негізгі белгілері және түрлері.

І. Меншікке қ арсы қ ылмыстардың жалпы сипаттамасы.

Меншікке қ арсы қ ылмыстардың тү сінігі жә не мазмұ ны.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясы бойынша Қ азақ стан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік табылады жә не бірдей қ орғ алады. Меншік міндет жү ктейді, оны пайдалану сонымен қ атар қ оғ ам игілгіне де қ ызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің ө з қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру кө лемі мен шектері, оларды қ орғ ау кепілдіктері заң мен белгіленеді. [1; 5]

Адамның қ ұ қ ық тары мен бостандық жү йесінде меншік қ ұ қ ығ ының алатын орны ерекше, себебі ол адамның жеке бастық сә ттілігін сипаттайтын кө рсеткіш. Бұ л қ ұ қ ық тар экономикалық қ атынастарды реттейді, сондық тан да олардың атқ аратын міндеті кө п.

Ә леуметтік қ ұ ндылық тар жү йесінде меншікке қ ұ қ ық адамның ә леуметтік игіліктерінің ішіндегі ең маң ыздысы ретінде саналады. Сондық тан да, бұ л игілікке қ ол сұ ғ ушылық адамның ө з басына қ ол бұ зушылық пен пара-пар. Меншікті қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық қ орғ ау Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Меншікке қ арсы қ ылмыс – мү ліктің меншік немесе ө зге иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал келтіру қ ауіпін тудырумен байланысты қ ылмыстық кодексте кө зделген нысандар арқ ылы жасалатын қ асақ аналық немесе абайсыздық іс-ә рекеттерді айтамыз.

Меншікке қ арсы қ ылмыстың болып азаматтық қ ұ қ ық бойынша меншік обьектілері деп танылғ ан кез-келген бұ йымдар мен мү ліктер танылады.

Меншікке керек қ ылмыстық затына адам ең бегі арқ ылы жасалғ ан кез келген материалдық дү ниелер заттар жатады. Сондай-ақ ақ ша, бағ алы қ ағ аздар, айналымнан алынбағ ан басқ с да қ озғ алатын немесе қ озғ алмайтын мү ліктер жатады. Меншікке қ арсы қ ылмыстардың тектік объектісі меншіктер қ атынасы, яғ ни жеке немесе ұ жымдық тұ тынуғ а, не ө ндірістік қ ызметті жү зеге асыруғ а арналғ ан материалдық игіліктер бө лу саласындағ ы қ оғ амдық қ атынастар болып табыламы. [2; 446]

Меншікке қ арсы қ ылмыстар қ ұ рамының негізгі белгілері жә не тү рлері.

Меншікке қ арсы қ ылмыстардың тектік объектісін меншік деп қ арастыруғ а болады. Қ азақ стан Республикасының азаматтық кодексінде сә йкес меншік қ ұ қ ығ ы дегеніміз – субъектінің ө зіне тиесілі мү лікті иемденуге, пайдалануғ а, оғ ан билік жасауғ а қ ұ қ ығ ын заң актілерінің мойындауы жә не қ орғ ауы. Меншік иесінде ө з мү лкін иелену, пайдалану жә не оғ ан билік жасау қ ұ қ ығ ы болады. Меншікке қ арсы қ ылмыстар туралы тараудағ ы заң нормалары мен қ орғ алатын тікелей объект ретінде меншіктер қ атанасының мә нін осы қ ұ қ ық тар қ ұ райды.

Иелену қ ұ қ ығ ы дегеніміз – мү лікті іс жү зінде иелену мү мкіндігінің заң мен қ амтамасыз етілуі. Бұ л қ ұ қ ық адамның мү лікке ө з қ алауынша ық пал ету мү мкіндігін қ ұ райтын мү лікке нақ тылы ие болуды білдіреді. Мысалы, мемлекет жерге, оның қ ойнауына, су ресурстарына, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесіне жә нә т.б ие болды, азамат жеке автомобильге, жиһ азғ а жә не т.б ие бола алады.

Иелену қ ұ қ ығ ы заң мен қ орғ алады. Мү лікті иелену қ ұ қ ығ ыбасқ а адамғ а берілуі мү лкін. Мысалы, коммисия, сақ тау жә не т.б шарттар бойынша коммиссионер берілген мү ліктің сақ таушысы, заң нгізінде иелену қ ұ қ ығ ын жә не т.б қ ұ қ ық тарды жү зеге асырады.

Пайдалану қ ұ қ ығ ы дегеніміз- мү ліктен оның пайдалы табиғ и қ асиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жү зінде қ амтамасыз етілуі. Пайдалану кезінде меншік иесінің ө зіне тиесілі мү лікті кә деге жаратуы ө зінің тұ тынушылық сезімін қ анағ аттандыру ү шін одан пайда табуы қ ажет. Мысалы, адам кіржуғ ыш мақ сатына ө зінің шаруашылық мақ саттарына пайдаланса, ал азық тү лік ө німдерін қ оректену ү шін пайдаланады жә не т.б

Билік ету қ ұ қ ығ ы дегеніміз- мү ліктің заң жү зіндегі тағ дырын белгілеу мү мкіндігінің заң мен қ амтамасыз етілуі. Билік ету қ ұ қ ығ ы меншік иесінің мү ліктің заң дық жағ дайын анық тап ө згерте отырып, мү лікке байланысты қ ұ қ ық тық қ атынастарды белгілеу немесе тоқ тату қ ұ қ ығ ы (мысалы, сату, айырбастау, сыйлау, жойып жіберу, жедел басқ аруғ а беру жә не т.б). Билік ету қ ұ қ ығ ы тек меншік иесіне тиесілі.

Меншік иесі ө зіне тиесілі мү лікке қ атысты ө з қ алауы бойынша кез келген ә рекеттер жасауғ а, соның ішінде бұ л мү лікті басқ а адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығ аруғ а, ө зі меншік иесі болып қ ала отырып, оларғ а мү лікті иелену, пайдалану жә не оғ ан билік ету жө ніндегі ө з ө кілеттілігін тапсыруғ а, мү лікті кепілге беруге жә не оғ ан басқ а да ә дістермен ауыртпалық тү сіруге, оларғ а ө згеше тү рде билік етуге қ ұ қ ылы. [3; 173]

Меншікке қ арсы жасалғ ан ә рбір ұ рлық жә не басқ а да қ ылмыс қ оғ амғ а қ ауіпті, себебі ол кө рсетілген қ атынастарды бұ зады. Қ ылмыстық кодекстың ерекше бө лімінің «меншікке қ арсы қ ылмыстар» тарауында бекітілген баптардың диспозицияларының мазмұ ны бұ л қ арастырылып отырғ ан қ ылмыстардың тікелей объектісі бө тенінің меншігі екендігін кө рсетеді. Кейбір қ ылмыстарда (ұ рлық, тонау, алааяқ тық, т.б). Тікелей объектілер тектік объектілерге сә йкес келеді. Заң ә дебиеттерінде тікелей объектілер ретінде меншіктің нақ ты нысанын, оның мемлекеттік, кооперативтік, жеке мншік, муниципалдық не жекенген ұ йымдардың меншігі болып табылуына байланысты қ арастыру керек деген пікір айтылғ ан, мұ ндай ұ сыныспен келісуге болмайды, себебі Қ азақ стан Республикасының конститутциясы мнешіктің кез келген нысанын бірдей қ орғ ауды жарйялап отыр. Сондық тан да ұ рлық ты бө тен мү лікті иеленуді, тағ ы басқ андай ә рекетерді саралау ү шін ұ рлағ ан мү ліктің қ андай нысандағ ы меншік екендігінін маң ызы жоқ.

Объктивтік жағ ынан алғ анда меншікке қ арсы қ ылмысты заң шығ арушы қ ылмыстың материалдық қ ұ рамы бойынша қ арастырғ ан.

Сондық тан да, олардың, объективті жағ ы ү ш міндетті белігіден тұ рады іс- ә рекет, зардап жә не іс-ә рекет пен зардап арасындағ ы себептің - зардаптық байланысы. Тек қ арақ шылық пен қ орқ ытып алушылық қ ана формальды қ ылмыс болып табылады, себебі бұ лардың міндетті белгісі- тек қ ылмыстық іс-ә рекет. Яғ ни, бұ л қ ылмыстардай зардап қ ылмыс қ ұ рамын ың тегінен жатыр. Қ ылмыстық зардапты ә рқ ашанда материалдық сиппат болады, мү ліктік залал туындайды.[4; 256]

Меншікке қ арсы жасалғ ан кейбір қ ылмыстарда қ ұ рамының объективтік жағ ының міндетті тү рдегі элементті қ ылмыс жасаудың тә сілі (кү ш қ олданып немесе қ олданбай, жасырын немесе ашық) болып табылады.

Меншікке қ арсы қ ылмыстың субъектісі заң да белгіленген жасқ а жеткен, есі дұ рыс адам бола алады, яғ ни қ ылмыс субъектісі жалпы бір қ ылмыста- мү ікті иеленіп алу немесе ысырап етеге –қ ылмыс қ ұ рамының міндетті элементі арнаулы субъект болуғ а тиіс. Кейбір қ ылмыстарда арнаулы субъект сараланғ ан қ ұ рамының нышаны ретінде алынады, мысалы, қ ызмет бабын пайдаланып жасалғ ан алаяқ тық (Қ ылмыстық кодекстің 190 бабы 2 бө лімінің «в» тармағ ы), алдау немесе сенімге қ иянат жасау жолымен мү ліктік залал келтіру (Қ ылмыстық кодекстің 195 бабының 1 бө лігі), жерге заттай қ ұ қ ық бұ зу (Қ ылмыстық кодекстің 201бабының 3 бө лігі).

Қ ылмыскердің жасына қ арай жауаптылық жү ктеуге байланысты мү лікке қ арсы жасалғ ан барлық қ ылмыстарды екі топқ а бө луге болады. 16 жастан бастап жауаптылық кө зделген қ ылмыстарғ а сеніп тапсырылғ ан бө тен мү лікті иеленіп алу немесе ысырап ету (Қ ылмыстық кодекстің 189 бабы) алаяқ тың (Қ ылмыстық кодекстің 190 бабы), алдау немесе сенімге қ иянат жасау жолымен мү ліктік залал келтіру (Қ ылмыстық кодекстің 195 бабы), кө рнеу қ ылмыстық жолмен табылғ ан мү лікті сатып алу немесе сату (Қ ылмыстық кодекстің 196 бабы), ерекше қ ұ ндылығ ы бар заттарды жымқ ыру (Қ ылмыстық кодекстің 193 бабы), мұ найдың жә не мұ най ө нiмдерiнің шығ арылу заң дылығ ын растайтын қ ұ жаттарсыз оларды тасымалдау, иемдену, ө ткiзу, сақ тау, сондай-ақ мұ найды қ айта ө ң деу (Қ ылмыстық кодекстің 197 бабы), авторлық жә не (немесе) сабақ тас қ ұ қ ық тарды бұ зу (Қ ылмыстық кодекстің 198 бабы), ө нертабыстарғ а, пайдалы модельдерге, ө неркә сiптiк ү лгiлерге, селекциялық жетiстiктерге немесе интегралдық микросхемалар топологияларына қ ұ қ ық тарды бұ зу(Қ ылмыстық кодекстің 199 бабы), жерге заттай қ ұ қ ық тарды бұ зу (Қ ылмыстық кодекстің 201 бабы), бө тен адамның мү лкін қ асақ ана жою немесе бү лдіру (Қ ылмыстық кодекстің 202 бабы), автомобильді немесе ө зге де кө лік қ ұ ралдарын ұ рлау мақ сатынсыз заң сыз иелену жә не ауырлататын мә н-жайлардың болмауы (Қ ылмыстық кодекстің 200 бабтың 1 бө лімі), ерекше қ ұ ндылығ ы бар заттарды қ асақ ана жою немесе бү лдіру (Қ ылмыстық кодекстің 203бабы).

Аурылытатын мә н-жайларсыз ұ сақ -тү йек жымқ ыру (Қ ылмыстық кодекстің 187бабы) жатады. 14 жастан бастап жауаптылық кө зделген қ ылмыстарғ а ұ рлық (Қ ылмыстық кодекстің 188 бабы), тонау (Қ ылмыстық кодекстің тің 191 бабы), қ арақ шылық (Қ ылмыстық кодекстің 192 бабы), қ орқ ытып алушылық (Қ ылмыстық кодекстің 194 бабы), ауырлататын мә н-жайлардың автомобильді немесе ө зге де кө лік қ ұ ралдарын ұ рлау мақ сатынсыз заң сыз иелену (Қ ылмыстық кодекстің 200 бабының 2-4 бө ліктері).

Аурылытатын мә н-жайларсыз бө тен адамның мү лкін абайсызда жою немесе бү лдіру (Қ ылмыстық кодекстің 204 бабының 2, 3 бө ліктері).

Субъективтік меншіке қ арсы қ ылмыстар тікелей ниетпен жасалынады, меншікке қ арсы тек бір қ ылмыс қ ана- бө тен мү лік абайсызда жою немесе бү лдіру кінә нің абайсыз нысанында жасалуы мү мкін.

Меншікке қ арсы қ ылмыстар пайда табу мақ сатында жә не пайда табу мақ сатынсыз болып бө лінеді.

Пайда табу мақ сатындағ ы қ ылмыстардың субъективтік жағ ының міндетті белгісі- пайда табуды кө здеу немесе сондай себептер.

Сонымен қ атар, пайда табу мақ сатындағ ы қ ылмыстарды, олардың объективтік жақ тарына қ арай, мү лікті алу мін байланасты ұ рлау деп аталатын қ ылмыстрғ а жә не ұ рлау мен байланысты емес қ ылмыстарғ а бө луге болады. Ұ рлауғ а мына қ ылмыстар жатады ұ рлық, иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқ тық, тонау, қ арақ шылық ерекше қ ұ нды заттарды ұ рлау. Пайда табу мақ сатындағ ы, бірақ ұ рлаумен байланысты емес қ ылмыстарғ а мыналар жатады алдау немесе сенімге қ иянат жасау жолымен мү ліктік залал келтіру, кө рнеу, қ ымыстық жолымен табылғ ан мү лікті сатып алу немесе сату, интелекттуалдық меншік қ ұ қ ық тарын бұ зу, автомобильді немесе ө зге де кө лік қ ұ ралдарын ұ рлау мақ сатынсыз аң сыз иемдену, жерге заттай қ ұ қ ық тарды бұ зу. Ал бө тен мү лікті қ асақ ана жою немесе бү лдіру, бө тен мү лікті абайсызда жою немесе бү лдіру пайда табу мақ сатынсыз жасалғ ан қ ылмыстарғ а жатады. [5; 399]

Бү гінде бұ л керағ ар ү рдіс есірткі жә не порнография бизнесімен, қ ару-жарақ сату мен, қ орқ ытып алушылық жә не басқ а да қ ауіпті қ ылмыстармен тығ ыз байланыс орнатып алды. Ұ йымдасқ ан қ ылмыстылық ұ ғ ымына жә не белгілеріне тү сінік берудегі елеулі ең бек криминологиялық ілім ө кілдерінің еншісіне тиеді. Мысалы: ұ йымдасқ ан қ ылмыстылық қ а тә н белгілер жиынтығ ының барынша толық анық тамаларын О.В.Пристанская ұ сынды деуге болады. Олар:

1) Қ ылмыстық бірлестіктің «тіршілік етуін» материалдық – техникалық жә не ұ йымдастыру жағ ынан қ амтамасыз ету.

2) Ә шкере болудың жә не ә шкере болудан қ орғ айтын толып жатқ ан шараларды пайдалану, ә леуметтік бақ ылаудың барлық тү рлерінің алдын-алу (болдырмай тастау) қ ұ қ ық қ орғ ау органдарына қ арсы тұ руды ұ йымдастыру. 3) Қ аржыландыру: қ ылмыстық бірлестіктің билік сатылары бойынша заң сыз жолмен алынғ ан кірісті қ айтадан ү лестіру, қ ылмыстық іс-қ имылды қ олдауғ а арналғ ан белгілі бір орталық тандырылғ ан материалдық қ ор қ ұ ру егер ә шкере болғ ан жағ дайда оның орнын толтыруғ а арналғ ан шығ ындарды қ арастыру, қ ылмыстық бірлестікке қ атысушыларғ а материалдық жә рдем кө рсету.

4) Орталық тандырылғ ан ақ параттық тұ рғ ыдан қ амтамасыз ету.

5) Жазалау жә не марапаттау шараларын қ амтамасыз ететін формальды емес «ө зіндік мә дени» ережелер.

Бірқ атар ғ ылыми жә не осы саладағ ы қ ызметкерлердің пайымдауынша, ол кезде кү шінде болғ ан Кодекстің кемшіліктері мынада болды: қ ылмыстық жауапқ а тарту ү шін ұ йымдасқ ан топқ а қ атысушының ә рқ айсысының нақ ты қ ылмысты іс-қ имылын жә не оның бірлесіп жасағ ан қ ылмысқ а ө зге қ атысушылармен байланысын дә лелдеу қ ажет болды. Ал бұ л қ иын жағ дай (мұ нымен келіспей жә не болмайды). Қ ылмыстық топтың ұ йымдастырушысы тікелей ө зі ешкімді ө лтірмеуі, пара бермеуі, ұ рлық жасамауы мү мкін. Сондық тан қ ылмыстық заң ғ а қ ылмыстық топтардың ұ йымдастырушыларын олардың нақ ты қ ылмыстармен тығ ыз байланысы барлығ дә лелденбеген жағ дайда да қ ылмыстық жауапқ а тартуғ а мү мкіндік беретін шамаларды енгізу қ ажеттігі жайлы шешім қ абылдады. Осығ ан байланысты, заң жү зінде қ оса қ атысуды екі жә не одан кө п адамдардың қ ылмыс жасауғ а бірлесіп қ атысуы деп қ ана емес, сонымен қ атар екі немесе одан да кө п адамдардың жалпы қ ылмыстық іс-қ имылғ а қ асақ ана бірлесіп қ атысуы деп анық тауы ұ сынылды. «Жалпы қ ылмыстық іс-қ имыл» ұ ғ ымын енгізу біржағ ынан қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметтерін ә рбір қ ылмысты ә рекетті анық тап ә рі дә лелдеуден, қ ылмысты ә рекеттердің келісімділігін, нақ ты орындаушылардың кінә сін, олардың іс-ә рекеттері арасындағ ы себепті байланысты дә лелдеуден босатса, екінші жағ ынан қ ылмысты ұ йымдастырушылар мен жетекшілеріне де оң ай тимес еді.

Іс-қ имылғ а қ оса қ атысуды талдағ анда қ ылмыстың жалпы байланысы (іс-қ имылдың жекелеген сә ттерінде ол байланыстың нақ ты қ алай бой кө рсеткеніне қ арамастан) маң ызды. Қ ылмысқ а қ оса қ атысуды анық тауғ а жаң а қ ырынан келудің дұ рыстығ ын дә лелдеу ү шін шетелдік айталық итальяндық тә жірибеге бірталай сілтемелер жасалып келеді.[6; 344]

Бірақ ө зіміздің отандық тә жірибені де еске алуғ а болады, оғ ан пә лендей кө п уақ ыт ө те қ ойғ ан жоқ.

Қ ылмыстық оқ иғ а адамдардың ә рекет-қ имылдарынан болатындық тан қ оршағ ан ортада, ә сіресе қ ылмыс орнында кө птеген іздер қ алады да, қ ылмыскер туралы мә лімет кө зіне айналады. Ал, осы іздердің пайда болу ү рдісі обьектінің қ асиеті, белгілері жә не бейне тү сіру ерекшеліктері негізінде қ ажетті бір заң дылық тарғ а бағ ынады. Іздерді, басқ а да айғ ақ заттарды оқ иғ а болғ ан жерден тауып, оларды салыстыру, талдау, тексеру нә тижесінде қ ылмыстың тетігін анық таймыз.

Затай дә лелдемелерді немесе іздерді табу – ол тергеу органдарының қ ылмысты ашуғ а, керекті дә лелдерді іздеуге байланысты жү ргізілетін жұ мыс ә рекеті. Айғ ақ заттарды іздеуге арнаулы ә діс-тә сілдер жә не техника криминалистік қ ұ ралдар қ олданылмаса, арнайы дайындық тан ө ткен маман болмаса, қ ылмысты дә лелдеуге қ ажетті іздерді, микрообьектілерді жай кө збен қ арап тез арада тауып алу оң айлық пен келетін жұ мыс емес.

Ұ рлық, тонау мен қ арақ шылық қ оғ амғ а ө те қ ауіпті қ ылмыстар болып саналады, ө йткені олар жә бірленушілерге материалдық зиян келтіріп қ ана қ оймай, олардың ө мірі мен денсаулығ ына қ астандық ә рекет жасаумен байланысты болады. Сондай-ақ, қ арақ шылық шабуыл мен тонауды, олардың негізінде баскесерлік шабуылдар, қ орқ ытып алушылық жә не тағ ы басқ а қ ылмыс жасайтын қ ылмыстық қ ұ рылымдар қ алыптасатын топтар жиі жасайды

Ұ рлық, тонау мен қ арақ шылық шабуылдың кө пшілгі азаматтардың жеке мү лкін (бө рікті, аз мө лшердегі ақ ша, киім, тағ ам т.б.) тартып алу мақ сатында жә не ә детте арнайы дайындық сыз жасалады. Қ ылмыскерлер шағ ын топтар қ ұ рамында немесе жекелеп, негізінен ашық жерлерде (кө шелерде, саябақ тарда, ү йлердің аулаларында) кешкі уақ ытта ә рекет жасайды, алайда қ арақ шылық пен тонау кү ндіз де жиі жасалады..[7; 422]

Ұ сақ -тү йек жымқ ыру, яғ ни болмашы мө лшерде жасалғ ан, бө теннің мү лкін ұ рлау, алаяқ тық, иемденіп алу немесе талан-таражғ а салу, бір жү з айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не бір жү з жиырма сағ атқ а дейінгі мерзімге қ оғ амдық жұ мыстарғ а тартуғ а не қ ырық бес тә улікке дейінгі мерзімге қ амақ қ а алуғ а жазаланады.

Сенiп тапсырылғ ан бө тен мү лiктi иемденiп алу немесе талан-таражғ а салу Кiнә лiге сенiп тапсырылғ ан бө тен мү лiктi иемденiп алу немесе талан-таражғ а салу, яғ ни жымқ ыру тә ркіленіп немесе онсыз, бір мың айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не ү ш жылғ а дейiнгі мерзімге бас бостандығ ын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а жазаланады.

Алаяқ тық, яғ ни бө теннің мү лкін жымқ ыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бө тен мү лiкке қ ұ қ ық ты иемдену мү лкі тә ркіленіп, бір мың айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не екі жылғ а дейiнгi мерзiмге бас бостандығ ын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығ ынан айыруғ а жазаланады.

Ерекше тарихи, ғ ылыми, кө ркемдiк немесе мә дени қ ұ ндылығ ы бар заттарды немесе қ ұ жаттарды жымқ ыру, оларды жымқ ыру тә сiлiне қ арамастан, мү лкi тә ркiленiп немесе онсыз, ү ш жылдан алты жылғ а дейiнгi мерзiмге бас бостандығ ынан айыруғ а жазаланады.

Қ орқ ытып алушылық, яғ ни кү ш қ олдану не бө теннің мү лкін жою немесе бү лдiру қ атерін тө ндіріп, сол сияқ ты жә бiрленушiнi немесе оның жақ ындарын масқ аралайтын мә лiметтердi не жариялануы жә бiрленушiнiң немесе оның жақ ындарының мү дделерiне елеулі зиян келтiруi мү мкiн ө зге де мә лiметтердi тарату қ атерін тө ндіріп бө теннің мү лкін немесе мү лiкке қ ұ қ ық ты беруді немесе мү лiктiк сипаттағ ы басқ а да ә рекеттер жасауды талап ету мү лкi тә ркiленiп немесе онсыз, тө рт мың айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не тө рт жылғ а дейiнгi мерзiмге бас бостандығ ын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығ ынан айыруғ а жазаланады.

Алдау немесе сенiмді теріс пайдалану жолымен мү лiктiк залал келтiру. Алдау немесе сенiмді теріс пайдалану жолымен мү лiктің меншiк иесiне немесе ө зге де иеленушісіне жымқ ыру белгiлерi болмағ ан кезде мү лiктiк залал келтiру

Кө рiнеу қ ылмыстық жолмен табылғ ан мү лiктi иемдену немесе ө ткізу. Кө рiнеу қ ылмыстық жолмен табылғ ан мү лiктi кү ні бұ рын уә делеспей иемдену немесе ө ткізу жү з айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не екi жү з қ ырық сағ атқ а дейiнгi мерзiмге қ оғ амдық жұ мыстарғ а тартуғ а не жетпіс бес тә улікке дейінгі мерзімге қ амақ қ а алуғ а жазаланады.

Мұ найдың жә не мұ най ө нiмдерiнің шығ арылу заң дылығ ын растайтын қ ұ жаттарсыз оларды тасымалдау, иемдену, ө ткiзу, сақ тау, сондай-ақ мұ найды қ айта ө ң деу. Мұ найдың жә не мұ най ө нiмдерiнің шығ арылу заң дылығ ын растайтын қ ұ жаттарсыз оларды тасымалдау, иемдену, ө ткiзу, сақ тау, сондай-ақ мұ найды қ айта ө ң деу ү ш жү з айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не екi жү з қ ырық сағ атқ а дейiнгi мерзiмге қ оғ амдық жұ мыстарғ а тартуғ а не жетпіс бес тә улікке дейінгі мерзімге қ амақ қ а алуғ а жазаланады.

Авторлық жә не (немесе) сабақ тас қ ұ қ ық тарды бұ зу. Авторлық жә не (немесе) сабақ тас қ ұ қ ық тар объектiлерiн заң сыз пайдалану, сол сияқ ты авторлық қ ұ қ ық жә не (немесе) сабақ тас қ ұ қ ық тар объектiлерiнiң контрафактiлiк даналарын ө ткiзу мақ сатында иемдену, сақ тау, алып ө ту немесе дайындау не авторлық ты иемденiп алу немесе тең авторлық қ а мә жбү рлеу бір жү з айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не бір жү з жиырма сағ атқ а дейiнгi мерзiмге қ оғ амдық жұ мыстарғ а тартуғ а жазаланады.

Ө нертабыстарғ а, пайдалы модельдерге, ө неркә сiптiк ү лгiлерге, селекциялық жетiстiктерге немесе интегралдық микросхемалар топологияларына қ ұ қ ық тарды бұ зу. Ө нертабыстың, пайдалы модельдiң, ө неркә сiптiк ү лгiнiң, селекциялық жетiстiктiң немесе интегралдық микросхема топологиясының мә нiн олар туралы мә лiметтер ресми тү рде жарияланғ анғ а дейiн автордың немесе ө тініш берушінің келiсiмiнсiз жария ету, сол сияқ ты авторлық ты иемденiп алу немесе тең авторлық қ а мә жбү рлеу не ө нертабысты, пайдалы модельдi, ө неркә сiптiк ү лгiнi, селекциялық жетiстiктi немесе интегралдық микросхема топологиясын заң сыз пайдалану.

Автомобильдi немесе ө зге де кө лiк қ ұ ралын жымқ ыру мақ сатынсыз қ ұ қ ық қ а сыйымсыз иеленіп алу (айдап кету) бір мың айлық есептiк кө рсеткiшке дейiнгi мө лшерде айыппұ л салуғ а не сол мө лшерде тү зеу жұ мыстарына не екі жылғ а дейiнгi мерзiмге бас бостандығ ын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а жазаланады.
Жерге заттай қ ұ қ ық тарды бұ зу. Азаматтардың немесе ұ йымдардың қ ұ қ ық тарына немесе заң мен қ орғ алатын мү дделерiне не қ оғ амның немесе мемлекеттiң заң мен қ орғ алатын мү дделерiне елеулi зиян келтiруге ә кеп соқ қ ан, кү ш қ олданып не оны қ олдану қ атерін тө ндіріп жасалғ ан немесе адамдар тобы жасағ ан немесе заң сыз тiнтумен ұ ласқ ан бө тен жер учаскесiне заң сыз кіріп кету, сол сияқ ты бө тен жер учаскесiн заң сыз басып алу.

Бө теннің мү лкін қ асақ ана жою немесе бү лдiру. Айтарлық тай залал келтіріп, бө теннің мү лкiн қ асақ ана жою немесе бү лдiру.

Ерекше қ ұ ндылығ ы бар заттарды қ асақ ана жою немесе бү лдіру. Тарих, мә дениет ескерткіштерін, табиғ и кешендерді немесе мемлекет қ орғ ауғ а алғ ан объектілерді, сондай-ақ ерекше тарихи, ғ ылыми, кө ркемдік немесе мә дени қ ұ ндылығ ы бар заттарды немесе қ ұ жаттарды қ асақ ана жою немесе бү лдіру.

Бө теннің мү лкін абайсызда жою немесе бү лдіру. Абайсызда жасап, ірі залал келтіріп бө теннің мү лкін жою немесе бү лдіру.