XV-XVIII ғғ. қазақтардың материалдық рухани мәдениетінің ерекшеліктері.

Қ азақ халқ ының тіршілік-тұ рмы­сын­да қ олө нер кә сібі ү лкен маң ыз­ды орын ал­ды. Ө й­ткені мал ша­ру­ашы­лығ ы не­месе егіншіліктің да­муы қ олө нер кә сіпшілігімен тіке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды. Мал ша­ру­ашы­лығ ы ү шін ер-тұ рман, ат ә бзел­дері, мал­ды ұ стай­тын, бай­лай­тын жаб­дық тар, егіншілік ү шін жер жыр­та­тын жә не тыр­ма­лай­тын, ас­тық ты жи­най­тын жә не ө ң дейтін қ ұ рал­дар т. б. қ олө нершілердің ең бегімен дайын­далды. Ү й­де істе­летін кә сіп бұ йым­дардың кө пшілігі та­уарғ а ай­нал­май­тын, ө ндірушінің ө з от­ба­сын ғ ана қ анағ ат­танды­руғ а пай­да­ланы­латын. Ха­лық ө нері, ә сіре­се, киіз ү йдің жаб­дық та­рын, жиһ аз­да­рын жа­са­уда ерек­ше ө рістеді. Бұ л кез­де оң тү стік Қ азақ стан қ ала­лары­ның, Ор­та Ази­ямен, Шығ ыс Тү ркістан­мен, Орыс мем­ле­кетімен са­уда-сат­тық бай­ла­нысы жан­данды. Осы­ның арқ асын­да кө шіп-қ ону­шы жә не оты­рық шы ха­лық топ­та­рының эко­номи­калық, мә де­ни-ә ле­уметтік қ арым-қ аты­насы кең ейе тү сті. XVI-XVI­II ғ асыр­ларда «Ұ лы жібек жо­лы» бойын­да ор­на­ласқ ан Сығ анақ, Са­уран, Оты­рар, Тү ркістан, Сай­рам, Жент т. б. қ ала­лар­дың тез­деп ө ркен­деуі, қ азақ халқ ының біртұ тас ел бо­лу­ына, же­ке хан­дық қ ұ рып нығ аюына ү лкен ә серін тигізді. Тү ркістан, Оты­рар, Та­раз, Сай­рам жә не тағ ы басқ а қ ала­лар­дан та­былғ ан кү міс тең ге­лер мен мыс ақ ша­лар Қ азақ хан­дығ ы тұ сын­да са­уда-сат­тық ө ркен­деп, ақ ша ай­на­лымы да­мығ ан­дығ ын кө рсе­теді. Ұ лан бай­тақ кең да­лада мал бағ ып, кү ндерін та­биғ ат қ ұ шағ ын­да мал ө рісінде, тү ндерін жұ лдыз­ды ас­пан ас­тындағ ы мал кү зетінде ө ткізген қ алың қ азақ, ә лем­дегі та­биғ ат қ ұ бы­лыс­та­рын ү немі бақ ылап отырғ ан. Осы бақ ыла­удың нә ти­жесінде ха­лық тың кө пжыл­дық тә жіри­белері қ оры­тылып, жұ лдыз­ды ас­пан ту­ралы аст­ро­номи­ялық тү сініктер мен білімдер жи­нақ талғ ан.

XVI-XVII ғ асыр­ларда қ азақ тар ара­сын­да ис­лам діні кең інен та­рады. Оны та­рату­да Сығ анақ, Тү ркістан, Хо­резм, Бұ ха­ра, Са­марқ анд сияқ ты қ ала­лар ай­рық ша рө л атқ ар­ды. Ис­лам діні кө шпелі ха­лық ара­сын­да те­рең та­мыр жайғ ан жоқ. Оғ ан се­беп қ ақ тығ ыс­тар, соғ ыс­тар жә не тү рлі са­яси қ ара­ма-қ ай­шы­лық тар еді. Сон­дық тан ха­лық тың ә сіре­се кө шпелі бө лігі ис­лам дінін кө пке дейін қ абыл­да­май, тә ң ірге, кү нге, ас­панғ а, жер­ге, суғ а та­бынуғ а негіздел­ген на­ным­ды ұ ста­ды. Қ азақ тар ө мірінде от­ты қ аси­ет­теу ү лкен рө л атқ ар­ды. XVI-XVI­II ғ асыр­ларда қ азақ халқ ының ара­сын­да тақ ыры­бы мен жан­ры жағ ынан алу­ан тү рлі ауыз ә де­би­еті кең ө ріс ал­ды. Қ азақ халқ ының по­эзиясын­да жы­ра­улар­дың ор­ны ерек­ше бағ алан­ды. Жыр толғ аула­рын­да қ анат­ты сө здер, ғ иб­ратты нақ ыл­дар кең орын ал­ды. Сол кез­дегі қ азақ по­эзиясы­ның аса ірі тұ лғ ала­ры – Шал­киіз (XV ғ.), Дос­памбет (XVI ғ.), Жи­ем­бет (XVII), т. б. жы­ра­улар. Қ азақ тың ба­тыр­лар жы­ры эпосқ а тә н аң ыз сияқ танғ аны­мен, олар­дың бә рі дерлік та­рихи оқ иғ аларғ а қ ұ рылғ ан. Мә се­лен, Қ обы­лан­ды, Ал­па­мыс, Ер Тарғ ын, Ер Сайын, Қ ам­бар дас­танда­ры та­рих шын­дығ ымен қ абы­сып жатқ ан шығ ар­ма­лар. Қ азақ тың ә ле­уметтік-тұ рмыс­тық дас­танда­ры да («Қ озы Кө рпеш-Ба­ян сұ лу», «Қ ыз Жібек» т. б.) фе­одал­дық -ру­лық қ оғ ам­ның ө мірін ү лкен ше­берлікпен кө рсе­теді. Бұ л кез­де Қ азақ хан­дығ ының мем­ле­кеттік қ ұ ры­лысы мен ха­лық ө мірінің ерек­ше жағ дай­ла­рын ө зіндік ө зге­шелігімен қ ам­ти­тын қ оғ ам­дық ук­лад «би­лер сө зі», «би­лер ай­ты­сы», «би­лер да­уы», «тө релік ай­ту», «ше­шендік сө здер» деп ата­латын кө ркемдік мә де­ни­еттің біре­гей тү рін туғ ыз­ды. Ә де­би­еттің бұ л тү рін шығ ару­шылар негізінен XVI-XVI­II ғ асыр­ларда қ азақ қ оғ амын­да сот ісін жү ргізу­мен ғ ана ай­на­лысқ ан жоқ. Би­лер хан кең есінің мү ше­лері бо­лып, мем­ле­кеттік істер­ге бел­се­не ара­лас­ты. Бұ л кез­де қ азақ тіліндегі жаз­ба ә де­би­ет­тері діни жә не аң ыз­дық мазмұ ндағ ы кітап­тар тү рінде та­рал­ды, сон­дай-ақ та­рихи шығ ар­ма­лар мен ру­лар та­рихы (шежіре) жа­сал­ды. Олар­дың ішінен За­хир-ад-дин Ба­быр­дың «Ба­быр­на­масын», Ка­малад-дин Би­най­дың «Шай­ба­ни-на­месін», Мұ хам­мед Хай­дар Ду­латидің «Та­рих-и Ра­шидиін», Қ ожамқ ұ л бек Ба­хидің «Та­рих-и-Қ ып­шағ ын», Қ адырғ али «Жа­ми-ат-та­вари­хын» жә не басқ а да шығ ар­ма­лар­ды ар­найы бө ліп кө рсе­туге бо­лады.

Бұ л кез­де Қ азақ хан­дығ ы кө ршілес мем­ле­кет­термен, Ор­та жә не Та­яу Шығ ыс ел­дерімен ү здіксіз ара­ласып отыр­ды. Мұ ның ө зі араб-мұ сыл­ман мә де­ни­еті мен ғ ылы­мының та­ралу­ына ә серін тигізді. Қ азақ жерінде мек­тептер мен мед­ре­селер ашы­лып, олар­да оқ у араб-пар­сы жә не тү рік тілдерінде жү ргізілді. Қ азақ тар жа­зуда араб ә ліп-биін тұ тын­ды. Мек­тептер мен мед­ре­селер­де ғ ылым­ның ә р тү рлі са­лала­ры " дін ілімі, ма­тема­тика, ло­гика, фи­лосо­фия) бойын­ша білім беріліп, Шығ ыс­тың ұ лы ақ ын­да­рының клас­си­калық ту­ын­ды­лары­мен та­ныс­ты­рыл­ды. Мұ ның бә рі қ азақ халқ ының жал­пы да­му­ына, бү кіл қ оғ ам­ның ру­хани ө мірі мен мә де­ни­етіне игі ық пал жа­сады.

Со­нымен, XVI-XVI­II ғ асыр­ларда Қ азақ қ оғ амын­да ша­ру­ашы­лық тың жә не мә де­ни­еттің да­му­ын­да еле­улі ілгеріле­ушілік орын ал­ды.