Азақстандағы балалар хирургиясының даму тарихы.

Дә рістердің тезистері.

Балалардың бойындағ ы туа біткен жә не жү ре пайда болғ ан аурулар мен кемшіліктердің пайда болу себебін (этиологиясын), дамуын (патогенезін), белгілерін (клиникасын), анық тау тә сілдерін (диагностикасын), емдеу жолдарын зерттейтін жә не оларды операция жасау арқ ылы емдейтін ілімді балалар хирургиясы ілімі деп атайды. Балалар хирургиясы жалпы дені сау нә рестелер мен сә билердің қ алыпты анатомиясы мен физиологиясын, ө сіп-ө нуін зерттей отырып, олардың бойында кездесетін аурулардың алдын алумен, емдеу жә не қ алпына келтірумен шұ ғ ылданатын педиатрия деп аталатын ү лкен ғ ылыми медицина саласының ажырамас бір бө лігі.

Қ азақ еліндегі балаларды операция жасау арқ ылы емдеу тә сілдері ертеден басталғ аны анық. Мысалы, қ ол-аяқ сү йектері сынғ ан сә билердің сынық тарын орнына салу арқ ылы емдеуді халық арасынан шық қ ан емшілер, яғ ни сынық шылар, соқ талы ірің ді (абсцесс) жарып емдеуді оташылар, суық тиіп немесе iшінe жел қ арысқ ан нә рестелерді емшілер емдегені бә рімізге белгілі.

Жалпы қ азақ еліндегі медицинаның дамуы туралы ә ң гіме қ озғ ағ ан кезде, бү кіл дү ние жү зі ғ алымдары терең білімінің алдында бас иген, пip тұ тқ ан, «Адам ағ залары жайлы», «Жануарлар ағ залары жайлы», «Темпераменттер туралы», «Адам ағ залары жө нінде Аристотельмен алшактығ ы туралы Галеннің пікірінe қ арсы жазылғ ан трактат» атты, медицина іліміне тікелей қ атысы бар ғ ылыми, зерттеу ең бектерін жазып қ алдырғ ан, бү кіл ә лемдік дә рігерлер қ ауымының ү лгі-ө негесіне айналғ ан, сан гасырлар бойы барлық дә рігерлер оқ улық ретінде пайдаланып келе жатқ ан «Медицина негіздері» деп аталатын, тең десі жоқ бес кітаптың авторы, ұ лы шипагер Ә бу Ә ли Ибн-Синаның (Авиценна) ұ стазы болғ ан, Аристотельден кейін «Екінші ұ стаз» атанган, қ азақ халқ ының ұ лы перзенті, киелі бабамыз Ә бунасыр Мухаммед Ибн Мухам­мед Ибн Ұ злаг ибн Тархан Ә л Фарабидің атын ең бipiншi атап ө ткен жө н. Ә бу Насыр Мұ хаммед 870 жылы Тү ркстандағ ы Отырар (Фараб) қ аласында туғ ан, сө йтіп туғ ан жерінің атымен Ә л Фараби атанғ ан. Медицина мен философиядан Багдатта білім алғ ан. Аристотельдің логикалық шығ армасы «Органонғ а» тү сініктемелер жазып «Екінші ұ стаз» деген, яғ ни бipiншi ұ стаз Аристотельдің ізбасары деген ең қ ұ рметті мә ртебеге ие болады (А. Кө бесов, 1971; М. М Хайруллаев, 1975; Ә л Фараби, 1994).

Ежелгі қ азақ жеріндегі медицинаның дамуы туралы сө з болғ анда, атын атамай кетуге болмайтын адамның бipеуi — ол XV ғ асырда қ азақ хандығ ын алғ аш қ ұ рғ ан Ә з Жә нібек ханның тапсырмасы бойынша, артындағ ы ұ рпағ ына «Шипагерлік баян» атты медициналық ғ ылыми кітап жазып қ алдырғ ан, ғ ұ лама ғ алым, қ араү зген шипагер Ө тейбойдақ Тілеуқ абылұ лы екендігінде дау жоқ. «Шипагерлік баянды» оқ ып отырғ ан адам, қ азақ еліндегі шипалау ілімінің тү п тө ркінi терең де, ғ асырлар қ ойнауында, тіптi Ә л Фарабиден де ә ріректе жатқ анына кө з жеткізеді.

1940 жылы Қ азақ стан республикасының балалар хирургиясы жалпы хирургия жә не педиатриядан бө лініп жеке ғ ылыми-тә жірибелік пә нге айналды. Бұ л жұ мысты басқ ару ici, балалар хирургиясы бойынша Мә скеуден арнайы білім алып, маманданып, келген осы кафедраның ассистенті Евдокия Давыдовна Черкасовағ а жү ктеледі.

1957 жылы Алматы мемлекеттік медици­на институтының қ ұ рамында, 50 тө сектік клиникалық базасы бар, алғ ашқ ы балалар хирургиясы кафедрасы ұ йымдастырылды.

Ал 1964 жылы дә рігерлердің білімін жетілдіру институ­тында балалар хирургиясының доценттік курсы ашылады.

1968 жылы м.ғ.к., доцент Е.Д.Черкасованың зейнетке шығ уына байланысты, кафедра мeң repyшіci болып м.ғ.к., доцент К. С. Ормантаев бекітіледі. Дә л осы кезең нен бастап Қ азақ стандағ ы балалар хи­рургиясы ілімінің дамуы жаң а бағ ытқ а бетбұ рыс жасайды. К. С. Ормантаев «Балалардың eкі ө кпесінің созылмалы ірің ді ауруларын хирургиялық жолмен емдеу» деген тақ ырыпта 1971 жылы Қ азақ станда 6ipіншi болып 35 жасында диссертация қ орғ ап, медицина ғ ылымының докторы, ал 1972 жылы профессор деген атақ қ а ие болады.

Осы арада Қ азақ стандағ ы педиатрияның, оның ішінде балалар хирургиясының дамуына ү лкен кө мек кө рсетіп, зор ү лестерін косқ ан, Ресей медицина ғ ылым академиясы (ол кездегі Кең ес Одағ ының) педиатрия ғ ылыми-зерттеу институтының директоры, академик М.Я.Студеникиннің, сол институттың балалар хирургиясы бө лімінің мeң repyшici профессор А.Г.Пугачевты, балалар проктологы А. И. Ленюшкиннің, балалар хирургы, портальды гипертензия кеселінің қ ас шебepi А.Ф. Леонтьевтің, патоморфолог И.Н.Патапованың, уролог П.К.Яцыктың, нефролог В.И.Наумованың аттарын ерекше атап ө ткен жө н.

Сонымен қ атар Қ азақ стандағ ы балалар хирургтерін дайындауда зор қ олдау кө рсетіп отырғ ан Алматығ а талай рет келіп, тә жірибелермен бө ліскен РМҒ А академигі, профессор С.Я. Долецкийдің, профессор Ю.Ф. Исаковтың, профессор, корреспондент мү шесі Э.А.Степановтың, Санкт-Петербургтағ ы педиатрия институтының балалар хирургиясы кафедрасының мең герушісі, профессор Г.А.Баировтың есімдерін қ ұ рметтеп атағ ан дұ рыс.

Қ азақ стан Республикасы Ғ ылым Академиясының академигі К.С. Ормантаевтың Қ азақ стандағ ы балалар хирургиясының даму тарихында ғ ылыми, емдеу, педагогикалық жә не жалпы қ ызметінің алатын орыны.

Қ азақ стандағ ы балалар хирургиясының дамуына ерекше ық палын тигізген, қ азақ дә рігерлерінің арасынан кө птеген ізбасар шә кірттер дайындағ ан, аты дү ние жү зіне белгілі ғ алым, қ олы шебер балалар хирургы К.С.Ормантаевтың ұ лы есімі қ азақ медицинасының тарихында қ алатынында кү мә н жоқ.

К.С.Ормантаев 1968 жылдан бү гінгі кү нге дейін Қ азақ мемлекеттік медицина универтитетінің балалар хирургиясы кафедрасының мең герушісі.

Кафедра ашылғ ан кү ннен осы уақ ытқ а дейін балалар хирургиясы саласын дамытуды дереу іске асыра бастады.

1981 жылы «Қ азақ стан ғ ылымына ең бегі сің ген қ айраткер» деген атақ алды.

1989 жылы Қ азақ стан Республикасы ғ ылым академиясының корреспондент мү шесі, 1994 жылы академигі болып сайланды.

1995 жылы Профилактикалық медицина Академиясының академигі жә не вице-президенті болды.

К.С.Ормантаев 110 медицина ғ ылымының кандидаты, 11 ғ ылым докторын дайындады. 13 ғ ылыми ең бектер мен конференциялардың жинағ ының, 7 монография, 42 ө нертабыстың (изобретение), 1 патенттің жә не 310-ден астам ғ ылыми мақ алалардың авторы.

Қ азақ стан региондарында қ азіргі заманда балалар хирургиясы кафедралары бар: Астана қ аласындағ ы Қ азММУ - кафедра мең герушісі м.ғ.д., профессор А.Е.Ерекешов; Ақ тө бе қ аласындағ ы ММУ - кафедра мең герушісі м.ғ.д., профессор Б.К. Дженалаев; Қ арағ анды қ аласындағ ы ММУ - кафедра мең герушісі м.ғ.д., профессор А.Б. Марденов; Оң тү стік ММУ - кафедра мең герушісі м.ғ.д., профессор А.Қ. Қ арабеков. Қ азақ станның барлық облыстық орталық тарында балалар хирургиясы бө лімдері бар. Сонымен қ оса Алматы жә не Астана қ алаларында Педиатрия жә не балалар хируругиясы Ғ ылыми орталық тары бар.