Тақырып: Алғашқы діни наным-сенімдер

1. Фетишизм жә не тотемизм.

2. Анимизм жә не магия. Магияның тү рлері

3. Шамандық жә не оның ежелгі қ азақ тардағ ы кө рінісі – бақ сылық.

4. Мифология жә не мифтік сананың ерекшеліктері.

Бү гінгі ғ ылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар. Олар «прамонотеизм» жә не адамзат тарихындағ ы «дінге дейінгі кезең» теориялары. «Прамонотеизм» концепциясы ә лемдегі тайпалар мен халық тар ә уелгі баста бір қ ұ дайғ а табынғ ан, кө пқ ұ дайлық кейін пайда болғ ан деген тұ жырымғ а негізделеді. «Дінге дейінгі кезең» теориясы алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста адамдарда ешқ андай дін болғ ан емес деген қ ағ идағ а сү йенеді.

Ғ ылымда сонымен қ атар діннің кө не наным нысандары бар. Олар – фетишизм, тотемизм, анимизм, магия жә не шамандық (бақ сылық).

Фетишизм. Алғ ашқ ы адамдар ү шін қ оршағ ан географиялық ортаның ө те маң ызды болғ аны белгілі. Адам табиғ аттың дү лей кү штері алдында ө зін дә рменсіз сезініп, оғ ан бағ ынышты кү й кешті. Осыдан ә р тү рлі табиғ ат денелеріне: тасқ а, ағ ашқ а, аң -қ ұ старғ а, суғ а, кү нге табыну пайда болды. Осылар фетиш (португал тілінде – ерекше қ асиеті бар зат) болып табылады. Яғ ни фетишизм - адам қ ұ дірет кү ші бар, жаудан қ орғ айтын, емдейтін қ асиеті бар деп сенетін ә ртү рлі дү ние объектілерін қ астерлеу. Фетишизм сарқ ыншақ тары кү рделі діндерде де кездеседі. Мысалы, христиан дінінде иконалар, шірімей сақ талғ ан мү рделер; исламда Меккедегі Қ ағ баның қ ара тасына табыну, ә улиелер жатқ ан мазарларды қ астерлеу жә не т.б., буддизмде Лхасадағ ы реликвиялар, субурган (қ асиетті ступа, қ асиетті ғ имарат) табыну.

Тотемизм – ежелгі діндердің тағ ы бір тү рі. Солтү стік Америка ү ндістері тайпаларының тілінде тотем - оның тегі, туысы дегенді білдіреді. Адамдар топтары мен белгілі бір ө сімдік, жануарлардың арасындағ ы туысқ андық, қ ұ діреттілік байланысы барына нанымды білдіреді. Тотемизмнің мә ні туралы ғ ылымда ә лі бірегей пікір қ алыптаспағ ан. Тотемизм рулық қ ұ рылыспен тығ ыз байланысты.

Магия. Объективті шындық дуниеге магиялық ә діспен ә сер етуге наным алғ ашқ ы адамдардың табиғ аттың заң дарын білмеуінен, олардың табиғ ат алдындағ ы ә лсіздігінен шық қ ан. Магияның ә р тү рлі ә дістері бар, олардың сипаты белгілі бір мақ сатқ а бағ ытталғ андығ ына байланысты. Оларды былайша бө луге болады - ө ндірістік немесе кә сіптік магия (егін шығ ымдылығ ын арттыру немесе сә тті аң шылық болуын қ амтамасыз ету ү шін дуалау ғ ұ рыптары, жаң быр шақ ыру, ең бек қ ұ ралдарын дуалау) емдеу магиясы (дұ ғ а ету, аурудан арылту ү шін дә рі-дә рмектер дайындап беру), зиянкестік магиясы (жауларына кө з тигізу, тіл тигізу), ә скери магия (жауынгерлердің ритуалды биі, каруларды дуалау), махаббат магиясы (басын айналдырып сиқ ырлау немесе теріс қ аратып жіберу). Магиялық тү сініктер жә не ә рекеттер ө міршең болып келеді, біздің еліміздің халық тарының тұ рмысында ә лі де орын алып отыр.

Анимизм алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс кезінде пайда болды. Анимистік наным алғ ашқ ы адамдарғ а тә н бейнелеуден, қ оршағ ан ортаны жандандыру талабынан шық ты. Қ иыр Шығ ысты зерттеуші В.К. Арсеньев «Дерсу Узала» атты кітабында Приморье ө лкесінде жү ріп, Жапон тең ізі жағ алауында болғ ан мынадай оқ иғ аны суреттейді. Кенеттен ә уеде тең іздің бетінен жоғ арыда пароход, екі шхуна, таудың бейнесі кө рініп, кейіннен тағ ы да ә лдеқ андай қ ұ рылыстың сү лделері кө рінді. Біраз уақ ыт ө ткен соң осы кө рініс сейіліп кеткен. Бұ л осы ө лкеде жиі кездесетін сағ ым болатын. Дерсу Узаланың пікірінше адамдардың, жануарлардың, қ ұ стардың, балық тардың, жә ндіктердің, тіпті ө сімдіктер мен тастардың, жалпы барлық жансыз заттардың жаны – кө лең кесі (ханя) бар, адамдар ұ йық тағ анда жан қ ыдырады, ал ханя шегіншектесе адамдар оянады. Адам ұ йық тағ анда жаны денені тастап шығ ып, қ ыдырып кө п нә рсені кө реді. Тү с кө руді ол осылайша тү сіндіреді. Жансыз денелердің жаны да ө з материясын тастап кете алады, ал денелер бұ л кезде тыныштық кү йде болады.

Шаманизм (ә венкі тілінде шаман, саман) – алғ ашқ ы діндердің ішіндегі ру басылары мен кә сіби дін қ ызметкерлерінің қ алыптасуы кезең іне тә н ерекше тү рі. Мұ ндағ ы бір ерекшелік, осы кә сіби дін қ ызметшісі шаман (бақ сы) болуы керек. Бақ сылардың негізгі істерінің бірі - «жынды» ауруларды емдеу. Бақ сы осы емшілігімен қ атар ақ ын, музыкашы, сиқ ыршы, басқ алардан осынысымен жоғ ары тұ ратын адам.