Тақырып: Ежелгі грек философиясы

Ежелгі Грек кезені (Сократқ а дейнгі кезен). Милет мектебінің ө кілдері: Фалес (б.д.д 640-560 ж.ж) – Милет мектебінің негізін қ алаушы, ү лкен философиялық мұ ра қ алдырғ ан алғ ашқ ы грек философы.Фалес: 1.дү ние негізінде су (архэ) жатыр деп есептед; 2.жерді жан-жағ ын су қ оршағ ан жалпақ диск тү рінде елестетті; 3.ө лі табиғ аттың, барлық заттардың жаны болады деп тү сінді (гилозоизм – барлық нә рсенің жаны бар деп есептеу). 4.қ ұ дайлар бар жә не кө п деп сенеді; 5.ә лемнің орталығ ы жер деп ойлады; 6. жылдың 365 сө ткеден тұ ратындығ ын анық тады; 7.математикалық жаң алық тар ашты («Фалес теоремасы») Анаксимандр (б.д.д 610-540 ж.ж) 1.дү ние негізінде мә ң гі, шексіз, ө лшеуге келмейтін субстанция – «апейрон» жатыр деп тү сінді. 2. Материяның сақ талу заң ын тұ жырымдады. (затты атомдық қ ұ рылымын ашты): барлық заттар мен тірі тіршілік микроскоптық дең гейдегі элементтерден тұ рады: тірі организмнің тіршілігі тоқ тауы, заттардың ыдырауынан кейін де оны қ ұ рағ ан элементтер – («атомдар») қ алып, жаң а организмдерді қ ұ райды; 3.алғ аш болып эволюция нә тижесінде адамдардың басқ а жануарлардан шық қ анын айтты (Ч.Дарвин ілімінің ең ежелгі антикалық нұ сқ асы); Анаксимен (б.д.д 546-526 жж.) 1. дү ние негізі – ауа деп санады; 2.жер бетіндегі заттар – тү рлі ауа концентрациясының нә тижесі деп санады: ауа тығ ыздала келіп алдымен ауағ а, содан –соң балдырғ а (батпақ қ а), содан-соң жерге, одан соң тасқ а, т.б. айналады. 3.адам жаны («сихэ») мен «космостың жаны» ауа (пневма) арасындағ ы процестер ұ қ састығ ын айтты. 4. қ ұ дайларды табиғ ат кү штеріне жә не аспан шырағ андарына тең еді.

Эфестік Гераклит (б.д.д VI ғ -дың 2 жартысы мен V ғ -дың 1 жартысы). Ежелгі грек материалисі (бастапқ ы логикалық мектептің ө кілі). 1.Дү ние негізі – от деп санады. 2. Диалектиканың ө зекті заң ы қ арама-қ арсылық тардың бірлігі мен кү ресі заң ын тұ жырымдады. 3.Дү ние тоқ таусыз қ озғ алыс пен ө згеріс ү стінде екенін алғ аш айтты. (бір тү скен суғ а екінші рет тү су мү мкін емес) 4.Табиғ аттағ ы заттар айналысы мен тарихтың циклділігін жақ тады. 5.Дү ниедегі салыстырмалылық ты мойындады («Тең із суы адам ү шін лас болғ анымен балық ү шін таза», «Адамның бірдей қ ылығ ы мен ә рекеті жағ дайғ а қ арай бірде жақ сы болса, бірде жаман»). 6.Ә лемдік ақ ыл, Логос – бә рін қ амтитын, бә ріне енетін Қ ұ дай деп сенді. 7. Адамдағ ы жә не Ә лемдік жан – материалды деп тү сінді. 8. Қ оршағ ан дү ниені танудың сезімдік (материалистік) тү рін жақ тады. Барлық процестердің қ озғ аушы кү ші – кү рес екенін айтты: («соғ ыс(кү рес) – барлығ ының ә кесі ә рі анасы»). Пифагор – (б.д.д VI ғ. екінші жартысы мен V ғ. басы). Ежелгі Грек философы жә не математигі. Пифагор жә не оның жолын қ уушылардың пікірінше: Дү ниенің диалектикалық бірлігін бейнелейтін «протокатегорияларды» табуғ а кө рсетуге тырысты. (Жұ п – тақ, жарық -қ араң ғ ы, тү зу – қ исық, оң -сол, ер - ә йел, т.б). Ғ ұ мыр тарихы. Пифагор (б.д.д 580-500) – Иониядағ ы Самос аралында туылып, Египетпен Вавилонда ұ зақ ө мір сү ріп, кейбір деректер бойынша Ү ндіде болып, содан кейін Ұ лы Грецияғ а, Кротон қ аласына келіп ө з мектебін – Пифагорлік Одақ ты – ғ ылыми философиялық жә не саяси қ ауымдастық ты қ ұ рғ ан ежелгі грек философы. Пифагорғ а «Пифагор теоремасын» дә лелін тапқ андығ ы жә не математиканы эмпириялық ғ ылымынан теориялық ғ ылымғ а айналдыру ең бегі жатқ ызылады. Пифагор сонымен қ оса астрономияғ а да ү лес қ осты. Негізгі ең бектері. Ең бектерінің аты да сақ талмағ ан. Философиялық кө зқ арастары. Тү пнегіз. Пифагорда «Ежелгі Грецияның ең бірінші идеалисі» деп санауғ а болады. Ө йткені болмыстың тү пнегізі ретінде ол идеалды мә нді – сандарды (тұ тас натуралды сандарды) атайды. Элеаттық тар – қ азіргі Италияның жерінде орналасқ ан ежелгі грек полисі Элейдегі философиялық мектептің (біздің дә уірімізге дейін VI – V ғ.ғ.) - ө кілдері: Парменид, Элейлік Зенон, Самостық Мелисс. Элеаттық тар: 1.Таным мә селесін зерттеді 2. Сезімдік таным (пікір «Докса») мен жоғ ары рухани идеалистік танымды қ атаң жіктеді, ажыратты: 1. Монизмді жақ тады – кө птү рлі қ ұ былыстардың бір ғ ана бастапқ ы негізден тарайтынын тұ жырымдады; 2.«апорияларды» - парадокстарды негіздеді. Ксенофан. Ғ ұ мыртарихы. Ксенофан (шамамен б.д.д 565-473 жылдар аралығ ы) – Атомистер – (б.д.д V ғ.) материалистік сипаттағ ы мектеп ө кілдері Демокрит, Левкипп: ә лемнің бө ліндейтін ұ сақ кірпіштерден –«атомдардан» («атомос»- неделимое»: «том»-«бө ліну», «а»-«қ арсы») қ ұ ралатындығ ын айтты. Демокрит флософиясындағ ы материалистік бағ ыттың негізін қ алаушы болды. Демокрит ілімінің басты қ ағ идалары: 1.Дү ние материалды; 2.Материалды дү ние атомдардан қ ұ ралады; 3.Атом – ұ сақ бө лшек, дү ниенің «алғ ашқ ы кірпіші» 4.Атом бө лінбейді; 5.Атомдар тү рлі кө лемге (ө те ұ сақ немесе ө те ірі, тағ ы басқ а) жә не тү рлі формағ а ие (дө ң гелек, сопақ ша, қ исық формада, т.б) болады. 6.Атомдар арасында бос кең істік бар; 7.Атомдар ү здіксіз айналыс ү стінде: заттар, тірі организмдер тіршілік етеді, ыдырайды, олардың атомдарынан келесі материалды дү ние заттары мен жаң а тірі организмдер пайда болады, содан соң қ айтадан ыдырайды; Осылай мә ң гі айналыс жалғ аса бермек. 8.Атомдар ү здіксіз, мә ң гі қ озғ алыс ү стінде. 9.Атомдарды сезімдік таным арқ ылы кө ру мү мкін емес.

Софистік мектеп. «Софистика» жә не «софист» терминдері ежелгі гректің «даналық» сө зінен бастау алады. Софистерге тә н сипат: 1..Қ оршағ ан дү ниеге сыны қ атынас; 2.Барлық нә рсені, процесті іс жү зінде тексеруге ұ мтылыс, қ андай да болмасын ойдың дұ рыс не бұ рыстығ ын логикалық тұ рғ ыдан дә лелдеуге ұ мтылыс; 3.Ескірген дә стү рлі мә дениет негіздерін қ абылдамау (нигелизм); 4.Сү йенетін негізі жеткіліксіз кө не дә стү рлерді, дағ дыларды ережелерді терістеу; 5.Мемлекет пен қ ұ қ ық тың шарттылығ ын, олардың жетілмегендігін дә лелдеуге ұ мтылыс; 6Моральдік нормаларды абсолютті деп емес, сынау, жетілдіру объектісі ретінде қ абылдау; 7..Пікірлер мен бағ а берудегі субъективизм; 8.Объективті болмысты терістеу жә не барлық нә рсенің тек адам ойында тірішілік ететінін дә леледеуге талпыныс. Негізгі ең бектері. Белгісіз софисттің «Қ осмә нді сө здер» («Двоякие речи») трактаты ғ ана жеткен. Философиялық кө зқ арастары. Субъективизм. Барлық нә рсенің салыстырмалылығ ы туралы ой – софистердің дү ниетанымдық негізі болды. Барлық нә рсе салыстырмалы болса жә не барлығ ы ә рбір адамның субъективті талғ амына байланысты болса, ақ иқ аттың жалғ ыз ғ ан ө лшемі бар, ол – адамның сезімдері. Ал адамдар тү рліше ойлайды. Демек, ә ркімнің ө з шындығ ы бар, сұ лулық пен ұ сқ ынсыздық туралы пікірлер – салыстырмалы. Жә не ол пікірлердің бә рі ақ иқ ат. Протагор. Ағ а софистердің ішіндегі кө рнектісі Протагор болды. (б.д.д. V ғ) Ақ ығ а ү йрететін дә рістері ү шін «Сатулы Сө з» атанғ ан ол ө зінің философиялық кредосы ретінде: «Адам – барлық заттардың ө лшемі: тіршілік етушілердің – олардың бар екендіктерінің, жә не тіршілікте жоқ тардың – олардың жоқ екендіктердің ө лшемі» дегенді жариялады.Бұ л – қ оршағ ан дү ниені бағ алаудың, жақ сы мен жаманның ө лшемі ретінде адамның субъективті пікірі алынуғ а тиіс дегенді білдірді.Софистік бағ ыттың келесі ө кілі – Эмпедоклдың шә кірті Горгий (б.д.д 483-375).Афинығ а 427 жылы келген ол кез-келген тақ ырыпқ а еш дайындық сыз, сол тақ ырыпты ә рі дақ тап, ә рі қ арсы пікір айтып сө йлей алатын шешендігімен таң қ алдырады. Оның сө здері негізінен басты ү ш скептикалық қ ағ идағ а саятын болғ ан: 1.Егер бар болса, ол танылмайды; 2.Болмыс танылғ ан кү нде де ол туралы ақ иқ ат пікір болмайды; Сократ философиясы. Ғ ұ мыр тарихы. Сократ (б.д.д 470-399 жж.) ө з ө мірі – философиялық ілімінің айнасы болғ ан афинылық философ. Ә кесі тасқ алаушы, анасы кіндік шешелікпен айналысқ ан. Сократ ө з ә кесі сияқ ты сұ нғ атшы болғ анмен, ө з анасының кә сібін иеленгенің: сә билердің дү ниеге келуіне кө мектескен сияқ ты, ақ иқ аттың туылуына кө мек беретіндігін айтуы ұ натады екен. Сократтың ә йелі Ксантиппа - ә лемдік мә дениет тарихына шайпаулық тың ү лгісі ретінде енді. Негізгі ең бектері. Сократ ө з ө мірінде бірде – бір ең бек, сө з жазып қ алдырмағ ан. (ә дейі). Философиялық кө зқ арастары. Сократ ілімі бізге оның шә кірттері арқ ылы жеткен. Олардың ә рқ айсысы Сократ ілімін ө здігінше баяндайды. Ал кү мә н туғ ызбайтын мә ліметтер қ атарына мыналар жатады: -Сократ «философияның басты міндеті – табиғ атты зерттеу емес, адамды тану» екенін бірінші болып айтты. -Сократ жанның денеден – денеге кө шуі идеясын жақ таушы. Сократ этикалық реализмді жақ тады: 1.«Кез-келген білім – ізгілік»; 2.«Кез-келген зұ лымдылық білімсіздіктен туады» деп тү сінді; Сократтың диалог тү рінде ө тетін ашық ә ң гімелерінің тақ ырыптары: ізгілік, байлық, даң қ, денсаулық, сұ лулық, махаббат, адамшылық, зұ лымдық т.б. Ол ә ң гімелерді ө ткізу тә сілін Сократ ө зі «маевтика» («кіндік шешелік»-«ой туғ ызу ө нері») деп атады. Оның мә ні - ә ң гімелесушіге дайын ойларды ү йрету емес, оғ ан жетекші сұ рақ тар беру арқ ылы ойландырып, ақ иқ атты іздеуге итермелеу. Сократ ілімінің тарихи мә ні: 1.білімді насихаттады. 2.адамзатты толғ андырғ ан мә ң гілік сұ рақ тарғ а (ізгілік, зұ лымдық, махаббат, ар-намыс т.б) жауа іздеді. 3.Маевтика ә дісін ашты, пайдаланды.

Платон. Ғ ұ мыр тарихы. Платон (б.д.д 427-347жж.) – (шын Аристокл(«Платон»-«кең иық ты»)).Сократтың шә кірті болғ ан жә не Сократты ө зіне ө мір бойы ұ стаз санап ө ткен ежелгі грек философы.Негізгі ең бектері. Бізге Платон шығ армаларының тү гелге дерлігі жеткен. Бірақ кейбіреулерінің оны шынымен Платонның жазғ андығ ына кү мә н бар. Платон енбектеріне: 1 монолог («Сократ апологиясы»), 34 диалог (23 шынайы Платондікі, 11 кү мә нді), 13 хат (кө пшілігін Платонның ө зі жазбағ ан) жатқ ызылады. Маң ызды философияылқ шығ армаларының қ атарына «Протагор», «Пир», «Менон», «Федр», «Мемлекет», «Заң дар», «Сократ», «Пармелид», «Горгий», «Федон» жатады. Платон ең бектрінің барлығ ы кө ркем формада диалог тү рінде жазылғ ан. Диалогтарының басым бө лігінде Сократ атты кейіпкер – шешуші ой, кесінді сө зді айтатын басты қ атынасушы. Философиялық кө зқ арастары. Платон объективті идеализмнің негізін қ алаушы: Платон философиясының орталығ ында идеялар туралы ілім тұ р. Платон философиясындағ ы онтологиялық ілім. Платон дү ние, тіршілік барлық нә рсе 3 субстанциядан қ ұ ралатындығ ын негіздетін триадалық ілімді ұ сынды. Оның іліміне сә йкес 3 негізден тұ ралды: 1.«тұ тастық» 2 «ақ ыл» 3. «жан»

«Біртұ тас» («Единое»): 1.Біртұ тас – бү кіл болмыстың негізі 2.Біртұ тас – ешбір қ асиеттке ие емес (басы- аяғ ы, формасы, мазмұ ны, бү тін - бө лшегі, т.б жоқ)

3.Біртұ тас - қ андай да бір болмыстан, ойлаудан, сезімнен жоғ ары 4.Біртұ тас – барлық нә рсенің, барлық заттардың, идеялардың, қ ұ былыстардың, қ асиеттердің, (жақ сы мен жаманның негізі). Ақ ыл: 1. «біртұ тастан» - туындайды; 2. «біртұ тастан» - ажыратылғ ан; 3. біртұ тасқ а қ арама-қ арсы; 4. барлық заттың мә ні болып табылады; 5.жер бетіндегі тірі тіршілік. Жан: 1.Барлық заттар мен қ ұ былыстарды ө зара байланыстыратын қ озғ алғ ыш субстанция. 2.Жан ажалсыз; 3. Адам жаны (заттың жаны) - ә лемдік жанның бө лшегі; 4. Жан: ә лемдік жә не жеке адамның жаны болып бө лінеді; 5.Заттар мен ө лі табиғ аттың жаны болуы мү мкін (гилозоизм); 6. Адам тә ні ө лгеннен соң жер асты патшалығ ында ө з ә рекетіне жауап беріп болғ аннан кейін қ айтадан жаң а формағ а (тә нге) енеді; 7. Жанның тұ рақ тылығ ы мә н тә ннің алмасуы – Космостың табиғ и заң ы. Платонның гносеологиясы (дү ниенің идеалистік картинасы): 1.материалды дү ние – «идеалар ә лемінің» бейнесі ғ ана; 2.Таным объектісі ең алдымен «таза идеялар» болуғ а тиіс; 3.«таза идеяларды» сезімдік таным арқ ылы тану мү мкін емес (сезімдік таным ақ иқ ат білім бермейді (тек пікір – «докса» ғ ана)); 4.«таза идеаларды» жоғ ары рухани ә рекет нә тижесінде ақ ыл арқ ылы ғ ана тануғ а болады. (идеалистік таным); 5.Жоғ ары рухани ә рекет – дайындығ ы бар адамдарғ а: білімді, интелектуалды философтарғ а ғ ана тә н. Тек солар ғ ана «таза идеаларды» кө ре жә не тани алады. Платонның мемлекеттік теориясы. Ө зіне дейінгі ойшылдардан ерекшелігі: Платон ө з философиясында мемлекет мә селесінде айрық ша тоқ талды. (Сократқ а дейінгі философтар: Фалес, Гераклиттер, т.б қ оғ ам, мемлекеттер теориясымен емес дү ние негізін анық тау жә не табиғ ат қ ұ былыстарын тү сіндірумен айналысты). Платон мемлекетті 7 тү рге жіктейді: 1.Монархия – бір адамның ә ділетті билігі. 2.Тирания – бір адамның ә ділетсіздік билігі. 3.Аристократия – азшылық тың ә ділетті билігі. 4.Олигархия – азшылық тың ә ділетсіздік билігі. 5.Демократия – кө пшіліктің ә ділетті билігі 6.Тимократия – кө пшіліктің (армия, ә скербасылдардың) ә ділетсіз билігі 7.Платон «болашақ тың мемлекеті» деген атпен - ә лі болмағ ан, бірақ келешекте орнайтын, мемлекеттік билікпен заң дардың қ ажеттілігі болмайтын идеалды мемлекетті сипаттайды.

Аристотель. Ғ ұ мыр тарихы. Аристотель (б.д.д 384-322ж.) – Платонның шә кірті, Македондық Александрдың тә рбиешісі болғ ан классикалық кезең дегі ежелгі грек философы.Аристотель философиясының дамуы 3 кезең ге жіктелді: 1. б.д.д. 367-347 жж. (20 жыл) 17 жаста Платон академиясына келіп, Платон ө ліміне дейін шә кірт болды.2. б.д.д. 347-335 жж. (12 жыл) – Македония мемлекетінің астанасы Пелле қ аласында Филипп патшаның шақ уырымен оның ұ лы Александрдың тә рбиесімен айналысады. 3.б.д.д. 335-322 жж. - Ө зінің философиялық мектебін – Ликейді (Перипатикалық мектеп) ашып ө мірінің соң ына дейін сонда шұ ғ ылданды.Негізгі ең бектері. Аристотельдің негізгі ең бектер қ атарына мыналар жатады: Аспан туралы, Физика, Пайда болу мен жойылу туралы, Метеорология, Хайуанаттар тарихы, Жануарлар мү шелері туралы, Жануарлар қ озғ алыс туралы, Жануарлардың шығ у тегі туралы, Жан туралы, Никомах этикасы, Ү лкен этика, Афинылық саясат, Саясат, Экономика, Поэтика, Риторика, Метафизика, Бірінші аналитика, Екінші аналитика, Топика, Софизмдерді терістеу, Категориялар, Тү сіндірмелер туралы, Философия туралы, Эвдем, Протрептик.