Ежелгі Қытай философиясының жалпы сипаты, өзекті ұғымдар және даму кезеңдері.

Қ ытайдың ежелгі ұ лттық, философиялық ілімдері: 1.Даосизм; 2.Конфуциандық 3.Легизм4..Моизм. 5.Натурфилософия. 6.Чань-буддизм (Қ ытайғ а енген буддизмге Қ ытай мә дениетінің ық пал етуі нә тижесінже пайда болғ ан ұ лттық қ ытай буддизмі)

Қ ытай философиясындағ ы ө зекті ұ ғ ымдар. Ежелгі Қ ытай философиялық дә стү рі бойынша, адам ү ш тү рлі космостық энергияның жиынтығ ы болып табылады: 1. Цзинь 2. Ци. 3. Шэнь Цзинь – тіршіліктің жаратылыстың туылу, пайда болу қ уаты. Оны ә детте тірі тіршіліктің организмнің «тамыры», «ұ рығ ы» деп атайды. Бұ л психофизиологиялық қ уат екі тү рге жіктеледі: 1.«Алдың ғ ы Аспан ұ рығ ы» - адамғ а туа берілетін гендік программа, денелік – тә ндік ерекшеліктер; 2. «Кейінгі Аспан ұ рығ ы» - адамның ө мір бойғ ы ә рекеттерінің сипаты. Сонымен қ атар Цзинь сексуалды энергияны да білдіреді. Ци – (Цинь-туу энергиясымен салыстырғ анда) дү ние тіршіліктің қ ұ рылыс материалы қ ызметін атқ аратын материалдық – рухани энергия. Ци энергиясы былай жіктеледі:

1.Заттық Ци арқ асында заттар мен тірі организдер материалды формағ а ие болады. 2. Рухани Ци адам жә не тірі тіршіліктің жаны. Рухани Ци – адам ө мірінің негізі. Тә ні – жаны сау, табысты, жолы болғ аш адамның циі – «таза», «сә улелі». Ә лсіз, ауру, жолы сә тсіз адамның Циі «ауыр». «лас», «кү нгірт».Табысқ а, тә ндік жә не рухани саулық қ а, бақ ытқ а жету ү шін адам ө з бойын барлық артық, ауыр, лас энергиядан тазартуы қ ажет. Шэнь - адам тұ лғ асының негізін қ ұ райтын жә не (Ци сияқ ты емес) ө лімнен соң жойылмайтын адам бойындағ ы сарқ ылмас рухани энергия. Мұ ндай ү ш тү рлі космостық энергиядан ө зге қ ытай философиясы екі тү рлі сексуалды энергияны бө леді; Ян – ерлік бастама, сексуалды энергия; Инь - ә йелдік бастама, сексуалды энергия. Бү кіл тіршілік екі қ арама-қ арсылық тан қ ұ ралады: тірі табиғ атта адамдар, жануарлар, ер ә йелге бө лінсе, ө лі табиғ аттада ерлік бастама (ян) (кү н, аспан, қ ұ рғ ақ тың салмақ сыздық жең ілдік) жә гн Инь (Ай, Жер, тегістік, ылғ ал) бар. Қ ытайлық дү ниетаным бойынша тірі жә не ө лі табиғ ат, бү кіл дү ние тіршілігі негізінде Тай-цзи-ян мен иньнің бірін-бірі ө зара толық тыруы, алмастыруы, бірлігі мен кү ресі жатыр. Даосизм дү ние қ ұ рылысы мен тіршілігінің негіздерін жә не адам, табиғ ат, космостың байланыс жү йелерін тү сіндіруге тырысатын Қ ытайдағ ы ең ежелгі философиялық ілім. Негізін қ алаушысы б.д.д VI ғ асыр соң ымен V ғ асыр басында ө мір сү рген Лао Цзы. («Қ арт ұ зтаз»). Ғ ұ мыр тарихы. Аң ыз бойынша, қ артайғ ан Лао-Цзы Қ ытайдан кетпек болғ ан кө рінеді. Сонда қ амал қ арауылдарының бастығ ы Лао-Цзыдан Қ ытайғ а ө з даналығ ының жұ рнағ ын қ алдырып кетуін ө тініпті-міс. Ойшыл келісіп, «Дао- дэ - цзинь» кітабын жазып қ алдырыпты. Қ азіргі заманғ ы ғ алымдар пікірінше, Лао-Цзы ө мірде тіпті болмағ ан, ал «Дао- дэ - цзинь» - тү рлі авторлардың текстерінің жинағ ы. Конфуциандық. Негізін қ алаушысы б.д.д 551 – 479 жыл ө мір сү рген Конфуций (Кун-фу-цзы) («Ұ стаз Кун»). Ғ ұ мыр тарихы. Ө мір сү рген уақ ыты, біздің б.д.д 551-479 жылдар аралығ ы. Ол қ азіргі Шаньдунь провинциясының территориясында орналасқ ан, ертедегі Лу патшалығ ында, кедейленген ақ сү йектер отбасында дү ниеге келді. Негізгі ең бектері. Конфуций мектебінде оқ ытылатын басты ең бектер – «Алты Канон» деп аталғ ан. «Алты Канон» - Конфуцийдің бекзада шә кірттерінің оқ уынын негізін қ ұ рағ ан, ал кейінірек конфуциандық ә дебиет канондарына енген 6 кө не кітап болатын. Олар: 1.«И-цзин» («Ө згерістер кітабы»); 2.«Ши-цзин» («Ә ндер кітабы»); 3.«Шу-цзин» («Қ ұ жаттар кітабы»); 4.«Ли -цзи» («Ритуалдар туралы жазбалар») 5.«Юэ-цзин» («Ә уен кітабы») –жеке шығ арма ретінде сақ талынбағ ан.; 6.«Чунь-цу» («Кө ктемдер мен Кү здер Анналы») – б.д.д 722 жылдан басталып, б.д.д 479 жылмен, яғ ни Конфуций дү ние салғ ан жылмен аяқ талатын Лу патшалығ ының жылнамасы.

Легизм (немесе Фацзя, заң герлер мектебі) – Ежелгі Қ ытайдың келесі ә леуметтік ілімі болып табылады. Б.д.д IV ғ. бастап – ақ легизм ілімі конфуциандық тың бә секлесіне айналды ә рі Қ ытай тарихының бү кіл барысындағ ы іс – шаралардың барлығ ы дерлік легизмнің қ ағ идаларымен байланысты болды. Ал легизм пайда болғ аннан кейінгі 100 жылдан соң ә мірші Ши-хуан осы ілімді басшылық қ а ала отырып, Қ ытай елін бртұ тас мемлекетке біріктірді. Ал мемлекетті сақ тап қ алу ү шін: Мемлекетті бақ аруды орталық тандыру; Билеушінің билігін кү шейту; Мемлекет ресурстарын ұ лғ айту; Ол ресурстарды ә мірші қ олында топталуы аса қ ажет болды. Осындай тарихи, саяси - ә леуметтік сұ раныс нә тижесінде легизм туды. Негзін қ алаушылар – Шан Ян (б.д.д 390- 398 жж) жә не Хань Фэй (б.д.д 288-233жж) Негізін қ алаушылар қ атарына Шан Янғ а қ оса б.д.д ойшыл, мемлекет қ айраткері Шэнь Бу – хай мен б.д.д IV – III ғ ғ. философ Шэнь Даоны жатқ ызады. Легизмнің соң ғ ы ө кілі – легизмнің кө рнекті теоретигі, «Хань – Фэй -Цзы» трактатының авторы саналатын Хань Фэй (шамамен б.д.д 220-230 жж.) болды. Легисттер қ оғ амды заң ғ а негізделген мемлекеттік кү штеу арқ ылы қ атаң басқ аруды ұ сынды.