Тақырып: Ежелгі Үнді философиясы.

Ведалар (сө збе-сө з «білім» деген мағ ынада) – б.д.д XV ғ асырларда Орта Азия, Еділ жағ алауы, Ираннан Ү ндіге кө шпелі тайпалар – арийлер келіп қ оң ыстанғ аннан кейінгі кезең нен жеткен тарихи-мә дени ескерткіш – діни философиялық трактаттар жиынтығ ы. Бұ л кү нге келіп жеткен Ведалардың тү рлері: 1. Ригведа; 2.Самаведа; 3.Яджурведа; 4.Атхарваведа; Ү нді философиясында жан екі бастамадан тұ рады: Атман – Брахманнан адам бойына берілетін бө лшек, ұ шқ ын. Атман бірінші, тұ рақ ты, мә ң гі. Манас - ө мір барысында қ алыптасатын адам жаны. Манас адам тә ртібі мен ә рекетіне, тә жірибесіне, тағ дырына байланысты жоғ арылап, жетіледі немесе тө мендеп, нашарлауы да мү мкін. Сансара – жанның тә н мен космостық Брахман (Қ ұ дай) арасындағ ы тоқ таусыз, мә ң гілік қ озғ алысы. Карма – адамның келесі ө мірде қ андай бейнеде туылуы осы ө мірдегі іс-ә рекетіне байланыстылығ ы. Адам ө мірлік сынақ тар арқ ылы ө з жанын жетілдіріп, жоғ ары адамшылық дамуғ а – мокшағ а жетуге ұ мтылуы тиіс (Бұ л мақ сат жолында жан ондағ ан, жү здеген ө мірлер сү руі мү мкін). Мокша – карма тоқ тайтын, жан эволюциясы, космостық Брахман мен жердегі тіршілік арасындағ ы ү здіксіз қ озғ алыс аяқ талатын жетілудің жоғ арғ ы шың ы. Мокшағ а жету кез-келген жанның мақ саты. Мокшағ а жеткен жандар шексіз ө мірлер тізбегінен босап, махатмағ а – Ұ лы жандарғ а айналады. Ахимса – жер бетіндегі тіршілік формаларының (адамның, жануарлардың жә не бү кіл табиғ аттың) ө зара байланыстылығ ы, біртұ тастығ ы. Ахимсаның басты қ ағ идасы – «Кіші бауырларғ а, тірі табиғ атқ а қ иянат жасамау» Ежелгі Ү нді философиясының онтологиясы (болмыс пен бейболмыс туралы ілім) – космостық эволюция, цикл, тә ртіп, жү йе, жә не ө зара байланыс – Рита қ ұ дайының заң дарына сү йенеді. Упанишадтар бойынша дү ниені жаратушы қ ұ дай – Брахман. Философиялық тү сіндірмеде Брахман – дү ниедегі жоғ арғ ы мә н, бү кіл тіршілік атаулының бейтұ лғ алық қ ұ діретті бастамасы. Упанишадтарда ү нді философиясының «карма» сияқ ьы маң ызды ұ ғ ымы тұ жырымдалды. Карма ұ ғ ымы – ведалық «рита» ұ ғ ымының негізінде қ алыптасты. Ортодоксальды немесе ведалық мектептер – Ведаларды қ асиетті деп танитын жә не оларғ а сү йенетін бағ ыттар. Ортодоксальды (ведалық) мектептерге миманса, веданта, жә не ведалармен қ атар басқ а білім деректерін де мойындайтын ньяя, вайшешика, санкхья, йога жатады. Веданта – дербес мектеп ретінде басқ а ортодоксальды мектептерден кешірек – б.д VII – VIII ғ асырларда, яғ ни ортағ асырлық дә уірде қ алыптасты. Ал Ежелгі Дү ниеде ведантаның алғ ышарттары (Упанишадтар мә тіндері, Бхагавадгита, т.б) ғ ана болғ аны туралы айтуғ а болады. Бейортодоксальды (бейведалық) мектептер деп ежелгі Ү нді философиясының Ведаларды «қ асиетті кітап» деп санамайтын жә не басқ а деректерге сү йенетін ілімдерін (чарвак, буддизм, жайнизм) атайды. Миманса (дә лме - дә л: «ойлау», «зерттеу», «талқ ылау») – мә селені ойлау, талқ ылау жә не сындарды зерттеу арқ ылы шешу дегенді білдіреді. Миманса ө з ішінде екі ағ ымғ а бө лінеді: ертедегі, басты міндеті ведалық ритуалды зерттеу болып табылатын пурва-миманса жә не кейінгі – басты мақ саты таным процесін жә не оның формаларын зерттеу болып табылатын уттара – миманса. Негізгі ең бектері: Джаймини, «Миманса-сутра» немесе «Джайнизм - сутра» (б.д.д 200 жыл) «Ньяя» термині «ереже», «аналитикалық зерттеу», «логика», «ойлау» деген мағ ына береді. Ньяя философиясының орталық мә селесі-таным теориясы мен логика сұ рақ тары болып табылады. Ньяя логикасы Ү нді философиясының «логикалық қ орытынды- танымның сенімді кө зі» деп мойындайтын барлық жү йелерінде қ абылданып, қ олданылады. Ньяя онтологиясы вайшешика мектебінің мектебінің онтологиясына ұ қ сас. Ньяя философиялық ілімінің негізін қ алаушы – шамамен б.д I ғ асырында ө мір сү рген дана-Готам (Гаутама) болып табылады. Негізгі енбектері. Готам. «Ньяя-сутра» «Вайшешика» атауы «вишеша»-«айырмашылық», «ерекшелік» сө зінен шық қ ан. Мектептердің бұ лай аталуына ө з жү йесінде «айырмашылық» ұ ғ ымына айрық ша мә н беретіндігі себеп болады. Негізін қ алаушысы – шамамен б.д.д IV – ғ асырда ө мір сү рген Улука есімді дана (лақ ап аты тү сіндірмелер) Санкхья термині «сан», «санау», «есеп» мағ ынасын береді. Санкхья философиясы болмыстың негізгі элементтерін олардың пайда болу, қ алыптасу ретіне қ арай: алғ ашқ ы тү пнегізден – кө птү рлі дү ниенің санының ұ лғ аюына қ арай жү йелеп, зерттейтін ілім.Негізін қ алаушысы – б.д.дVII – ғ асырда ө мір сү рген Капила деп саналады. Негізгі ең бектері: «Санкхьясутра» жә не «Санкхья правачана-сутра». Капиланың бұ л ең бектері жә не оынң шә кірттерінің қ олжазбалары бізге жеткен жоқ. Санхья дә стү рі бойынша ежелгі дү ниеде сақ талғ ан трактат-Ишваракришнаның «Санкья-карикасы» ғ ана. «Йога» термині «бірігу», «қ атысу», «тә ртіп», «терең толғ аныс» деп аударылады. Йоганың маң ызды ерекшелігі-ерекше рухани кү йге жетуге арналғ ан арнайы тә сілдерінің жү йесі болуында. Бұ л рухани кү й арқ ылы адам физикалық дү ниеден азар болып, жоғ арғ ы «менді» (пурушаны, космостық сананы) таниды. Йогамен қ атар аскетизм жә не медитация (терең толғ анысы) Классикалық йоганың негізін қ алаушы – б.д.д II ғ асырда ө мір сү рген Патанджали деп саналады. Негізгі ең бектері Патанджали. «Йога-сутра» («Патанджали - сутра»); Въяса, «Йога-бхашья» («Вьяса-бхашья») – Йогасутрағ а коментарийлер; Вачаспати. «Таттва вайшаради» - «Йога - бхашьяғ а» тү сіндірмелер.

Бейортодоксалды мектептер. Буддизм – Ү ндіде (б.д.д V ғ кейін), Қ ытайда, Оң тү стік Шығ ыс Азияда (б.д.д. III ғ кейін), т.б басқ а аймақ тарғ а кең тарағ ан философиялық ілім. Негізін қ алаушысы Солтү стік Ү ндідегі ақ сү йек отбасыда дү ниеге келген Гаутама Будда (Сиддхардха) (б.д.д 563-483ж.ж). Буддизмнің негізгі идеясы – «Орта жол» - ұ шқ арлық қ а салынбау, ө зін-ө зі ақ ылды тежеу, жетілу арқ ылы нирванағ а жету, яғ ни жоғ арғ ы рахат кү йге бө лену. Орта жол – рахат – лә ззат жолы мен (кө ніл кө теру, жалқ аулық, тә ндік жә не моральдық азғ ындау) «аскетизм жолы» (тә н қ ажеттілігін тежеп, жоқ шылық, мұ қ таждық, тә ндік моральдық азап пен тозу жолы) екеуінің арасындағ ы тепе-тең дікті сақ тай білу дегенді білдіреді.

Дхарма – материя мен сананың бірін-бірі алмастырылатын элеметтері. Дхарма - ө мірлік энергияның тұ тануы. Сонымен буддалық 4 ізгі ақ иқ ат мыналар: 1.ө мір – азап; 2.азап біздің нә псі, тілектерімізден туады (даң ғ ойлық, дү ниеқ ұ марлық, рахат кү йге ұ мтылу, т.б) 3.азаптан қ ұ тылудың жолы бар. Азаптан қ ұ тылу ү шін тілектерден, қ ұ марлық тан арылу қ ажет. 4.бұ л дү ниелік тілектерден қ ұ тылудың, нирванағ а (Ұ лы Азаттық а) жетудің жә не жетілудің 8 жолы бар.

Будданың бес қ ағ идасы: 1.ө лтірме! 2.ұ рлама! 3.ізгілікті, иманды бол; 4.ө тірік айтпа! 5.естен адастыратын, масайрататын нә рселерді қ абылдама. Буддизмдегі адам мә селесі. Осы дхармалар тә н мен психиканың барлық қ ұ былыстарын анық тайды: 1.денелік тә ндік формалар; 2.сезімдер; 3.ұ ғ ымдар-танымдар; 4.сана тудыратын дхармалар; Нирвана – қ ұ штарлық ты, демек сонымен бірге азапты болдырмай, қ айта туылуларды тоқ татып, сансарадан, карманың қ ұ зырынан – Себептілік доң ғ алағ ына босану. Нирвана ө мірдің жоқ тығ ы емес, керісінше, тұ лғ а тіршілігінң айырық ша тү рі мен тә сілі. Нирвана «мұ хит сияқ ты терең; мұ зарт сияқ ты биік; бал сияқ ты тә тті». Нирвананың не екенін ә ркім ө зі жеткенде ғ ана біле алады.

Жайнизм. Негізін қ алаушы – Вардхамана (б.д.д VI – V ғ) деп саналады. Вардхамана кө біне Махавира («Ұ лы Батыр») жә не Джина («жең імпаз») деп те аталады. «Жең імпаз», «Ұ лы батыр» есімдері – оның ө з қ ұ штарлығ ын жең іп, рух азаттығ ына жетуі қ ұ рметіне берілген. Жайнизм ө з ішінде екі негізгі бағ ытқ а бө лінеді: шветамбарлар («ақ кигендер») жә не дигамбарлар («жалаң аштанғ андар», «ауаны киім еткендер»). Екі бағ ыт та бірдей философиялық кө зқ арасты ұ станады, олардың арасындағ ы айырмашылық діни ә рекетінің кейбір сұ рақ тарына байланысты. Негізгі ең бектері. Б.д.д VI – ғ асырда жазылғ ан «Шветамбарлар каноны» - (бұ л кітапқ а Махавираның ең бектері де енген). Дигамбарлар бұ л канонның ең ежелгі бө лімдерін ғ ана мойындайды. Жайнизм ілімі: бойынша адам мә ні 2 нә рсемен анық талады. Оның бірі-джива, яғ ни жанды емес дене. Олар карма арқ ылы біріктіріледі. Адживамен бірігу дә режесіне қ арай джива екіге бө лінеді: толық қ анды болмыс формасы, толық қ анды емес болмыс формасы. Толық қ анды емес формасында джива материямен байланыста болады, ө з қ асиеттерін жойып алады, сол себепті азап шегеді. Чарвака – локаята «Чарвака» терминін «материалист» терминінің синонимі деп санауғ а болады. Чарвак сө зінің шығ уы туралы мынадай болжамдар бар: 1) «чарвак» - материалистік идеяларды насихаттағ ан алғ ашқ ы философтың есімі; 2) «чарвака» термині «чару» - «жағ ымды, тү сінікті» сө зінен туады; «вак» - «сө з»; 3) «чарв» термині – «жуу, шайыну» мағ ынасын білдіреді жә не материалистердің «іш, же, кө ң іл кө тер» ұ ранымен байланыстырылады. Негізін қ алаушы. Ү нділік мамандар чарвака ілімінің негізін қ алаушы ретінде ә йгілі дана Брихаспатиді атайды. Брихаспатиге Ведалық гимндердің ең бір бү ліншілік, лаң кес бө лімі танылып, Махабхаратадағ ы жә не басқ а да эпикалық поэмаларғ а материалистік рухтағ ы ойлар авторлығ ы жатқ ызылады. Чарвака Ежелгі Ү нді философиясындағ ы жалғ ыз материалистік мектеп. Чарвака ілімі ө з дамуының алғ ашқ ы кезең інде «локаята» («лока» - «бұ л дү ние») деп аталғ ан. Локаята б.д.д І мың жылдық тың ортасында пайда болғ ан.