Loading.

Арал экологиясы[ө ң деу]

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

Арал экологиясы – шө лейт аудандарда суды кө п қ ажет ететін ө ндірістерді орналастырудағ ы стратегиялық қ ателіктердің нә тижесінде пайда болғ ан экологиялық жағ дай. 1961 жылғ а дейін Арал тең ізінің кө п жылдық орташа дең гейі 53 абс. м, орташа аумағ ы 66, 1 км², кө л. 1062 км3 болғ ан. Ө зендердің тең ізге қ ұ йылу мө лшерінің кемуі, тең іздің су дең гейінің азаюына, оның 2-ге бө лінуіне ә кеп соқ тырды. Енді ол Ү лкен Арал жә не Кіші Арал болып аталады (1992 ж.). Бұ л 2 кө лдің арасын бө ліп тұ рғ ан қ ұ рғ ақ жердің ауданы жылдан-жылғ а ұ лғ аюда. Арал тең ізінің тартылуы жә не оң тү стік ендікте суғ армалы егіндік жерлердің кө беюі қ уат, жылу, ылғ ал алмасуының тапшылығ ы сол ө ң ірдің экологиясын жә не ландшафты мен ауа райын ө згертті. 1970 ж. Арал тең ізіне қ ұ йылатын ө зен суының кө л. 7 – 11 км3-ге дейін азайса, ал 1980 ж. тең ізге қ ұ ятын ө зен сулары мү лдем сарқ ылды. Су тазартудың жә не бірнеше рет пайдаланғ ан сулардың шығ ыны шө лді жерлерді жарамсыз батпақ шалшық қ а айналдырды. Ғ арыштантү сірілген суреттерді талдағ анда 1985 ж. табиғ и кө лдің саны 28 (аумағ ы 287, 48 км²), антропогендік кө лдің саны 195 (аумағ ы 6421, 71 км²), ал қ олдан жасалғ ан Сарық амыс жә не Арнасай кө лдерінің су қ орының кө л. 55 км3 болды. Жылдық тү сетін ылғ ал мө лшері де ө згерді. Мыс., 1950 – 59 ж. ақ пан – наурыз айлары ылғ ал кө п тү сетін, ал қ ыркү йек ең аз жауатын кезі болса, 1970 – 79 ж. жауынның кө п жауатын кезі сә уір айына, аз тү сетін айы шілдеге сә йкес келді. Тұ здың атмосферағ а таралуы 6 – 7 есе ө сті. Арал ө ң іріндегі жаз айларындағ ы ең жоғ. температура орта есеппен 1, 8 – 2, 5°С-қ а жоғ арылады. Бұ л жалпы дү ние жү зіндегі жылудың кө терілу тенденциясына байланысты болуы да мү мкін. Сырдария атырауы мен Қ азалыда жылдық орташа салыстырмалы ауаның ылғ алд. 15 – 20%-ғ а, ал 1960 жылдан Арал қ -нда 25 – 30%-ғ а азайды. Бұ л жағ дай Арал қ ұ мды аймағ ындағ ы конденсаттық ылғ алды азайтты. Соның нә тижесінде жер қ ыртысының сулануы жә не шө л ө сімдіктерінің ылғ алдануы едә уір қ ысқ арды. Тең із жағ асындағ ы аймақ та кө ктем жә не кү з кезінде тең ізден келетін бриздер мү лдем жойылды. Ө йткені кө ктемгі соң ғ ы суық тар ұ зақ қ а созылып, ал алғ ашқ ы кү з суық тары керісінше, 10 – 12 кү н ертерек тү сетін болды. Егістік жерлерді суландырудың ұ лғ аюынан, шалшық танғ ан аумақ тың кө беюінен судың булануы ө сті, ал каналдар (жасанды арналар) мен сү згілік (фильтрлік) кө лдерден шық қ ан су булары микроклиматты ө згертуге ә сер етті Тең із дең гейінің тө мендеуі ауа райының ө згеруіне, сол ө ң ірдің сусыздануына ә келді. Бұ л жерлерде 1950 – 90 ж. аралығ ында шаң ды дауыл жиілігі 60 есе кө бейіп, кеуіп кеткен тең із тү бінен кө терілген тұ зды шаң жылына 15 – 75 млн. т-ғ а жетті. Жыл сайын суғ армалы жердің 1 га-сынан 15 т-дан 90 т-ғ а дейін тұ з жиналды. Бірнеше рет пайдаланғ ан сумен суғ арылғ андық тан, Ә мудария жә не Сырдария ө зендерінің тө м. қ ұ йылысында орналасқ ан аудандардағ ы жер қ ыртысы сортаң ғ а (мыс., Қ ызылорда облысының 52%-ы) айналды. Тұ зды шаң ның кө терілуі атмосфераның бір тә уліктік радиац. балансын 2 есе азайтты. Ө сімдіктерге қ онғ ан тұ зды шаң, оның биол. ө німділігін тө мендетті (мыс., сортаң жерге егілген мақ таның 1 га-сынан 7 – 8 ц-ден ө нім алынды, ал бұ л сортаң емес топырақ қ а егілген мақ та ө німділігінен 4 есе аз). Экол. жағ дайдың аэротү сіру арқ ылы алынғ ан суретін талдау нә тижесінде жыл сайын 40 км3 су тиімсіз шығ ынданатыны белгілі болды. «Арал-2006» бағ дарламасы бойынша жү ргізілген зерттеу жұ мыстарының мә ліметтері бойынша ө сімдіктердің ө сіп-ө нуі кезінде пайдаланылғ ан судың мө лшері (брутто) суғ арылу мө лшерімен (нетто) салыстырғ анда 1, 5 – 2 есе кө п екені анық талды. Жыл сайын Ә мудария су алқ абында суғ арылатын егістік жерден 11 – 15 км3 су, ал Сырдария су алқ абынан 8 – 11 км3 су буланып, жылдан-жылғ а қ оршағ ан ортағ а зиянын тигізуде. Ө сімдіктердің бағ алы тү рлерін арамшө птер басуда. «Қ ызыл кітапқ а» енгізілген 70-тен астам жергілікті ө сімдіктер сирек кездесетін ө сімдіктердің қ атарына жатады жә не олардың болашақ та мү лдем жойылып кету қ аупі бар. Табиғ и ортаның азып-тозуы жергілікті халық тың денсаулығ ына да зардабын тигізіп отыр. Тұ рғ ындар пестицидтерден, т.б. химикаттардан, тү рлі улы тың айтқ ыштар мен тұ здан тазартылмағ ан сапасы тө мен суды пайдалануда. Соның нә тижесінде бұ л аймақ та рак ауруы, баланың ө лі тууы, генетик. ауытқ улар, сү зек, сары ауру жә не жү рек қ ан тамырлары аурулары кө беюде. Арал т. мен Ә мудария жә не Сырдария ө зендерінде 1963 жылғ а дейін жылына 25 – 45 мың т балық ауланса, 1970 ж. бұ л кө рсеткіш 15 мың т, ал 1982 ж. су тұ здылығ ының 12%-дан 40%-ғ а дейін ө суіне байланысты балық мү лдем ауланбады. 1994 ж. Орта Азия мемлекеттері «Аралды қ ұ тқ ару» қ орын ұ йымдастырды. Қ азақ станның «Байқ оң ыр» аэроғ арыштық экол. орталығ ының басшылығ ымен алғ аш рет «Арал ө ң ірінің экологиялық картасы» жасалды (1992).^[1]

Сілтемелер[ө ң деу]

· Арал

· Арал тең ізі мә селелері жө ніндегі келісім

· Арал тең ізі

Сыртқ ы сілтемелер[ө ң деу]

· / Арал тең ізі жә не экологиясы

Дереккө здер[ө ң деу]

1. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Қ азақ энциклопедиясы I том

Бұ л мақ аланы Уикипедия сапа талаптарына лайық ты болуы ү шін уикилендіру қ ажет.

Бұ л мақ алада еш сурет жоқ. Мақ аланы жетілдіру ү шін қ ажетті суретті енгізіп кө мек берің із. Суретті қ осқ аннан кейін бұ л ү лгіні мақ аладан аластаң ыз. Суретті мыннан табуғ а болады: · FIST қ ұ ралы арқ ылы сурет іздеуге болады. Іздеуді бастау ү шін мына сілтемені нұ қ ың ыз; · осы мақ аланың тақ ырыбына байланысты сурет Ортақ қ орда табылуы мү мкін; · мақ аланың шет тіл уикилеріндегі нұ сқ аларын қ арап кө рің із; · ө зің із жасағ ан суретті жү ктең із (авторлық қ ұ қ ық пен қ орғ алғ ан сурет қ оспаң ыз!).

Бұ л — мақ аланың бастамасы. Бұ л мақ аланы толық тырып, дамыту арқ ылы, Уикипедияғ а кө мектесе аласыз. Бұ л ескертуді дә лдеп ауыстыру қ ажет.

Санат:

· Қ азақ стан экологиясы

· Арал тең ізі

Бағ ыттау мә зірі

· Кірмегенсіз

· Талқ ылау

· Ү лесім

· Тіркелу

· Кіру

· Мақ ала

· Талқ ылау

disable

· Оқ у

· Ө ң деу

· Ө ң делу тарихы

Начало формы

Конец формы

· Басты бет

· Қ ауым порталы

· Жуық тағ ы ө згерістер

· Ең жаң а беттер

· Кездейсоқ бет

· А —  Я тізімдеуі

· Анық тама

· Форум

· Чат

· Қ ателер туралы хабарлау

· Демеу беру

Қ ұ ралдар

· Мұ нда сілтейтін беттер

· Қ атысты ө згерістер

· Арнайы беттер

· Басып шығ ару нұ сқ асы

· Тұ рақ ты сілтеме

· Бұ л бет туралы мә лімет

· Уикидерек данасы

· Беттен дә йексө з алу

Тілдер

Сілтемелер қ осу

· Бұ л беттің соң ғ ы ө згертілген кезі: 18: 16, 2015 ж. қ арашаның 28.

· Мә тін Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы аясында қ олжетімді; кейбір жағ дайларда қ осымша шарттардың талаптары атқ арылады. Толығ ырақ қ. Қ олдану шарттары.
Wikipedia® — Wikimedia Foundation, Inc. коммерциялық емес ұ йымының тіркелген сауда маркасы.

· Қ ұ пиялық саясаты

· Уикипедия туралы

· Жауапкершіліктен бас тарту

· Жасақ таушылар

· Cookie statement

· Мобайлды кө рініс

·

·

Сізге кейбір нә рселер тү сініксіз болса, білгің із келген сұ рақ тар болса жиі қ ойылатын сұ рақ тар бетін қ араң ыз, қ ателіктердің алдын алу ү шін жиі кездесетін қ ателер бетін оқ ып шығ ың ыз.

[жасыру]

Қ азақ станның экологиялық проблемалары

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

Бұ л мақ аланы Уикипедия сапа талаптарына cә йкес болу ү шін жетілдіру қ ажет. Осы мақ аланы ә рі қ арай дамытуғ а кө мек берің із.

[жасыру]