Мазмұны. · 5Арал теңізінің экологиялық ахуалы

[жасыру]

· 1Арал тең ізінің тарихы

· 2Арал ойысы

· 3Арал флотилиясы

· 4Арал қ азба фаунасы

· 5Арал тең ізінің экологиялық ахуалы

o 5.1Арал апатына себеп болғ ан факторлар:

· 6Арал экологиялық дағ дарысы

· 7Тең ізді қ ұ тқ арудағ ы болжамдар

· 8Арал тең ізін сақ тау жә не қ алпына келтіру шаралары

o 8.1Арал тең ізі мә селелері жө ніндегі келісім

o 8.2Арал тең ізі мә селелері жө ніндегі мемлекетаралық кең ес

o 8.3Арал тең ізін сақ тау жө ніндегі халық аралық шаралар

· 9Арал-Сырдария алабының су ресурстары

o 9.1Табиғ ат жағ дайы

· 10Бұ рынғ ы порттары

· 11Бұ рынғ ы аралдары

· 12Қ ызық ты айғ ақ тар

· 13Тағ ы қ араң ыз

· 14Дереккө здер

· 15Сыртқ ы сілтемелер

Арал тең ізінің тарихы

Арал тең ізінің картасы, 1853 жыл, Royal Geographical Societyжурналы, Лондон.^[2]

Бірінші орыс қ айық тары, 1848

Ә р жылдық анимациялық карта

Арал тең ізі, Кайнозой дә уірінің орта шетінде, яғ ни бұ дан 21 млн. 1200 жыл бұ рын Каспий тең ізіне қ осылып жатқ ан. Бұ ғ ан тең іздің терістік бетіндегі қ азіргі Сарышығ анақ, Ақ еспетұ сынан 80 метр терең діктен Олигоцен уақ ытында ө мір сү рген қ ызыл балық тың, ірі ұ лудың, киттің омыртқ а сү йектерінің тасқ а айнала бастағ ан кү йінде табылуы дә лел болмақ. Бұ л тең іздің кезінде мұ хитпен қ осылып жатқ андығ ын кө рсетеді. Сондай-ақ Арал маң ынанакуланың тісі мен сү йегі табылды. ХІХ ғ асырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда болуы жө ніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезең де Жерорта тең ізімен тұ тасып жатқ ан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік дә уірлерде жер қ ыртысының кө терілуіне байланысты ұ сақ су айдындарына бө лінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал тең ізінің кө лемі жайлы, Арал тең ізі жайлы ұ ғ ымдар сонау ерте дү ние ә дебиеттерінде де кездеседі.

Ендеше қ азіргі кезде ә лем елдері назарын ө зіне аударып отырғ ан осы су айдынын зерттеу сол ерте заманан бү гінгі кү нге дейін жалғ асып келеді деуге болады. Міне, сондық тан да кө не зерттеулер мен қ азіргі жаң а мә ліметтерді салыстыру арқ ылы Арал тең ізі бассейнімен оның жағ алауының даму эволюциясын, сондай-ақ ғ асырлар бойы ө згеру сипатын анық тау қ иын емес. Мысалы, ежелгі заманның ө зінде Арал тең ізі кө п елдерге мә лім болғ ан. Ө йткені, сол IХ-X ғ асырлардағ ы араб ғ алымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Ә л-Масуди, Ә л-Истахри келтірген мә ліметтер аса қ ұ нды саналады. Демек, бұ л ең бектерден сол кездегі Аралдың кө лемі мен жағ аларының пішіні туралы мағ лұ мат алуғ а болады.

Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик Вал-мамлик» саяхаттар мен мемлекеттер кітабы атты ең бегінде Амударияны -Жейхун, Арал тең ізін - Кү рдер кө лі деп атайды. Ал Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал тең ізі туралы жазғ андары неғ ұ рлым нақ ты, оның мә ліметтері бойынша, Арал тең ізінің кө лемі 80 фарсах (бір фарсах-6 шақ ырым). Тең іздің басты жағ алауындағ ы Жоталары Сиякух (қ ара таулар) деп аталады. Ал оң жақ жағ алауы батпақ ты, онда қ алың орман ө скен. Демек аталмыш Сиякух – ү стіртің тік жарлы қ ұ здары болуы мү мкін. Ө йткені оның батыс жағ алауы қ азір де биік келеді, кейбір нү ктелердің биіктігі 190 метрге жетеді.

Сол сияқ ты Араб географы Ә л-Истахри Арал тең ізін «Хорезм кө лі» деп атағ ан жә не Сырдария жө нінде мә ліметтер келтірген. Истахри былай дейді: «Бұ л кө лдің айналасы 100 фарсах. Суы тұ зды, кө лге Жейхун, Илаш Сырдария жә не басқ а ө зендер қ ұ яды». Сондай-ақ Х ғ асырда ө мір сү рген белгісіз автордың парсы тілінде жазғ ан «Худуд-ал Алам шығ ыстан батысқ а дейінгі ә лем облыстары» атты қ олжазбасында да Арал тең ізінің сипаттамасы берілген. Мұ нда тең іздің кө лемі 300 фарсахқ а тең келетіні жә не жағ алауларының қ ұ мды екені жазылғ ан. Жоғ арыдағ ы Арал тең ізі жө нінде мә лімет қ алдырушылар негізінен тең ізді арнайы зерттеген адамдар емес, жолшыбай кө ргенін жазғ ан саяхатшылар, жалпы дү ниежү зілік ә дебиетке қ атысты шағ ын дерек жинағ ан шолушылар. Сондық тан бұ л кезде Арал тең ізі жайлы нақ ты ғ ылыми зерттеулер болғ ан жоқ деуге болады. Дегенмен осы ө лкенің сол кезең дегі кө рсетілген табиғ ат жағ дайлары мен қ азіргі табиғ атының ө згерісін салыстыра қ арағ анда ө ң ірдің сипатынының бұ рынғ ы кезде нақ ты қ андай болғ андығ ына кө з жеткізуге болады.

Негізгі Арал тең ізі жайлы нақ ты деректі мә ліметтердің жиналуы, яғ ни арнайы зерттеулердің басталуы ХVІІ-ХІХ ғ асырлардың еншісіне тиеді. Ө йткені бү гінгі Арал деген атау сол ХVІІ ғ асырдан бергі жерге берілген. Яғ ни 1740-1741 жылдары Сырдариямен Арал маң ын зерттеуге алғ ашқ ылардың бірі болып, Иван Мурауин қ атысып, тұ ң ғ ыш рет Арал тең ізінің шығ ыс жағ алауларын ө те дә лдікпен арнайы тү сірілімге тү сіріп, карта жасағ ан. Жалпы Арал тең ізі жайлы соң ғ ы толық зерттеулер 1946–1950 жылдар аралығ ында болғ ан. Ондағ ы мә ліметтер бойынша тең із кө лемі 66 мың шаршы шақ ырымды қ ұ рап, ең ұ зын бө лігі 424 шақ ырым, ал ендігі бө лігі 292 шақ ырым, орташа терең дігі 16, 1 метр, ең терең жері 68 метр деп сипатталып жазылғ ан. Содан қ алғ ан бү гінгі тең ізде шамамен 15-20 мың шаршы шақ ырымғ а жуық қ ана су айдындары бар кө рінеді. Тең іздің осындай тартылуына орай ө ң ірде алғ аш рет 2001 жылы Арал тең ізінің табаны қ ала орны болғ ан деген болжам жасалды, ал бұ л кү ндері осы болжам шындық қ а айнала бастағ андай.

Ө йткені бұ рын Арал тең ізі ө з дең гейін сақ тап тұ рғ ан жылдары сол жағ асынан кө не заманғ а тә н ою-ө рнектер, адам сү йектері ұ шырасқ ан кездері болғ аны жө нінде кезінде тең ізде жү зген кейбір қ арт кеме капитандарының талай ө з аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде тең із астында қ ала барын кім білсін. Ал енді тең із тартылып, жағ асы ә р дең гейде ашыла бастағ анда, қ азір де бұ л жағ дай жиі кө ріне бастады. Ө йткені қ азіргі археолог ғ алымдардың деректері бойынша қ ұ рғ ағ ан тең із табанынан табылғ ан ә лгі мешіттің ою-ө рнектерді сол 12-15 ғ асырлардың еншісіне жатқ ызады. Сондай-ақ бұ ғ ан дә лел ретінде Арал тарихынан белгілі сол 1592 жылдарғ а дейін қ азіргі табылғ ан қ ала орны яғ ни, «Барсакелмес» аралының батыс беті қ ұ рлық пен бірігіп жатқ ан кө рінеді. Кейін тең із суының кө терілуіне байланысты қ ұ рлық тан бө лініп қ алғ ан. Сондай-ақ жоғ арыда сө з болғ андай сол ертедегі араб ғ алымдарының деректері бойынша да тең із кө лемі сол ә рқ или кө лемде ө згеріп отырғ ан. Мысалы, 80, 100 жә не 300 фарсах мө лшерінде. Егер де бір фарсах 6 шақ ырым болса, сонда кезінде тең іздің ең ү лкен деген кө лемі не бә рі 300 х 6 = 1800 шақ ырым ғ ана. Бұ л – тең іздің сол 1950 жылғ ы кө лемімен салыстырғ анда тө мен екенін кө рсетеді. Міне осығ ан орай бір сө эбен айтқ анда «Барсакелмес» аралы сол 1592 жылғ а дейін қ ұ рлық пен жалғ асып жатыр деген сө з шындық қ а жақ ын.

Арал ойысы

Арал ойысы

Арал ойысы – Арал тең ізі ойпатын жә не оның солтү стігін, шығ ысы мен оң тү стік-шығ ысын алып жатқ ан мезозой-кайнозойшө гінділерінен қ ұ ралғ ан тектоникалық қ ұ рылым; геоморфология тұ рғ ыдан алғ анда солтү стік Қ ызылқ ұ мғ а жалғ асып жатқ ан ойпат.Тұ ран плитасының қ ұ рамына енеді. Ауданы 350 мың км² шамасында. Арал ойысының солтү стік-шығ ысы, Тұ ран шығ ысы, оң тү стігі жайпақ жазық, ал Ү стіртке жалғ асатын батыс жағ ы тік жарлы болып келеді.

Арал ойысы солтігінде Торғ ай ойысының оң тү стік шетімен, шығ ысында Ақ қ ырқ ақ ұ м қ ыратымен, оң тү стігінде тө менгі Ә мудариямегаантиклиналімен шектеседі. Ойыстың оң тү стік-шығ ысындағ ы Бозкө л қ ырқ асы оны шығ ыс Арал жә не Тә жіқ азғ ан қ азаншұ ң қ ырларына бө леді.

Арал ойысы табанының жоғ ары бө лігі палеозой мен триас шө гінділерінен тү зілген. Оның ү стін мезозой мен кайнозойдың қ алың дығ ы 1800 – 2000 м шө гінді жыныстары (саз, қ ұ мтас, ә ктас, мергель) жауып жатыр. Арал ойысының юра мен бор шө гінділерінде мұ най менгаз, палеоген жыныстарында қ оң ыр кө мір, темір кендері кездеседі, сондай-ақ жер асты суының мол қ оры бар.

Арал флотилиясы

Арал флотилиясы ^[3]

19-ғ асырдың ортасында Ресей патшалығ ы Орта Азия хандық тарының, Арал тең ізі мен Ә мударияның шекараларына жақ ындай тү суі бұ л ө ң ірде порттар салып, Арал флотилиясының қ ұ рылуына ә келді. Ең алғ ашқ ы ә скери «Николай» шхунасы 1847 жылы Орынборда қ ұ растырылып, Сырдарияның жоғ ары ағ ысы арқ ылы Райым бекінісіне жеткізілді. 1847 жылы 20 тамызда шхунаХиуа бекінісі жаң а қ аланы алу шайқ асына қ атысты. 1848 жылы Арал тең ізін зерттеу лейтенант А.Бутаков пен прапорщик Поспеловке жү ктелді. Олар сапарғ а «Николай» жә не «Константин» (1848) шхуналарымен шығ ып, Хиуа хандығ ына қ арайтын Аралдың оң тү стік жағ алауы мен Ә мудария жағ алауларын зерттеді. 1850 жылы Швейцарияда Маталь зауытында тең ізде де, ө зенде де жү зетін «Перовский» кемесі мен Обручев баркасы жасалды. 1852 жылы олар Сырдария жағ алауына жеткізіліп, 1853 жылы ақ панда суғ а тү сірілді. 1853 жылы 5 маусымда «Перовск» кемесі Ақ мешітті алуғ а қ атысты. 1856 жылы 5 маусымда Бутаков баржамен Ә мудария арқ ылы Қ оң ыратқ а жетті. 1873 жылы Хиуа жорығ ына 2 кеме, 3 баркас қ атысты. Жалпы Арал флотилиясының қ ұ рамында 4 кеме («Самарқ анд», «Арал», «Ташкент», «Сырдария»), 11 баркас, 10 баржа жә не бес сал болды. 1877 – 78 жылы кемелер 4 телім (Қ азалы – Перовск, Перовск – Чинар, Қ азалы – Қ осарал жә не Қ осарал – Николай аралы) аралығ ында адам, жү к тасымалдады. 1888 жылы «Самарқ ан» кемесі Перовск қ аласы жанында суғ а батып кетті. 1882 жылы 26 қ азанда генерал-адъютант Черняев Арал флотилиясын тарату туралы комиссия қ ұ рды. 1883 жылы 7 сә уірде комиссия флотилияны жойды. Арал флотилиясының орнына 1888 жылы Ә мудария флотилиясын қ ұ рылды.

Арал қ азба фаунасы

Мү йізтұ мсық

Арал қ азба фаунасы – Арал тең ізінің солтү стік жағ алауындағ ы (Ақ еспе елді мекені маң ынан) олигоцен дә уірінің аяқ кезіндегі қ ұ рлық шө гінділерінен табылғ ан жануарлар қ алдығ ы. Қ азба жұ мыстарын 1930 ж. КСРО Ғ ылым Академиясының Палеонтологияинституты жә не Қ азақ стан Ғ ылым Академиясының Зоология институты (1952, 1966, 1981, 1990 – 1991 ж.) жү ргізді. Қ азбадан: мү йізтұ мсық тар (Paraceratherіum, Aceratherіum, Protaceratherіum, Aprotodon, Gіgantamynodon), бұ ғ ытә різділер (Lophіomeryx, Mіomeryx, Prodrematherіum, Amphіtragulus), кемірушілер (Propaleocator, Aralomys, Argіromys, Agіspelagus, Protalactaga, Eumysodon), бауырымен жорғ алаушылар (Chelonіa, Testudo), қ ұ стар (Anas) қ алдық тары табылды. Олар шамамен 25 – 26 млн жыл бұ рын ылғ алды ормандар мен кө лді, батпақ ты аймақ тарда тіршілік еткен. Арал қ азба фаунасының жер қ абатының геологиялық салыстырмалы жасын анық тауда маң ызы зор.

Арал тең ізінің экологиялық ахуалы

2000-2011 жылдардағ ы спутниктік тү сірілім

Арал тең ізі – Қ азақ станның інжу-маржаны, шө л белде-міндегі бірден-бір кө гілдір су айдыны еді. Оның апатқ а ұ шырағ анғ а дейінгі кө лемі – 1066 км³, терең дігі – 30-60 метр, тұ здылығ ы – 10-12% болғ ан. Қ ойнауы кә сіптік бағ алы балық тарғ а бай, жағ асы қ оғ а мен қ амысты тең із еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, тең із жағ асынан едә уір мө лшерде бұ лғ ын терісі игерілген. Арал ө ң ірінің тұ рғ ындары 1970 жылдарғ а дейін ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыда жақ сы қ амтамасыз етілген тіршілік кешті. Тең із ө ң іріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық ө ң дейтін зауыт жә не 2 балық комбинаты тұ рақ ты жұ мыс істеген.

1960 жылдардан бастап Арал ө ң ірін игеру қ олғ а алынды. Осы аймақ тағ ы игерілетін жер кө лемі бұ рынғ ыдай Ө збекстан менТә жікстанда 1, 5, Тү рікменстанда 2, 4, Қ азақ станда 1, 7 есеге ө сті. Ал Ә мудария мен Сырдария бойындағ ы Халық тың саны 1960-1987 жылдар аралығ ында 2, 2 есеге артты. Халық санының ө суіне орай суғ а деген қ ажеттілік те артты. Осығ ан орай, 1970-1980 жылдар аралығ ында Аралғ а қ ұ йылатын су мө лшері азайды. Оның негізгі себептері антропогендік факторлар еді. Екі ө зен бойындағ ы суды мол қ ажет ететін кү ріш пен мақ та ө сіру ісі қ арқ ындап дамыды (Шардара).

Оның ү стіне ауыл шаруашылығ ының басқ а да салалары барынша дамыды. Ө зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жү зеге асты. Мә селен, Арал 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі есеге қ ысқ арды. Нә тижесінде, Арал тең ізінің дең гейі 23 метрге дейін тө мендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қ усырылды. Судың тұ здылығ ы 40 пайызғ а дейін артты. Оның ү стіне екі ө зен бойындағ ы шаруашылық тарда тың айтқ ыштар мен химиялық препараттарды қ олдану 10-15 есеге ө скен. Осындай антропогендік факторлар Арал ө ң ірін экологиялық апатқ а ұ шыратты.

Қ ұ рғ ап қ алғ ан тең із тү бінен жыл сайын айналағ а зияндылығ ы ө те жоғ ары 2 млн тұ зды шаң дар кө теріліп, желмен тарай бастады.

Арал апатына себеп болғ ан факторлар:

· жергілікті жердің тарихи-табиғ и ерекшеліктерін ескермеу;

· ауыл шаруашылығ ын дұ рыс жоспарламау, судың қ орын есепке алмау;

· суды ө те кө п қ ажет ететін кү ріш, мақ та дақ ылдарын барынша кө бейтіп жіберу;

· жерді игерудің агротехникалық шараларын сақ тамау жә не суды ү немді пайдаланбау;

· табиғ ат ресурстарын пайдалануғ а жіберілген қ ателіктер мен оны мең герудің ғ ылыми тұ рғ ыдан негізделмеуі болып табылады.

Серіктік суреттер: сол жақ та - 1989; оң жақ та - 2003 жж.

Осы аталғ ан фактілер Арал тең ізі экожү йесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағ дарысқ а ә келді. Бұ л жағ дайлар адам баласының қ олдан істелген қ ателігі ретінде дү ние жү зіне белгілі болды. Арал ө ң ірінде туындап отырғ ан қ азіргі экологиялық апаттар нышаны жыл ө ткен сайын тең із суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақ ын. Топырақ тың тұ здануы ө те жылдам жү руде. Арал тең ізінде балық ө сіру шаруашылығ ы тоқ талып, соң ғ ы 1-2 жылда ғ ана қ айта қ олғ а алынды. Ондағ ы тұ рғ ындардың ә леуметтік жағ дайы тө мендеп кетті. Тең із тү бінен кө терілген улы тұ здың мө лшері жылына 13-20 млн т деп есептеледі. Тіптен, тұ зды шаң дар ә сері сонау Орта Азия республикалары аумағ ына жетіп, ауыл шаруашылығ ына зардабын тигізуде. Топырақ тың тұ здануы Ө збекстанда – 60%, Қ азақ станда – 60-70%-ғ а артып отыр. Мұ ның ө зі жалпы шаруашылық а зиянын тигізуде. Арал ө ң іріндегі климаттың ө згеруі шө л белдемінің табиғ и ландшафтарын бірте-бірте кү рделі ә рі қ айтымсыз антропогендік экожү йелерге қ арай ығ ыстыруда.

Арал ө ң іріндегі антропогендік факторлар ондағ ы тұ рғ ындардың салт-дә стү ріне, экономикалық -ә леуметтік жағ дайына тікелей ә сер етуде. Жұ мыссыз қ алғ ан балық шылар ә леуметтік жағ ынан қ орғ аусыз қ алып, басқ а аймақ тарғ а еріксіз қ оныс аударуда.

Қ азіргі арал ө ң ірінде адамдардың денсаулығ ы кү рт тө мендеп кетті. Бұ л ө ң ірде соң ғ ы мә ліметтер бойынша туберкулез, бү йрекке тас байлану, сарысу, ө кпе-тыныс ө ң ірімен салыстырғ анда жоғ ары кө рсеткішті беріп отыр.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2003 жылғ ы 3 желтоқ сандағ ы №1241 Жарлығ ымен мақ ұ лданғ ан Қ Р-ның 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздігі тұ жырымдамасында атап кө рсеткендей, экологиялық қ ауіпсіздіктің негізгі міндеттерінің біріне экологиялық апат аймақ тарын, ә скери-ғ арыш полигондары мен сынақ кешендерін оң алту жатады. Міне осы айтылғ ан жә йттердің бә рі біздің ө ң ірден тиісті ө з орындарын алады. Мысалы, Арал апат аймағ ын, «Байқ оң ыр» ғ арыш аймағ ын жә не қ ауіпті «Возрождение» аралын бұ ғ ан жатқ ызуғ а ә бден болады. Демек, бұ лардың қ олайсыз экологиялық зардаптарының ө ң ір халқ ының денсаулығ ына айтарлық тай зияндарын тигізіп келеді. Жеке тоқ тап айтар болсақ, Арал ө ң ірі экологиялық аймағ ында (186, 3 мың халық бар 178 елді-мекен) тұ рады. Сондай-ақ бұ л ө ң ір тұ рғ ындарында ішек-қ арын аурулары мен қ ан аздығ ы, ә сересе ә йелдер мен балалар арасында балалар ө лімі мен туа біткен аурулар жә не балалардың жү йке аурулары кө бею ү стінде. Мысалы, облыста 2001-2003 жылдар аралығ ында 1408 бала алғ аш тер мү гедектігіне куә ландырылды. Демек, балаларды мү гедектікке шалдық тырып отырғ ан негізгі аурулардың ішінде белді орынды жү йке (нерв жү йесі) аурулары иеленеді. Ө ткен жылы куә ландырылғ ан 355 баланың 104-і (29, 9) ал қ айта куә ландырылғ ан 1186 баланың 364 (30, 6%) осындай науқ асқ а шалдық қ ан.2002 жылы бұ л кө рсеткіш 458 баланың 108-і (23, 5%), қ айта куә ландырылғ ан 1293 баланың 433-ін (33, 4%) қ ұ рағ ан-ды. Сондай-ақ ө ткен жылы алғ аш рет 84 бала ақ ыл-есі кем балалар санатына жатқ ызылса, қ айта куә ландырылғ андардан ө ткен жылы 250 бала (2002 жылы-317) осы дертке шалдық қ ан. Ал, былтыр 62 бала (2002 жылы – 98) бала туа бітті кемтарлық қ а ұ шырағ ан. Олблыс бойынша жалпы мү гедек балалардың 2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751 баланың 541) жү йке ауруына шалдық қ аны анық талды. Демек осы науқ астың тү рі балалар арасында жылдан-жылғ а етек алып еледі.

Жалпы, адам ү шін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертең ін ойлағ ан ә рбір ел алдымен халқ ының саулығ ын, ұ рпағ ының салауатты ө мр сү руін қ адағ алайтынын ә ркез естен шығ армағ анда абзал. Сонымен бірге ө ң ірде іш сү зегімен ауыратындар саны 7 есеге ө скен. Сол сияқ ты қ оршағ ан ортаның лакстануынан аймақ та жү рек-тамыр жә не онкологиялық (обыр) аурулары ә лдеқ айда жиі кездеседі. Демек, бұ ларды ғ аламшар тұ рғ ындарын ө лім-жітімге душар ететін, осы заманғ ы бірінші орындағ ы аурулар десе де болады. Жалпы, планетадағ ы кө лдердің арасында кө лемі жағ ынан тө ртінші орынды иеленетін Арал тең ізі бұ л кү ндері жер бетінен біржолата жоғ алу ү стінде. Ө йткені, бұ рынғ ыдан 66 мың шаршы шақ ырымғ а жуық қ ана су айдыны қ алып отырғ ан сияқ ты. Ғ алымдар тең із 2015 жылдары жер бетіне толық жойылады деп отыр. Ал, Арал ө ң іріндегі экологиялық апат адам ө міріне жыл ө ткен сайын ө те қ ауіп тө ндіруде. Ө йткені, республика территориясында алғ аш тең із жағ алауы 100 шақ ырымнан артық қ ашық тап, кіші арал оқ шаулана бастағ ан шақ та, сол қ ұ рғ ағ ан тең із ұ лтанынан тұ зды шаң кө лемді аймақ қ а тарала бастағ ан сә тте Ю.У.Новиковтың деректеріне қ арағ анда Арал табанынан кезінде жылына 72 млн. Тонна тұ з дү ние жү зіне шаң болып тарап, ал Арал ө ң ірінде ә рбір гектар жерге 700 кг тұ з аспаннан жауатынын дә лелдеген. Міне, осығ ан орай бұ л кү ндері тең іздің 70-80 пайызы жалаң аштанып қ ұ рғ ағ ан тең із табанынан жан-жақ қ а тарап ұ шатын ә лгі тұ з шаң ының кө лемін есептеп шығ у қ иынғ а соқ пайды. Демек, бұ л кү ндері ә лемнің тү кпір-тү кпіріне жылына орта есеппен тең із табанынан 290 млн. Тоннаның ү стінде тұ з-шаң тарап жататыны белгілі болды. Қ азіргі деректер бойынша Арал тең ізіндегі тұ здың жалпы массасы 10, 7-ден 11, 4 млрд тоннағ а жетті. Аралдың тұ зы таза табиғ и тұ з емес, қ ұ рамында тың айтқ ыштар мен гербицидтерінің қ алдық тары, гексохлоран сияқ ты аса қ ауіпті химикаттар ондағ ан жылдар бойы Сырдария мен Амудария ағ ынымен ілесіп, тең ізге қ ұ йылады.

Арал экологиялық дағ дарысы

Тастанды кеме

Арал тең ізіндегі тастанды кемелер

Арал экологиялық дағ дарысы — адам қ арекетінің ә серімен болғ ан экологиялық дағ дарыстың неғ ұ рлым айқ ын мысалы, Арал тең ізі экологиялық жү йесінің қ ұ лдырауы.

Соң ғ ы ондағ ан жылдар бойында халық санының кө беюі, суармалы жерлер аумағ ының 2-3 есе ұ лғ айтылуы, Арал алабында су тұ тынудың едә уір артуы тең із дең гейінің апатты тү рде тө мендеуінің негізгі себебі болды. Ә мудария мен Сырдария сулары ағ ымының кү рт азаюы (1960 жылдардағ ы 50—60 км³-ден 1990 жылдардағ ы 5-7 км³-ге дейі н) садцарынан оның дең гейі 1960 жылғ ы 53 метрден 1987 ж. 40, 3 метрге дейін жоне 1992 ж. 3 7, 2 метрг е дейін тө мендеді.

1990 жылдардың басында тең із айдынының ауданы 45% -дан астам кішірейіп, судың кө лемі 65% -ғ а кеміді, судың тұ здылығ ы 3 еседен астам артты. Суы тартылғ ан 30 мың шаршы километрден астам орасан зор аумақ тұ зды шө лге айналып, одан жылына 40 млн тоннадан 150 млн тоннағ а дейін тұ зды жел кө теріп тең ізден мындағ ан шақ ырым шалғ айғ а дейін тарап жайылатын болды. Арал тө ң ірегінде антропогендік шө лдену процесі жедел ө ршіп, бұ л орайда климаттың континенттенуі кү шейді, шанды дауылдар жиілеп, топырақ қ абаты, ө сімдік жамылғ ысы кү рт нашарлады, балық ты айтпағ анның ө зінде, ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының тү сімділігі мү лдем азайды. Жайылымдармен шабындық тардың ө німділігі азайып, дә рі-дә рмектік ө сімдіктер қ оры кеміді. Табиғ и орта сапасының нашарлауы салдарынан жергілікті халық тың денсаулығ ына қ ауіпті тө тенше экологиялық, ә леуметтік- экологиялық жә не санитариялық - эпидемиологиялық жағ дай қ алыптасты.

Тең ізді қ ұ тқ арудағ ы болжамдар

Арал тең ізінің 1960-2010 ж.ж. аралығ ындағ ы кө рінісі

Арал тең ізінің болашағ ы дү ние жү зі халық тарын толғ андыруда. Оның бір жолата жойылып кетуі Орта Азия мен Қ азақ станды ғ ана емес кө птеген Шығ ыс елдеріннің тыныс-тіршілігіне ө згерістер ә келмек. Ал ә лемдік климаттың ө згеруі, шө лге айналу, атмосферадағ ы ауытқ ушылық тар, антропогендік экожү йелердің тұ рақ тсыздығ ын тудырады. Арал мә селесі соң ғ ы 10 шақ ты жылда географ жә не эколог ғ алымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғ ызуда. Арал мә селесі туралы халық аралық конференциялар ұ йымдастырылды. Ө ркениетті елдер, халық аралық қ оғ амдастық тар қ аржылай кө мек кө рсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АҚ Ш, Жапония, т.б. мемлекеттер. Қ азақ стан жағ ы ө з тарапынан тым қ ұ рысаСолтү стік Аралды сақ тап қ алу ү шін кө птеген жұ мыстар атқ арды. Екіге бө лінген тең іздің Қ азақ стандық аймағ ындағ ы Солтү стік Аралдың дең гейі баяу болса да кө тереліп келеді. Арал тең ізін қ алпына келтіріп жандандыру жө ніндегі бірнеше ғ ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

1. Сібір ө зендерін Қ азақ станғ а бұ ру.

2. Ә мудария мен Сырдария ө зендерінің суын реттеу арқ ылы суды молайту.

3. Арал тең ізін жартылай сақ тап қ алу.

4. Каспий тең ізінің суын жасанды канал арқ ылы ә келу.

5. Жер асты суларын пайдалану.

6. Арал тең ізінің ө здігінен табиғ и ретттеулерін немесе толысуын кү ту.^[4]

Ә рине, бұ л жобалар болашақ тың ісі болғ анымен, уақ ыт талабы оны кү ттірмейді. Бә рі де қ аражатқ а кірелуі мү мкін. Ал оның іске асуы адамзат қ ауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қ азіргі кезде аралды қ ұ тқ аруда бағ ытында батыл да жоспарлы тү рде ғ ылыми негізде жұ мыстар жасалуда. «Арал тағ дыры – адам тағ дыры» болғ андық тан, ғ ажайып су қ оймасын оны сақ тап қ алу қ азіргі ұ рпақ тың болашақ алдындағ ы борышы.^[5]

Арал тең ізін сақ тау жә не қ алпына келтіру шаралары