Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму ерекшеліктері

Ө сімдік ағ засының қ алыптасу негізінде оның онтогенездегі басты тіршілік ү дерістері – ө сімдіктің ө суі жә не дамуы жатады. Ө су – ағ за қ ұ рылым элементтерінің жаң адан пайда болуы, ә детте оның жә не басқ а бө ліктерінің кө лемінің кері айналмайтындай тү рде артуы; даму-тіршілік циклы процесінде ө сімдіктің немесе оның жекелеген мү шелерінің, ұ лпаларының жә не жасушаларының қ ұ рылымдары мен қ ызметінің сапалы ө згеруі. Ө су негізінен сандық, даму сапалы ө згеріс сипатымен ө теді.

Кө кө ніс дақ ылдарының ө суі, дамуы жә не ө німділігі ө сімдіктің тұ қ ым қ уалау ерекшеліктеріне жә не қ оршағ ан орта жағ дайына тә уелді.

Ө су мен дамудың тұ қ ым қ алыптастыру шағ ы тө рт – бү ршіктену, гү лдеу, жеміс салу жә не қ артаю кезең дерден тұ рады. Бү ршіктену кезең інде гү л сидамы жә не гү л шоғ ыры қ алыптасады, гү лдеу кезең і тозаң мен жыныс клеткасының пісіп-жетілуімен сипатталады.

Қ артаю – цитоплазма коллоидтарының тұ тқ ырлығ ының артуымен, оның ө ткізгіштігінің тө мендеуімен сипатталады. Қ оректік заттардың келіп тү суінің қ иындауының нә тижесінде ө сімдіктің бү кіл мү шесі бірте-бірте ө ле береді.

Су жетпеген клетканың ө суі баяулайды немесе біржола тоқ тайды, олар ұ сақ болып қ алыптасады; фотосинтез кү рт басылады нә тижесінде ө нім тө мендейді. Ойдағ ыдай ө су жә не даму ү шін жарық танудың жә не жарық тың қ ұ рамының мә ні ө те зор.

Ө сімдіктің ө су мен дамуына қ оршағ ан орта жағ дайының ә сері ә ртү рлі болу мү мкін. Ө сімдіктің қ ұ рамы, соғ ан байланысты, ө нім қ ұ рылымы онтогенезде ө су мен даму ү дерістерінің ө зара ә рекетінің нә тижесінде қ алыптасады. Ө сімдіктің ө суі мен дамуына ойдағ ыдай ә сер ететін кө птеген тә сілдер бар. Кө кө ніс дақ ылдарының ө суі мен дамуын басқ ару агротехникалық ә дістерімен іске асырылады: дақ ылмен, кө ктеумен, ө сіріп жетілдірумен: бұ ғ ан шартты тү рде пісіріп жетілдіру жә не сақ тауды жатқ ызуғ а болады. Ө сімдіктің ө суі мен дамуына жасушаларда жә не ұ лпаларда пайда болатын табиғ и ү деткіштер, ауксиндар, гиббереллиндер, дә румендер, сондай-ақ ө суді тежегіштер – жасанды ү деткіштер жә не ингибиторлар ә сер етеді.

Ө сімдіктің кө беюі – оның ағ засының, ұ рпақ қ алдыру мақ сатындағ ы, ең бір маң ызды қ асиеті. Тү рдің сақ талуының немесе оның санының артуының кепілі ретінде қ ызмет жасайды.

Кө кө ніс дақ ылдарының басым бө лігі тұ қ ымынан кө бейеді.

Тұ қ ыммен кө бею. Тұ қ ым – ағ заның сорттық тұ қ ымқ уалаушылық белгілері мен қ асиеттерін сақ таушы. Тұ қ ым ұ рық танғ ан бү ршігінің ұ лғ аюының нә тижесінде пайда болады. Практикада кө бінесе тұ қ ым деп, жатынның ұ лғ аюынан пайда болғ ан қ ұ рғ ақ жемісті атайды. Сә біздің, ақ сү ттігінің, ақ желкеннің жемісі – тұ қ ымша, жаң ғ ақ ша, қ ызылшаның жемістері жанасып біткен – жеміс шоғ ыры (шоғ ырмақ).

Тұ қ ым ұ рық тан, қ оректік заттары жинақ талғ ан жарнақ тардан (бұ ршақ тар, асқ абақ тар, қ ырық қ абаттар тұ қ ымдастары), немесе эндоспермнен (пияз, қ ояншө п, сә біз, жү гері, қ ызылша, саумалдық) жә не қ абық тан тұ рады.

Кө кө ніс дақ ылдарының кө пшілігінде (қ ырық қ абат, қ ызанақ, баклажан, қ ияр, асқ абақ, қ ызылша) тұ қ ым жарнақ тары топырақ бетіне шығ ады да, алғ ашқ ы жасыл жапырақ тардың міндетін атқ арады. Мұ ндай дақ ылдар жас кезінде кө шіріп отырғ ызуды жең іл кө тереді. Бұ ршақ тұ қ ымдасының тұ қ ым жарнақ тары топырақ та қ алып қ оректік заттарды жинайтын орынның міндетін атқ арады. Міне сондық тан, ас бұ ршақ, бұ ршақ бас, жү гері кө шіріп отырғ ызуды кө тере алмайды, себебі мұ ндайда олардың тұ қ ым жарнақ тары жең іл жұ лынады. Бұ л дақ ылдарды ө скіндері пайда болғ ан кезде зақ ымдауғ а болмайды.

Кө кө ніс дақ ылдарының тұ қ ымдары ө зара мө лшерлері (кө лемі, пішіндері, тү стері, иістері) бойынша ажыратылады. Тұ қ ымдарының кө лемі (массасы) бойынша В. И. Эдельштейн кө кө ніс дақ ылдарын 1 грамдағ ы тұ қ ым санына байланысты:

– ө те ірілер, тұ қ ым саны 10-нан аспайтындар – бұ ршақ бас, ү рме бұ ршақ, ас бұ ршақ, асқ абақ, қ арбыздың ірі дә нді сорттары, қ антты жү гері;

– ірілер (11-100 дана) – карбыздың ұ сақ дә нді сорттары, қ ауын, қ ияр, қ ызылша, рауғ аш, саумалдық, шалғ ам, шалқ ан;

– орташалар (150-300 дана) – қ ызанақ, қ ырық қ абат, тарна, пияз, бұ рыш, баклажан, ботташық, аскө к;

– ұ сақ тар (600-1000 дана) сә біз, ақ желкен, шомыр, ақ сү ттіген;

– ө те ұ сақ тар – (1000-нан асатындар) – қ ымыздық, қ ызылшө п, балдыркө к деп бес топқ а бө леді.

Ұ сақ дә нді дақ ылдар ү шін топырақ ты себер алдында ө те мұ қ ият ө ң деу жә не тегістеу қ ажет, тұ қ ым сепкішті себу терең дігіне дә лірек реттеу керек. Ұ сақ тұ қ ымдарды топырақ қ а терең сің іруге болмайды.

Тұ қ ымның сапасын егістік жә не сорттық деп ажыратады. Тұ қ ымның егістік сапасына жататындар: тазалығ ы, ө нгіштігі, кө ктеп ө ну энергиясы, тіршілік қ абілеттілігі, ө су кү ші, ылғ алдылығ ы, аурулармен жә не зиянкестермен залалдануы, себу жарамдылығ ы, егістік ө нгіштігі, тіршілігінің ұ зақ тығ ы жатады.

Себу сапасы бойынша тұ қ ымдарды екі класқ а бө леді. Тұ қ ымның сорттық сапасын олардың сорттық тазалығ ы, яғ ни аталынғ ан сортқ а жататындығ ы бойынша анық тайды. Сортық сапасы бойынша кө кө ніс дақ ылдары элита, 1 жә не 2 сорттық тұ қ ымы болып ү ш категорияғ а бө лінеді.

Тіршілігінің ұ зақ тығ ы. Шаруашылық та ботташық тың, балдыркө ктің тұ қ ымдары ө нгіштігін 1-2; аскө к, ақ желкен, рауғ аш, қ ымыздық, бұ рыш – 2-3; сә біз, ақ сү ттіген, саумалдық – 3-5; қ ырық қ абат, қ ызылша, қ ояншө п, қ ызанақ – 4-5; бұ ршақ бас, ас бұ ршақ, жү гері – 5-6; асқ абақ тұ қ ымдастары – 6-8 жыл сақ тайды.

Тұ қ ымдардың ө нгіштігін сақ тауы, оны сақ тағ ан кездегі температура мен ылғ алдылық қ а тікелей тә уелді. Тұ қ ымдар тыныштық кү йде болсадағ ы тыныс алуын жалғ астырады. Тыныс алу ү дерісі тұ қ ым қ абығ ының астындағ ы жә не тұ қ ымның жан-жағ ындағ ы ауа қ абатындағ ы оттектің есебінен жү реді. Тұ қ ымның тыныс алуы ө те ә лсіз, бірақ температура жоғ арылағ ан сайын ол да кү шейе тү седі, ә сіресе, тұ қ ымның ылғ алдылығ ы кө бейсе.

Кө кө ніс дақ ылдарының тұ қ ымдарының сақ талуына қ олайлы температура 0-5°С; тұ рақ ты 14-18°С жылылық та тұ қ ымдар жақ сы сақ талады. Қ ұ рғ ақ тұ қ ымдар салыстырмалы тү рдегі тө мен (-180°С) жә не жоғ ары (80-85°С) температурағ а шыдайды, бө рткендері – 2-10°С температурада ө ліп қ алады жә не ұ зақ уақ ыт 60-65°С қ ыздырғ анды кө тере алмайды.

Тұ қ ымның сақ талуына ылғ алдылық тың тигізетін ә сері басымырақ болады. Дымқ ыл тұ қ ымдар ө нгіштігін ө те тез жоғ алтады, ал сақ тау температурасымен ылғ алдылығ ы неғ ұ рлым жоғ ары болса, соғ ұ рлым ө нгіштігін тезірек жояды. Сақ тағ ан кезде дымқ ылдық белгіленген шектен аспауы қ ажет; кө кө ніс дақ ылдарының басым бө лігінде ол 13-тен 15%, қ ырық қ абат жә не бұ ршақ тұ қ ымдастарда 9-дан 11%-ғ а дейін. Дымқ ылдығ ы жоғ ары тұ қ ымдар нашар сақ талады жә не ө нгіштігін тез жоғ алтады.

Ө нгіштікті жоғ алтуда маң ызды рө лді тек тұ қ ымдардың ылғ алдылығ ы ғ ана емес, сонымен қ атар ауа ылғ алдығ ы да атқ арады. Жоғ ары ылғ алдылық, ә сіресе жылумен біріксе, тұ қ ымның тез бұ зылуына ә келеді. Сондық тан сақ тау орны ауасының салыстырмалы ылғ алдылығ ы кондициялы тұ қ ымның ылғ алдылығ ынан 2%-дан тө мен болуы керек. Су буларын, кө мір қ ышқ ыл газын сыртқ а шығ ару жә не тұ қ ымды оттекпен қ амтамасыз ету ү шін қ ойманы жү йелі тү рде желдетіп тұ ру қ ажет. Ә р тү р мен сортқ а тә н тұ қ ым тү сі болады. Тү ссіз жә не бозарғ ан (ө ң сіз) тү с тұ қ ымның толық піспеген кезең інде, дымқ ылды ауа райында жиналғ анын немесе оларды кү н кө зінде кептіргенін кө рсетеді.

Кейбір кө кө ніс дақ ылдарының (шалғ ам, шалқ ан, қ ырық қ абат) тұ қ ымдары барлық жағ дайларда да ө здеріне тә н тү стерін жоғ алтпайды.

Кейбір кө кө ніс дақ ылдарын (сә біз, ақ желек, балдыркө к) ұ зақ уақ ыт сақ тағ анда оларғ а тә н иіс азаюы, тіпті, біржола жоғ алуы мү мкін, бұ л тұ қ ымның жасы мен сапасының айрық ша белгісі. Кө птеген тү рлердің тұ қ ымына, мысалы, ү рме бұ ршақ қ а, ас бұ ршақ қ а, бұ ршақ басқ а тә н жылтырлақ тың жоғ алуы, тұ қ ымдардың жарамсыз белгісі.

Кө кө ніс дақ ылдарының егісі ү шін соң ғ ы жылғ ы ө німінің тұ қ ымын қ олданады, бұ лар ең жоғ ары ө нгіштікке ие. Тұ қ ым сапасының маң ызды кө рсеткіші ылғ алдылық жә не 1000 дә ннің массасы. Ылғ алдылық ты шекті (абсолютті) қ ұ рғ ақ тұ қ ымның массасымен салыстырып анық тайды.

Тұ қ ымның сорттық (ұ қ састық, нағ ыздық) сапасы олардың нағ ыздылығ ымен (тү пнұ сқ асы, дә л ө зі, дұ рысы), сорттық тазалығ ымен, ө сімдіктің морфологиялық, биологиялық жә не шаруашылық белгілері бойынша біркелкілігімен анық талады.

Тұ қ ымның тү пнұ сқ алығ ы – дақ ылдың тұ қ ымдық қ ұ жатта кө рсетілген атауына сай келуі. Оны кө збен кө ріп оң ай анық тайды. Бірақ қ ырық қ абаттың барлық тү рлерінің жә не тарнаның, шомырдың, шалғ ам мен шалқ анның, қ ызылшаның барлық тү рлерінің тұ қ ымдарын бір-бірінен сыртқ ы белгілері бойынша ажырату іс жү зінде қ иын. Сондық тан бұ л дақ ылдардың тұ қ ымдарын дә л ө зі екенін зертханада ө скіндері, ал қ ырық қ абат тү рлерін тұ қ ым қ абығ ының анатомиялық қ ұ рылысы бойынша анық тайды. Химиялық тә сілді де қ олданады. Ол ү шін тұ қ ымды кү йдіргіш натрийдың 10 пайыздық ерітіндісінде 2 сағ ат ұ стайды, сонда ерітіндінің тү сі анық талатын дақ ылдың тү сіне ауысады. Сорттық тазалық ты егістік апробация - тұ қ ымдық егістіктің сорттық жә не ө німділік сапасын, сондай-ақ тұ қ ым шаруашылығ ының жалпы ережелерінің сақ талуын тексеру негізінде анық тайды.