Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Мақсарының себу мөлшері мен мерзімінің және себу тәсілінің өнімділікке әсері
|
|
Ә рбір ауылшаруашылық дақ ылдар ө німділігіне жә не оның сапасына себу мерзімінің ә сер ететіні белгілі. Ә сіресе, себу мерзімін тә лімі жерлерде анық таудың ғ ылыми практикалық маң ызы зор.
Сол себепті, біз тә жірибемізде (Мырзалиев Қ., Тулеубаев Ж. 2011-2012ж.) Жамбыл облысының тау бө ктері аймағ ының тә лімі жерлерінде мақ сарының оң тайлы себу мерзімін анық тау ү шін, дақ ылды 4 мезгілде септік:
Бірінші – топырақ тың тұ қ ым себу қ абаты 4 – 6 º С жылынғ ан кезде, яғ ни сә уір айының бірінші онкү ндігінде;
Екінші – 6-8º С немесе сә уір айының екінші онкү ндігінде;
Ү шінші – 8-10º С немесе сә уір айының ү шінші онкү ндігінде;
Тө ртінші – 10-12º, мамыр айының басында.
Тә лімі жерлерде ө сімдіктердің ө сіп-жетілуін реттеуші фактор –топырақ ылғ алдылығ ы. Зерттеу нә тижелері кө рсеткендей, мақ сарының ө сіп-жетілуіне қ ажетті ылғ ал жә не ауа температурасының ү йлесімді жағ дайы дақ ылды сә уір айының екінші онкү ндігінде – еккенде туады.
Арамшө птер танаптарда мә дени дақ ылдармен ылғ ал жә не қ оректік заттар ү шін бә секелестікке тү сетіні белгілі, сонымен қ атар олар мә дени ө сімдіктерді кө лең келеп, кү н нұ рының тү суін азайтады, соның кесірінен болашақ ө німінің қ алыптасуына орасан зиян келтіреді.
Арамшө птердің ең кө п мө лшері кө ктемде байқ алса, ал гү лдеу жә не пісу кезең дерінде олардың саны 2–3 есе азаяды. Арамшө птер санының мақ сары танаптарында азаюын былайша тү сіндіруге болады, ө сімдіктің қ уатты кіндік тамыры 2-3 метр терең дікке жә не 60 см аумақ та жанама тамырлары ө скендіктен арамшө птердің ө суіне жол бермейді жә не отамалы дақ ыл сондық тан қ атар аралық қ ажетінше ө ң деледі.
Тә лімі жерлерде мақ сары ө німділігіне себу мерзімі тікелей ә серін тигізеді (5.20-кесте).
5.20-кесте. Мақ сарының тұ қ ым ө німділігінің себу мерзімімен байланыстылығ ы
| Себу мерзімі | Тұ қ ым ө німділігі, ц/га | Орташа | |||
| № | Топырақ тың 0 – 10 см қ абатының температурасы | ||||
| 4 – 6 º С | 20, 2 | 18, 2 | 17, 4 | 18, 6 | |
| 6 – 8 º С | 24, 7 | 22, 8 | 21, 9 | 23, 1 | |
| 8 – 10 º С | 23, 1 | 21, 9 | 21, 2 | 21, 8 | |
| 10 – 12º С | 21, 6 | 18, 9 | 17, 7 | 19, 4 |
Ү ш жылдық деректердің орташа мә ні ең жоғ арғ ы ө нім дақ ылды сә уір айының екінші онкү ндігінде еккен нысандарынан 23, 1 ц/га жиналды.Мақ сары дақ ылы ө німінің қ ұ рылым элементтері себу мерзіміне байланысты ө згерді. Себебі тә лім жерлерде ө сірілгендіктен сыртқ ы факторлар дақ ылдың биометриялық кө рсеткіштеріне елеулі тузетулер енгізді (5.21-кесте).
5.21-кесте. Мақ сары дақ ылының қ ұ рылым элементтерінің себу мерзімімен байланыстылығ ы.
| Себу мерзімі | Ө сімдік биіктігі, см | Ө сімдік тер саны, дана/м2 | Бір ө сімдіктегі тостағ анша орташа саны, дана | Тостағ аншадағ ы тұ қ ым саны, дана | Бір ө сімдіктегі тұ қ ым салмағ ы, г | 1000 тұ қ ымын-ың салмағ ы, г | |
| № | Топырақ тың 0-10см қ абатының температурасы | ||||||
| 4 – 6 º С | 80, 8 | 26, 4 | 6, 1 | 28, 8 | 9, 1 | 10, 2 | |
| 6 – 8 º С | 90, 5 | 27, 4 | 6, 7 | 30, 3 | 8, 3 | 41, 1 | |
| 8 – 10 º С | 92, 8 | 26, 8 | 6, 5 | 29, 9 | 8, 0 | 40, 9 | |
| 10 – 12º С | 90, 2 | 26, 2 | 6, 2 | 29, 8 | 9, 3 | 40, 6 |
Барлық мерзімдерде тұ қ ым бір тә сілмен жә не мө лшермен себілгеніне қ арамастан, ә рбір ө сімдіктегі тостағ анша жә не ондағ ы тұ қ ым сандары ө згеріске ұ шарады.
Жалпы ә р варианттағ ы ө сімдіктердегі тостағ анша саны 6, 1-6, 7 дана аралығ ында ауытқ ыса, ал сә уір айының екінші оң кү ндігінде себілген мақ сарының орташа тостағ анша саны басқ аларғ а қ арағ анда, 0, 2-0, 6 данағ а артық болды. Осы нысанда себілген мақ сары ө сімдігінің тостағ аншасындағ ы тұ қ ым саны да 0, 4-1, 5 данағ а кө п болып, 1000 тұ қ ым салмағ ы ауырлап, сапа кө рсеткіші жақ сары тү сті. Яғ ни аталғ ан мерзімде себілген дақ ылдың 1000 тұ қ ым салмағ ы 41, 1 грамм болса, бұ л кө рсеткіш басқ а нысандардан 0, 2-0, 9 г артық.Оң тайлы мерзімде себілген мақ сары ә р гектардан орта есеппен 23, 1 центнер тұ қ ым ө німін қ алыптастырады.
Мә дени дақ ылдардың тұ қ ым себу тә сілі мен мө лщері агротехникалық шаралар ішіндегі маң ызы зор элементтер қ ұ рамына кіреді, себебі ө німділікке ә сер етуші негізгі факторларғ а ө сімдік жиілігі мен қ оректік алаң шаны дұ рыс таң дау жатады. Мақ сары дақ ылының гектардағ ы оң тайлы ө сімдік жиілігі негізінен оның тұ қ ымының себу мө лшері мен тә сілі арқ ылы реттеледі. Сондық тан ө сімдіктің қ олайлы тығ ыздылығ ын тұ қ ым сепкен кезде қ алыптастыру керек. Гектарғ а қ ажетті ө сімдік санын алу ү шін қ андай мө лшерде тұ қ ым себудің қ ажеттілігінің практикалық маң ызы зор. Ол ү шін дақ ыл ө сіру технологиясында кө рсетілген барлық агротехникалық шараларды бұ лжытпай уақ ытында орындау қ ажет.
Дұ рыс таң далғ ан тұ қ ым себу тә сілі мен мө лшері дақ ылдың ө сіп- дамуына, вегетация дә уіріне қ олайлы жағ дай туғ ызады жә не танаптарда арамшө птер ө суін азайтады, соның арқ асында ө скін жер бетіне жаппай шығ ып, дақ ыл біркелкі мерзімде піседі.
Зерттеулер жү ргізілген жылдары мақ сары сә уір айының екінші оң кү ндігінде себілді. Ө скіннің жер бетіне шығ уы топырақ пен ылғ алғ а байланысты болды. Ү ш жылғ ы орташа деректер бойынша, дақ ыл ө скінін тұ қ ым себілгеннен кейін 8–10 тә уліктен кейін шық ты. Жү ргізілген фенологиялық байқ аулардың кө рсетуінше мақ сарының тұ қ ым себу тә сілі мен мө лшері оның вегетация дә уіріне жә не саты аралық кезең дердің ұ зақ тығ ына айтарлық тай ө згеріс енгізбейді. Ол кө рсеткіштер дақ ылдың биологиялық ерекшеліктеріне жә не ә р жылдың ауа райына байланыстылығ ын байқ атты.
Тұ қ ымның егістік ө нгіштігінің ең жоғ ары кө рсеткіштері дақ ылды кең қ атар мен қ атар аралық енін 60–90 см етіп сепкенде (89, 9-93, 1 %) байқ алды, тә лім жерлерде ө скін санының тұ қ ым себу тә сілімен жә не мө лшерімен байланыстылығ ын байқ атты, қ оректік алаң ша кө лемінің ұ лғ аюымен ә рбір шаршы метрде ө скіннің де артатыны кө рінеді.
Тә лім жерлерде ә рбір мә дени ө сімдіктердің вегетация дә уірінде сирейтіні белгілі. Бұ л кө рсеткіш дең гейі жергілікті жердің топырақ қ ұ нарлығ ына, ауа райына, дақ ылдың тұ қ ымын себу тә сіліне, мө лшеріне жә не тағ ы да басқ а себептерге байланысты ө згеріп отырады.
Ә рбір дақ ылдың немесе сорттың бір - бірінен басымдылығ ын кө рсететін негізгі кө рсеткіш – ө німділік. Дақ ыл ө німділігі жергілікті жердің топырақ – климат жағ дайына, ө сіру ортасына, технологиясына, сорттың ерекшеліктеріне жә не т.б. белгілерге байланысты болады.
Далалық жағ дайда гектардағ ы ө сімдік тығ ыздылығ ы мен тұ қ ымының егістік ө нгіштігіне тікелей байланысты. Дақ ылдың егістік ө нгіштігіне кө птеген факторлар ә серін тигізеді, оның ішінде негізгілері аймақ тың топырақ – климат жағ дайлары, ә рбір жылдың ауа райы, ә сіресе, себу – кө ктеу кезең індегі топырақ ылғ алдылығ ы жә не температурасы, тұ қ ымның зертханалық ө ң гіштігі, сорт ерекшеліктері жә не дақ ылды ө сіру технологиясы.
Мақ сары тұ қ ымының себу тә сілі мен себілу мө лшеріне байланысты ө скін шығ ымдылығ ы жә не егістік ө нгіштігі жоғ арыда кө рсетілген факторларғ а байланысты 85, 7-93, 1 % аралығ ында ауытқ ыды (5.22-кесте).
5.22-кесте. Мақ сары тұ қ ымының себу тә сілі мен мө лшеріне байланысты ө скін шығ ымдылығ ы жә не ө сімдіктердің сақ талуы
| Нысандар | Егістік ө ң гіштік | Ө сімдіктің вегетациялық кезең індегі сиреуі | Ө сімдіктің сақ талуы | Жинау алдындағ ы ө сімдіктер саны, мың дана/га | ||||
| Қ атар аралық, см | Себілу мө лшері, мың дана /га | % | Дана/м2 | % | Дана/м2 | % | Дана/м2 | |
| 91, 8 | 9, 2 | 20, 1 | 1, 8 | 79, 1 | 7, 4 | |||
| 91, 2 | 18, 2 | 24, 7 | 4, 5 | 75, 3 | 13, 7 | |||
| 89, 9 | 27, 0 | 29, 0 | 7, 8 | 72, 0 | 19, 2 | |||
| 85, 7 | 34, 3 | 33, 0 | 11, 3 | 67, 0 | 23, 0 | |||
| 92, 0 | 9, 2 | 19, 3 | 1, 8 | 80, 7 | 7, 4 | |||
| 91, 7 | 18, 3 | 23, 0 | 4, 2 | 77, 0 | 14, 1 | |||
| 90, 4 | 27, 1 | 27, 0 | 7, 3 | 73, 0 | 19, 7 | |||
| 86, 3 | 34, 5 | 32, 3 | 11, 1 | 67, 7 | 23, 4 | |||
| 92, 7 | 9, 3 | 18, 0 | 1, 9 | 82, 0 | 7, 6 | |||
| 92, 7 | 18, 4 | 21, 0 | 3, 9 | 79, 0 | 14, 5 | |||
| 90, 8 | 27, 2 | 24, 7 | 6, 9 | 75, 3 | 20, 5 | |||
| 90, 2 | 36, 1 | 25, 8 | 9, 3 | 74, 2 | 26, 8 | |||
| 93, 1 | 9, 3 | 19, 0 | 1, 8 | 81, 0 | 7, 5 | |||
| 92, 4 | 18, 5 | 3, 9 | 80, 0 | 14, 8 | ||||
| 91, 2 | 27, 4 | 23, 7 | 6, 5 | 76, 3 | 20, 9 | |||
| 90, 3 | 36, 1 | 24, 4 | 8, 8 | 75, 6 | 27, 3 | |||
| 92, 9 | 93, 1 | 20, 7 | 1, 9 | 79, 3 | 7, 4 | |||
| 91, 9 | 18, 3 | 22, 0 | 4, 0 | 78, 0 | 14, 3 | |||
| 90, 3 | 27, 1 | 26, 7 | 7, 2 | 73, 3 | 19, 9 | |||
| 90, 1 | 36, 0 | 28, 1 | 10, 1 | 71, 9 | 25, 9 | |||
| 92, 0 | 9, 2 | 21, 7 | 2, 0 | 78, 3 | 7, 2 | |||
| 91, 5 | 18, 3 | 24, 3 | 4, 4 | 75, 7 | 13, 9 | |||
| 89, 9 | 27, 4 | 28, 7 | 7, 9 | 71, 3 | 19, 3 | |||
| 89, 5 | 35, 8 | 30, 1 | 10, 8 | 69, 9 | 25, 0 |
Мақ сарының ө німділігі қ ұ рылымдық элементтерге байланысты болады. Дақ ыл ү шін ө німді қ ұ раушы негізгі элементтерге: ө сімдік жиілігі ә рбір ө сімдіктегі тостағ аншалар мен дә ндер саны сондай-ақ олардың массалары жатады.
Сирек себілген нысандарда бұ л кө рсеткіштер жоғ ары болса, жиі себілгенде тө мендейтіні байқ алады. Мысалы, жай қ атармен гектарына 200 мың тұ қ ым себілген нысандарда ә рбір ө сімдіктегі орта бұ тақ тар саны – 7, 4 дана, тостағ анша – 10, 4, ал тостағ аншадағ ы тұ қ ымша саны – 32, 4 дана болса, ал 400 мың дана себілгенде бұ л кө рсеткіштер – 6, 2; 7, 4; 23, 0 дана ғ ана болғ ан. Яғ ни гектардағ ы ө сімдіктер жиілігі ө німінің қ ұ рылым элементтеріне айтарлық тай ә сер еткен. Сонымен қ атар тұ қ ым себу тә сілі мен мө лшері ө німділіктің басқ а да қ ұ рылымдық элементтеріне, ә рбір ө сімдіктегі тұ қ ым санына, оның салмағ ына жә не 1000 тұ қ ымның салмағ ына да ә серін тигізеді. Бұ л кө рсеткіштердің ө згеруіне тұ қ ым себу тә сілі мен мө лшері, дә ннің ірілігі жә не толысуы елеулі тү рде ық пал етеді. Себу тә сілі мен мө лшеріне байланысты тә жірибеде 1000 тұ қ ым салмағ ы 38, 8-42, 5 грамм аралығ ында ауытқ ыды.
Аталғ ан элементтердің ә рқ айсысының мө лшері қ оршағ ан орта ә серінен азаюы немесе кө беюі мү мкін. Ө нім элементтерінің жиынтығ ы жалпы тү сімді арттырады немесе тө мендетеді (5.23-кесте, 5.3-5.5-сурет).
5.23-кесте. Қ атар аралық пен себу мө лшерінің мақ сары дақ ылы 1000 тұ қ ымының салмағ ына, бір ө сімдік тұ қ ымның саны мен массасының ә сері
| Себілу мө лшері / 1000 тұ қ ым салмағ ы | Бір ө сімдіктегі тұ қ ымның саны | Бір ө сімдіктегі тұ қ ымның салмағ ы | ||||||||||
| Қ атар аралық, см | ||||||||||||
| 41, 1 | 40, 8 | 39, 9 | 38, 8 | 371, 2 | 336, 6 | 266, 7 | 207, 7 | 15, 2 | 13, 6 | 10, 6 | 8, 1 | |
| 41, 6 | 41, 2 | 40, 6 | 39, 4 | 405, 8 | 375, 2 | 277, 7 | 222, 6 | 16, 8 | 15, 5 | 11, 3 | 8, 8 | |
| 42, 1 | 41, 9 | 40, 9 | 39, 8 | 460, 2 | 402, 7 | 273, 5 | 224, 1 | 19, 4 | 16, 9 | 11, 2 | 9, 0 | |
| 42, 5 | 42, 2 | 41, 3 | 40, 5 | 504, 1 | 421, 4 | 285, 5 | 236, 09 | 21, 4 | 17, 8 | 11, 8 | 9, 5 | |
| 42, 1 | 41, 6 | 40, 9 | 40, 2 | 460, 5 | 378, 1 | 259, 9 | 224, 7 | 19, 4 | 15, 7 | 10, 6 | 9, 0 | |
| 41, 8 | 41, 2 | 40, 6 | 40, 1 | 429, 8 | 356, 6 | 257, 3 | 217, 6 | 17, 9 | 14, 5 | 10, 0 | 8, 7 |
5.3-сурет. Себілу мө лшері мен қ атар аралық тың 1000 тұ қ ым салмағ ына ә сері
5.4-сурет. Себілу мө лшері мен қ атар аралық тың бір ө сімдіктегі тұ қ ым санына ә сері
5.5-сурет. Бір ө сімдіктегі тұ қ ым саны, дана
Сыналғ ан себу тә сілдері мө лшерлері ішінде ө німділіктің қ ұ рылым элементтеріне оң ә серді мақ сарыны кең қ атар мен қ атар аралық енін 60 см, ал гектарына 200 мың дана тұ қ ым сепкенде мү мкіндік туады.
Дақ ылды кең қ атармен себу, жай қ атармен салыстырғ анда ә рбір ө сімдіктегі бұ тақ тар жә не тостағ анша сандарының артуына, оң дағ ы дә ндер саны мен салмағ ының кө бейетініне ық пал етеді.
2013 жылғ ы Жамбыл облысының тә жірибе станциясында (Бесағ аш ауылы) жү ргізілген тә жірибенің нә тижесі 5.24-кесте мен 5.6-5.10-суреттерде келтірілген.
5.24-кесте. Мақ сары дақ ылы сорттарының ө німділігі мен қ ұ рылымдық сипаттамасы
| № | Сорт | Ө сімдіктің тығ ыздығ ы, 1000 дана/га | Ө сімдіктің орташа саны, дана/ш.м. | Ө сімдіктің биіктігі, см | Бір ө сімдікте орта есеппен, дана | 1000 тұ қ ым салмағ ы, гр | Ө нім, ц/га | Қ осымша ө нім | |||
| бұ тақ | тостағ анша | Бір тостағ аншадағ ы тұ қ ым саны | ц/га | % | |||||||
| Милютинский- 114 | 580, 0 | 17, 4 | 59-70 | 4, 7 | 35, 0 | 35, 0 | 41, 8 | 11, 8 | - | - | |
| Нұ рлан | 583, 0 | 18, 0 | 70-85 | 7, 5 | 38, 0 | 38, 0 | 43, 0 | 17, 1 | 5, 3 | 44, 9 | |
| Ақ май | 576, 0 | 17, 3 | 80-100 | 8, 0 | 40, 2 | 40, 2 | 47, 4 | 22, 8 | 11, 0 | 93, 2 | |
| Иірқ ас | 582, 0 | 17, 5 | 50-65 | 12, 0 | 40, 0 | 40, 0 | 36, 0 | 21, 9 | 10, 1 | 85, 6 |
5.6-сурет. Мақ сары сорттары 1000 дә ндерінің массасы, г
5.7-сурет. Бір ө сімдіктегі бұ тақ, тостағ анша жә не бір тостағ аншадағ ы тұ қ ым саны.(орташа)
5.8-сурет. Мақ сары дақ ылының сорттарының қ алың дығ ы, дана/га
5.9-сурет. Мақ сары сорттарының ө німі, ц/га
5.10-сурет. Мақ сары дақ ылы сорттарының орташа саны, дана/ ш.м.
Жамбыл облысының табиғ ат-климаттық жағ дайында сыналғ ан мақ сары дақ ылының тө рт сортының ішінде ө зінің бейімделушілігімен, қ ұ рылымдық сипаттамасы жә не ө німділігі бойынша «Ақ май» сорты жоғ арғ ы кө рсеткішке ие болды (9.19-кесте). Кестедегі нә тижелер бойынша стандартты бақ ылау сорты Милютинский- 14 пен салыстырғ анда Нұ рлан сорты 5, 3 ц/га немесе 144, 9 % – артық ө нім, ал Ақ май сорты 11, 0 ц/га немесе 193, 2 % – артық ө нім, Иіркас сорты 10, 1 ц/га немесе 185, 6 % артық ө нім берді.
Осы алынғ ан зерттеу нә тижелерін сараптай келе Жамбыл облысының шаруашылығ ында «Ақ май» жә не «Иіркас» сорттарын ө ндіріске енгізу ұ сынылды.
|
|