Суармалы егіншілік жағдайында қытай бұршақ дақылын өсіру агротехнологиясы

Қ ытай бұ ршақ ты ө сірудің агротехникасы – оның ө сіп-дамуына оң ық пал ететін жағ дай жасауғ а бағ ытталуы қ ажет. Ауыспалы егістікте қ ытай бұ ршағ ының биологиялық ерекшелігін ескеріп, дұ рыс орналастыру ө те маң ызды рө л атқ арады. Мұ ндай жағ дайда бұ л дақ ылғ а алғ ы дақ ылдардың ә серін жә не бұ л дақ ылдың ө зінің басқ а дақ ылдардың ө німділігіне ә серін ескеру керек.

Қ ытай бұ ршақ дақ ылы ауруларғ а ұ шырамас ү шін – бұ л дақ ылды бір жерге қ атарынан екі жыл егуге болмайды. Бұ л дақ ыл жү гері, қ ант қ ызылшасы жә не басқ а да кейбір ауылшаруашылық дақ ылдары ү шін ө те жақ сы алғ ы дақ ыл болып есептеледі, ө йткені оның тамырындағ ы тү йнек бактериялар гектарына 30 кг таза азотты атмосферадан жинақ тайды, олардың біраз бө лігі ө німді жинап алғ аннан кейін топырақ қ абатында қ алып, оның қ ұ нарлығ ын арттырады.

Топырақ ты ө ң деу. Суармалы егіншілік жағ дайында топырақ ты қ ытай бұ ршағ ы ү шін ө ң деуден, орылғ ан егістіктен кейін топырақ ты 27–30 см терең дікке аударып жыртудан, оның алдында суару жә не дә нді себер алдында топырақ ты ө ң деуден тұ рады. Топырақ ты терең сү дігер жырту – топырақ тың сулы-физикалық қ асиеттері мен ө сімдіктің қ оректену режимін жақ сартып қ ана қ оймай, сонымен қ атар тамырдағ ы тү йнек бактерияларының дамуын тездетіп, қ ытай бұ ршақ дақ ылының ө німін де жоғ арылатады. Аудармалы соқ амен топырақ ты сү дігер жырту – тамыз–қ ыркү йек айларында кеш қ алмай жү ргізіледі. Дә нді себу алдындағ ы топырақ ты ө ң деудің негізгі мақ саты – арамшө птерді жою, топырақ ылғ алын сақ тау жә не егістіктің бетін тегістеу. Ерте кө ктемде егістікте ылғ алды жабу мақ сатында, аударылғ ан жерге кесе-кө лденең бағ ытта бір немесе екі ізді тырмалау жү ргізу тиімді болады.

Топырақ ты дұ рыс ө ң деу – егістікке ылғ алдың, қ оректік заттардың мол жиналуын, арамшө птердің жойылуын, зиянды жә ндіктермен, ауруларғ а қ арсы кү рес жү ргізуді қ амтамасыз етеді. Қ ытай бұ ршағ ының ө те жақ сы дамығ ан тамыр жү йелерінде тү йнек бактериялары қ ұ ралады, бұ лар аэробты микроорганизмдерге жатады. Топырақ та оттегі жетіспесе, онда дақ ылдың тамырында тү йнек бактериялары аз қ ұ ралады, ал бұ л олардың ауадан азот сің іру қ абілетін тө мендетіп жібереді. Сол себепті топырақ тың ауа алмасуын жақ сарту мақ сатында жү ргізілетін агротехникалық шаралардың мә ні ерекше. Ө йткені жақ сы ө ң делген топырақ тың сулы-физикалық қ асиеті, қ оректендіру тә ртібі жақ сарады, қ ытай бұ ршақ тамырында тү йнек бактериялары кө бейіп дамиды. Топырақ ты терең ө ң деу – қ ытай бұ ршақ дақ ылының ө німін арттырудың басты жолы болып табылады. Топырақ ты кө бінесе, қ айырмалы соқ амен 27-30 см-ге дейін терең дікке кейде одан да тө мен жыртады. Соқ аның артына тырма тіркегенде, жыртылғ ан жердің беті тегістеліп, ірі топырақ кесектері уатылады, жер жырту сапасы жоғ арылдайды. Ал жыртылу қ абаты тайыз жерлерді, терең қ опсытқ ыш қ ұ ралдармен немесе қ айырмасыз соқ амен, культиваторлармен ө ң дейді.

Қ ытай бұ ршақ дақ ылы кеш себілетін дақ ыл. Қ азақ станның оң тү стік-шығ ыс жағ дайында бұ л дақ ылды егуді дала жұ мыстары басталғ аннан соң 35–40 кү ннен кейін бастайды. Бұ л уақ ытқ а дейін арамшө птер қ аулап ө сіп, топырақ тығ ыздалады, сондық тан топырақ ты дә нді себер алдында міндетті тү рде 2–3 рет культивациялау қ ажет. Қ атар аралық ты культивациялағ анда арамшө птер толық жойылмайды, себебі арамшө птер жаз бойы кө ктеп шығ а береді. Оларды жою ү шін гербицидтер қ олданылады.

Бірінші жә не екінші культивацияны 6–8 см терең дікте, атмосфералық ылғ ал тү скен соң жә не арамшө птер шық қ ан соң жү ргізеді. Ал соң ғ ы культивацияны 5–6 см терең дікте дә нді егер алдында жү ргізеді. Тұ қ ымды себу алдындағ ы топырақ ты ө ң деудің негізгі агротехникалық тә сіліне топырақ ты нығ ыздау жатады. Бұ л тә сіл тұ қ ымның бірдей терең дікте жатуы мен егістіктің бетінің тегістелуіне жә не топырақ бетінің желмен ұ шпауына себеп болады.

Топырақ ты негізгі жә не тұ қ ым себу алдындағ ы ө ң деу кезінде жыртылғ ан топырақ тың бетінің тегістігіне аса назар аудару қ ажет, ө йткені сә л де болса топырақ бетінің біркелкі тегіс еместігі, комбайн жаткасының біркелкі жұ мыс істемей – бұ ршақ ты жоғ ары биіктікте қ ырқ уына алып келіп, ө німділікті жоғ алтуғ а, яғ ни шығ ынғ а ә келіп соғ ады. Топырақ бетін тегістеу негізінен кү зде немесе ерте кө ктемде топырақ қ абатында ылғ ал бар кезінде жү ргізеді, бұ л топырақ ылғ алының булануын тежеуге кө мектеседі.

Қ ытай бұ ршағ ы дақ ылын масақ ты дә нді дақ ылдардан кейін орналастырғ анда, алғ ы дақ ылдардың ө німін жинап алғ аннан кейін топырақ ты сыдыра ө ң деп, тың айтқ ыштар береді. Бұ дан 12-14 кү н ө ткен соң топырақ ты шолақ тү ренді соқ амен жыртады. Қ ант қ ызылшасы, картоп жә не басқ а кеш жиналатын отамалы дақ ылдардан кейін топырақ ты бірден жырту қ ажет.

Қ ытай бұ ршағ ын арамшө птер, ә сіресе, алғ ашқ ы даму кезінде қ атты зақ ымдайтындық тан оларғ а қ арсы кү ресті дер кезінде жү ргізу керек. Егістіктегі біржылдық қ ос жарнақ ты жә не астық тұ қ ымдас арамшө птерге қ арсы линурон препаратын ашық сұ р жә не ашық кү рең топырақ ты жерлерде 2-3 кг/га жә не кү рең топырақ та 3-5 кг/га мө лшерінде енгізілген жө н. Линуронның ә серінен қ ызылқ ұ йрық, алабота, мысық қ ұ йрық, тауық тары жә не басқ а да біржылдық арамшө птер толық жойылады. Линуронды топырақ қ а, тұ қ ымды себуге 1-2 кү н қ алғ анда, тұ қ ым себумен бір мезгілде немесе сеуіп болғ аннан кейін, бірақ ө ніп шығ уғ а 3-4 кү н қ алғ анғ а дейін жұ мсайды.

Прометрин, амибен жә не дифенамид де тиімді гербицидтер қ атарына жатады. Оларды тұ қ ым себу немесе тұ қ ым кө ктеп шығ ардың алдында 1, 5-2, 5 кг/га мө лшерінде қ олданса, арамшө птер жақ сы жойылады. Прометринді топырақ тың ү стің гі бетіне тұ қ ымды сепкеннен кейін бірден немесе 1-2 кү н ө ткізіп барып, бү ркеді де, соң ынан жең іл тырмалау арқ ылы сің іріледі. Ө те жақ сы гербицидтердің қ атарына жататын трефлант жә не нитрофор біржылдық астық тұ қ ымдас жә не қ ос жарнақ ты арамшө птердің сү йіршіктерін жояды.

Жақ сы тегістеліп, ө ң делген топырақ тарғ а гербицидтер біртегіс бү ркіледі. Сонымен қ атар топырақ ылғ алдылығ ы жеткілікті мө лшерде болуы керек. Егер ылғ алдың мө лшері шамадан артық немесе аз болса, гербицидтердің арамшө птерге ә сері кемиді.

Трефланды 2-3 кг/га дозасында тұ қ ымды сепкенге дейін, оны ауыр тырмалармен топырақ қ абатына енгізіп жібереді. Ал прометринді 2 кг/га дозасында, линуронды 1-2 кг/га дозасында ө скін шығ уғ а 3-4 кү н қ алғ анда береді.

Базагран дә рісі – қ ос жарнақ ты арамшө птер – жусанжапырақ ойраншө пті – Ambrosia artemisiifolia, шашақ ты гү лтә жін – Amarantus paniculatus, кә дімгі сарық ытай бұ ршағ ыуды – Xanthium strumarium жә не тағ ы басқ аларды жояды. Оны вегетация кезең інде топырақ қ абатына ә сер ететін қ осымша гербицид ретінде қ олданылады. Қ ытай бұ ршақ егістігін базагрон дә рісімен бірінші жә не ү шінші жапырақ пайда болу фазасында пайдаланғ ан тиімді.

Қ ытай бұ ршақ дақ ылы ө зінің вегетациялық кезең інің ұ зақ тығ ы жө нінен ү ш топқ а бө лінеді:

Ерте пісетін сорттар – вегетациялық кезең і 90–100 кү н, сорттары: Корсай, Бизок, Калория, Альтоне, Мерит, Троси, Форрест, Конт;

Орта мерзімде пісетін сорттар – вегетациялық ө сіп даму кезең і 110-115 кү н, сорттары: Харди, Боссир, Великан;

Кеш пісетін сорттар – вегетациялық кезең і 120-130 кү н.

Сонымен қ орыта келгенде, топырақ ты ө ң деу жү йесі алғ ы дақ ылдарғ а, танаптың жағ дайына, яғ ни топырақ тың ылғ алдылық дә режесіне, арамшө птермен ластануына, топырақ тың механикалық қ ұ рамына, қ ұ рылымына, қ ұ рылысына, алғ ы дақ ылдардың биологиялық ерекшеліктеріне жә не басқ а да жағ дайларғ а байланысты.

Тың айтқ ыштар беру. Қ ытай бұ ршақ дақ ылының ө німінің қ алыптасуына берілген тың айтқ ыштардың ық палы зор.

Бактериалдық тың айтқ ыштар (нитрагин, ризотрофин) дақ ылдарды себу алдында бұ л тың айтқ ыштар 1 л суғ а 100-150 кг тұ қ ымды дә рілеуге жететіндей ерітіліп, алынғ ан ерітіндіні тұ қ ымдарғ а бү ркіп шашып, кү рекпен ұ қ ыпты тү рде араластырады. Бактериалдық тың айтқ ышпен ө ң делген тұ қ ым сол кү ні егілуі қ ажет, ө йткені дә ндегі бактериялар тез ө ліп қ алады, сондық тан ө ң делген тұ қ ымды екпей екінші кү нге қ алдырса, оны қ айтадан бактериялармен ө ң деу қ ажет.

Микротың айтқ ыштардың, ә сіресе, молибден тың айтқ ышының қ ытай бұ ршақ егістігіне ық палы зор, ол тү йнек бактерияларын стимуляциялап, олардың азотты жинақ тауын кү шейтеді. Қ ытай бұ ршақ дақ ылы тұ қ ымының дә нін молибден микротың айтқ ышының 10-13 грамын 1 л суғ а ерітіп, сол ерітіндіні бір центнер дә нге жұ қ тырып ө ң деу қ ажет. Ауыл шаруашылығ ында молибденді тың айтқ ыштар ретінде аммоний молибдаты мен натрий молибдаты қ олданылады, олардың қ ұ рамында 50-36% молибден болады.

Бактериалды тың айтқ ыштармен ө ң делген дә н егілген соң, ү степ қ оректендіру мақ сатында азот тың айтқ ыштарын беру ө німділікті арттыруғ а оң тайлы ық пал етеді. Берілетін азотты тың айтқ ыштың оптималды дозасы 45–60 кг бір гектарғ а немесе 1, 5-2, 0 ц/га мө лшерінде аммиак селитрасын беру тиімді. Фосфорлы жә не калийлі тың айтқ ыштар тү йнектердің пайда болуына жә не қ ытай бұ ршағ ының ө німділігін арттыруғ а ә сер етеді. Бұ л тың айтқ ыштарды жерді негізгі жырту кезінде, топырақ тағ ы олардың мө лшері мен алынғ ан жоспарланғ ан ө німнің ө зімен бірге алып кетуін, есептеу арқ ылы береді. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ына байланысты 3-4 ц жай суперфосфат жә не 1-1, 5 ц калий тұ зы бір гектарғ а шектеліп беріледі.

Себу мерзімі. Қ ытай бұ ршақ дақ ылы тұ қ ымының оптималды себу мерзімін ә р аймақ тың топырақ -климаттық жағ дайының ерекшелігіне байланысты, тұ қ ымды себу терең дігіндегі топырақ тың жылыну дә режесін, егілетін сорттың биологиялық ерекшелігін жә не басқ а да факторларды ескеріп анық тайды.

Жамбыл облыстық тә жірибе станциясында жү ргізілген тә жірибе нә тижелері бойынша, қ ытай бұ ршағ ын себудің оптималды мерзімі анық талғ ан, бұ л – сә уір айының ү шінші онкү ндігі. Осы мерзімде егілген қ ытай бұ ршағ ының рентабельділігі 28%, ал сә уір айының екінші онкү ндігінде егілгенде рентабельділік 17, 6%, мамыр айының бірінші онкү ндігінде егілгенде 10%, ал мамыр айының ортасы мен соң ында егілген егістіктің рентабельділігі жоқ болғ ан. Қ ытай бұ ршағ ын сә уір айының ү шінші онкү ндігінде сепкенде де топырақ та оң тайлы гидротермиялық режим сақ талғ ан. Қ ытай бұ ршағ ын ө те ерте мезгілде еккен кезде, ол кө пке дейін шық пайды, кейіннен кешігіп сиректелген ө скін шығ ып, кө ктемнің қ айта соғ атын суығ ына ұ шырап ө німділігін тө мендетеді. Ал кеш егілген кезде, топырақ тың беткі қ абаты ө те кеуіп кеткендіктен дә н нашар жә не ө те сирек ө неді, ал қ ытай бұ ршағ ының ө те кеш егілетін сорттары (Казахстанская-200) ерте кү здік суық қ а ұ рынып, тек 50-60%-ы ғ ана ө ніп шығ ады.

Себу ә дістері мен нормалары. Қ ытай бұ ршағ ы дақ ылын себу ә дістері мен себу нормасының оптималды жағ дайлары ә р шаруашылық ү шін егілетін сортына, топырақ -климат жағ дайына жә не қ олданылатын агротехника дең гейіне байланысты дә л анық талып зерттелуі қ ажет. Жамбыл облыстық тә жірибе станциясында жү ргізілген тә жірибе нә тижелері бойынша, ең жақ сы себу ә дісіне кең қ атарлы, қ атар аралық тары 60 см ұ сынылады. Мұ ндай себу ә дісі кезінде алынғ ан ең жоғ арғ ы биологиялық ө німділік – 25, 9 ц/га, ал ең жоғ арғ ы рентабельділік (40%) қ ытай бұ ршағ ын гектарына 550 мың дана дә н нормасымен еккенде алынды.

Кү ннің жарығ ы кө п тү сетін алқ аптарда қ ытай бұ ршағ ын екі жақ ты ленталық ә діс бойынша қ атар аралық тарын 60х15 жә не 60х20 см етіп егуге болады. Ө німділік (25, 9 жә не 25, 4 ц/га) болғ анда рентабельдік дең гейі кең қ атарлы себу кезінде 40%, ал екіжақ ты ленталық ә діспен сепкен кезінде 21% болды. Арамшө птерден таза танаптарда қ ытай бұ ршағ ын тұ тас қ атарлық ә діспен қ атар аралық тары 15 см етіп егуге болады, бірақ бұ л ә діс рентабельді емес, ө йткені топырақ арамшө птермен кө п ластанады.

Егістікті кү ту. Қ ытай бұ ршағ ы егілген егістікті кү ту жү йесі топырақ ты борпылдақ -қ опсығ ан, ылғ алды кү йінде жә не арамшө птерден таза ұ стауғ а бағ ытталуы қ ажет. Қ ытай бұ ршағ ы себілгеннен кейін, егістік топырағ ын дің гекті нығ ыздағ ышпен таптап, нығ ыздау қ ажет, бұ л дә ннің топырақ пен жанасуын кү шейтіп, ө скіндердің қ алың болып шығ уын тездетеді. Ө скін шық қ анша егістікте арамшө птер тез шығ атындық тан оларды гербицидтер мен егілген қ атарларғ а кө лденең -перпендикуляр бағ ытта тырмалауды пайдалану арқ ылы жоюғ а болады. Егістікті тырмалауды қ ытай бұ ршақ ө скінінің бойы 1-1, 5 см-ге жеткенде жү ргізуге болады. Тырмалауды дақ ылдың негізгі жапырақ тары шық қ ан кезде егілуге кө лденең бағ ытта, ауа райы қ ұ рғ ақ кезде, кү ннің екінші жартысында жү ргізген пайдалы, бұ л кезде ө скін сынбай жақ сы сақ талады.

Қ азақ станның Оң тү стік облыстарының топырақ -климат жағ дайында қ ытай бұ ршақ дақ ылының жақ сы ө німін тек суармалы егістік жағ дайында алуғ а болады. Оптималды су режимі ө скін шық қ аннан бастап гү лдеу фазасына дейін топырақ ылғ алдылығ ын 70%, ал гү лдеуден массалық бұ ршақ дә нінің қ алыптасу фазасына дейін 80%, ал толық пісу фазасында ең кіші су сыйымдылығ ының 70%-дан кем болмауы жағ ын қ арастыру қ ажет. Топырақ тың қ атар аралығ ын ө ң деу мен кең қ атарлы жә не екіжақ ты себу тә сілдерінің керектігі белгілі, олар арамшө птерді жойып, топырақ тың ө сімдікке қ олайлы тығ ыздығ ын сақ тап, оның дамуы мен ө німділігінің артуына оң ық пал етеді. Бірінші қ атар аралық топырақ ты қ опсыту 6-7 см терең дікте жү ргізіледі, екінші қ атар арлық ты ө ң деуді 10-15 кү н ө ткен соң, 10-12 см терең дікте жү ргізеді. Егер осы екі қ опсытудан кейін топырақ та арамшө п ө сетін болса, онда оларды қ олмен жұ лып жою шаралары қ олданылады. Ү шінші жә не одан кейінгі қ опсытулар егістіктің арамшө птермен ластану дә режесіне байланысты жү ргізіледі. Қ ытай бұ ршағ ы егілген егістікті бү кіл вегетация кезең інде таза ұ стау қ ажет.

Ө німді жинау. Қ ытай бұ ршағ ының дә нін жинау – оның жапырақ тары сарғ айып тү скен кезде жә не дә ні 90-95% піскен кезде бірден комбайн арқ ылы жү ргізіледі. Қ ытай бұ ршағ ын жинау кезінде негізгі назар аударатын жағ дай ө німнің ысырап болмай ө те қ ысқ а уақ ыт ішінде таза жиналуы. Қ ытай бұ ршақ дақ ылын жинау – аймақ тың ауа райының ерекшелігіне, егістіктің арамшө птерден тазалығ ына жә не басқ а да жағ дайларғ а тікелей байланысты. Оны жинау тікелей комбайнмен жү ргізіледі. Егер оны бө лектеп орып дестелеп жинайтын болса, онда шығ ын кө п болады. Комбайн жаткасын тө мен оратын етіп реттейді. Жоғ ары орғ ан кезде, тө мендегі ең маң ызды дә ндері қ алып қ ояды. Қ ытай бұ ршағ ының дә ні тү сіп қ алмау ү шін мотовиланың жылдамдығ ын азайтып, ені 100-150 мм болатын жазық белдікпен қ аптайды. Дә ннің ұ сақ талып бө лінуін болдырмас ү шін барабанның айналымын 400-450 айналым/мин-ке дейін азайтып, Нива немесе Енисей комбайндарының дә н шығ атын тесігінің ө лшемін 40 мм дейін азайтады, барабанның алдың ғ ы жағ ындағ ы дә н шығ атын тесікті 39 мм, ал шығ у тесігін 28 мм реттеп келтіреді, егер дә н массасының ылғ алдылығ ы кө п болса, онда дә н шығ атын тесікті 26, 22 жә не 10 мм-ге дейін кішірейтеді. Қ ұ рғ ақ дә нді жинау кезінде СК- 4 комбайнының дә н шығ атын тесігінің диаметрі 24-28 мм, ал дә ннің шығ у тесігі 12 мм, ал дә н ылғ алды болса, онда шығ у тесігінің ө лшемі 14 жә не 8 мм дейін барады. Қ ытай бұ ршақ дақ ылының дә ні жиналып біткеннен кейін оны тазалап, 10-12% ылғ алдылық қ а дейін кептіру керек. Жиналғ ан дә нді жабық жерге орналастырып, оны мұ қ ият жауып қ ою керек. Осы жоғ арыда айтылғ ан комплексті агротехникалық жағ дайларды толық дұ рыс орындағ ан жағ дайда Жамбыл облысының табиғ ат-климат жағ дайында қ ытай бұ ршақ дақ ылын18-20 ц/га-ғ а дейін ө нім алуғ а болады.