Рапс майын алу технологиясы

Май алуда май сық қ ыштық тә сілді қ олдану. Соң ғ ы жылдары Қ азақ стан Республикасында майлы ө сімдіктерден май шығ ару ө ндірісі екі есе ө сіп, ал кейбір облыстарда ү ш есеге жетіп отыр. Ал бірнеше облыстарда олардың кө лемі дә нді дақ ылдармен бірдей (мысалы, Солтү стік Қ азақ стан облысы). Бұ л кө рсеткіш ө сімдік майын пайдалану дең гейі, ө ндіру дең гейінен тө мен қ алып бара жатқ анын кө рсетеді. Қ Р Ауыл шаруашылығ ы министрлігінің деректері бойынша импортқ а шығ аратын ө сімдік май мө лшері 60 млн долларғ а жетті.

Бү гінгі таң да ә лемде ө сімдік майын ө ндірудің, 70 – 80% ірі арнайы май сық қ ыш зауыттарда ө ндіріледі. Олардың негізгі тә сілі майлы ө сімдік дә нін тазалап, майдалап арнайы тізбекті буландырғ ыштарда жең іл еріткіш сұ йық тық тармен ерітіп бө лініп алады. Ал жергілікті шағ ын жә не орташа кә сіпорындарда ө сімдік майының 20-30%-ы ө ң деуден ө ткізіледі.

Қ азақ стан Республикасында ірі арнайы май сық қ ыш зауыттар санаулы ғ ана болғ андық тан, еліміздің кө п жерлерінде май дә нін алысқ а тасымалдап кө лік шығ ыны кө п жұ мсалады. Сондық тан ө з қ ұ ны 25-30%-ғ а кө бейеді.

Қ азіргі кезде республикамыздағ ы негізгі ө ндірісінде қ олданыста жү рген Ресей мен Қ ытай май сық қ ыштары. Олардың артық шылық жә не кемшілік жақ тары да бар. Мысалы, елімізде кең таралғ ан Ресей май сық қ ыштарының – олар ө те қ арапайым жасалғ ан, пайдалануғ а ың ғ айлы. Бірақ олар майды аз шығ арады, сапасы тө мен жә не энергияны кө п жұ мсайды. Қ ытай майсық қ ыштары майды кө п шығ арады, бірақ та олардың шнектері баяу айналатын болғ андық тан майлы дә нді алдын ала қ ыздырып уақ тауды керек етеді. Оралмалы шнектерінің жұ мыс істеуі 40–60 сағ атқ а ғ ана жарайды. Содан кейін оларды алмастыру керек. Ал біздің жағ дайымызда ол қ иындық тудырады.

Ә лемдегі жаң а технологияның бірі экструзиялық технология болып отыр. Оның артық шылығ ы май шығ аруғ а керекті қ осымша жұ мыстар (ұ сақ тау, булау, жылу сору жә не қ ысу) бір машинада істелінеді. Бұ л тез айналатын шнектің кө мегімен жасалынады. Шнек орамаларының айналымы қ озғ алысының ең тиімді айналу жиілігі n= 300-550 айналу/минут аралығ ында болады.

Елімізде май ө ндірудегі экономикалық тиімді ә дісі негізінен кіші жә не орта кә сіпорындарда болғ андық тан келешекте сағ атына 100 – 250 кг ө нім беретін май сық қ ыштар сұ ранысқ а ие болып отыр.

Майлы дә нді майдалаудың май сығ уда тиімді екені белгілі. Ал тез айналатын шнекті май сық қ ыштарда ірілеу етіп майдалау шнек орамаларының май дә ніне ұ рылуынан болады жә не ол ә рі қ арай сығ ылуғ а ұ ласады. Демек, тез айналу кезіндегі екпінді кү штің ә сері энергетикалық ү немділігін арттырады.

Ө сімдік майларын ө ндіруде Қ азақ стан мен Ресей ө зінің мү мкіншілігін толық пайдаланбай, 50 пайызғ а дейін оны шетелден тасымалдайды. Бір адам басына шақ қ анда Қ азақ станда ө сімдік майлары 14, 1 доллар, Ресейде 31, 5 доллар жә не Батыс Еуропада 50, 5 доллар тұ рады. Сондық тан тағ амдық маймен елді қ амтамасыз ету ү шін, ө сімдік майлардың маң ызы жә не рө лі ө те зор, себебі жоғ ары сапалы май ө німінің сұ ранысын, тек қ ана ө сімдік майлары арқ ылы қ амтамасыздандырады.

Рапс дә нін нығ ыздау жә не экстракциялау арқ ылы алады. Оны екі: тазартылғ ан дезодоранталмағ ан /сортка бө лінбейді/ жә не тазартылмағ ан бірінші жә не екінші сорттар тү рде шығ арады. Тазартылғ ан дезодоранталмағ ан бірінші сорт жә не тазартылмағ ан екінші сорт техникалық мақ сатта пайдалануғ а жіберіледі.

Органолептикалық жә не физикалық -химиялық сапа кө рсеткіштері МЕМ СТ 8988-77 " Рапс майы. Техникалық шарт" / код ОКП 314123, ТН ВЭД 1514/ талаптарымен шектеледі.

Тазартылғ ан рапс майының кепілдік сақ талу мерзімі – жасалғ ан кү ннен бастап бір жыл. Ө сімдік майын ө ндіру негізі екі топтан: майларды шығ аратын шикізаттан – кү нбағ ыс, мақ та, Қ ытай бұ ршақ, рапс, т.б. жә не тазарту ә дістерінен (рафинациялау) – фильтрлеу, гидраттау, тазарту, дезодорантау, т.б. тұ рады.

Жоғ арыда айтылғ андай ө сімдік майын екі ә діспен – нығ ыздау немесе экстракциялау арқ ылы алынады. Нығ ыздап алуда майды шнекті нығ ыздағ ышта қ ысыммен бө леді. Экстракциялық тә сіл майды бензинмен ерітіп ә рі қ арай су буымен дистиляциялау арқ ылы бө луге негізделген.

Экстракталғ ан май тағ амғ а арналғ ан болса, міндетті тү рде тазартылады жә не дезодоранттылады (1, 2-сызба).

Технологиялық операциялар

1-сызба. Ө сімдік майларын ө ндіру (толық тазартылмағ ан шикі май)

2-сызба. Ө сімдік майын толық тазарту сызбанұ сқ асы

Ө сімдік майлары тазарту ә дісіне байланысты: тазартылмағ ан, механикалық тазартудан ө ткен май (сү зу арқ ылы, центрифуга ә дісін пайдалану немесе тұ ндыру), гидратталғ ан май – ыстық сумен (70⁰С) буландырылғ ан, тазартылғ ан май (рафинирленген) сілтемен ө ң делген, (майдың тү сі мө лдір, тұ нбасыз, ө зіне тә н дә мі жә не иісі); дезодоратталғ ан май – вакуумда қ ұ рғ ақ ыстық пармен 170-230°С ө ң делген болып бө лінеді. Май тү ссіз, мө лдір болады.

Стандарт бойынша органолептикалық жә не физикалық -химиялық кө рсеткіштеріне қ арай ө сімдік майлары сорттарғ а бө лінеді. Тазартылғ ан май бір сортпен шығ арылады.