Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері. Арамшөптерді жою шаралары

Ауылшаруашылық дақ ылдарымен салыстырғ анда арамшө птердің мынадай биологиялық ерекшеліктері бар:

Арамшө птер ө те ө сімтал келеді. Мысалы, кә дімгі гү л тә жі арамшө бінің бір ө сімдігі 500 мың тү йір тұ қ ым береді.

Арамшө птердің тұ қ ымы ә ртү рлі жолдармен кең істікке тез таралады (жел – су – мал – адам – кө лік – қ ұ с – кө ң арқ ылы).

Арамшө п тұ қ ымдарының ө сіп-ө ну кезең дері ә ртү рлі болады, яғ ни олар бір мезгілде шығ ып кө ктемейді, сондық тан оларды егін себер алдында бірден жойып жіберуге мү мкіндік жоқ.

Арамшө птердің тұ қ ымы топырақ та ұ зақ жатса да, ө зінің ө сіп-ө ну қ абілетін сақ тайды. Мысалы, дала қ алуенінің тұ қ ымы ө зінің ө нгіштік қ абілетін топырақ та 20 жыл бойы сақ тайды, ал қ ызылша гү л тә жісі тұ қ ымы 40 жыл, дала шырмауығ ы 50 жыл жатса да ө лмейді.

Арамшө птер сыртқ ы ортаның қ олайсыз жағ дайларына (ыстық қ а, суық қ а, қ ұ рғ ақ шылық қ а) ө те тө зімді келеді. Бірқ атар арамшө птердің жас ө ркендері – 10-11⁰ С суық қ а тө зе алады.

Кө птеген арамшө птер ө зінің вегетативтік мү шелері арқ ылы ө ніп-ө седі. Мұ ндай ө сіп-ө нудің потенциалдық мү мкіншілігі зор, ө йткені бір ө сімдікте мың дағ ан вегетативтік бү ршіктер болады, ал ә р бү ршік жаң а ө сімдік береді.

Арамшө птердің тұ қ ымдары топырақ тың беткі қ абатында-ақ немесе болмашы терең дікте жатып та жақ сы ө сіп-ө неді.

Кө ктемгі егіс алдындағ ы топырақ ты ө ң деу арқ ылы осы кезең де пайда болғ ан арамшө птерді жоюғ а болады. Арамшө птерді жоюда егін сепкеннен кейінгі – тырмалау, ә сіресе отамалы дақ ылдардың қ атар аралығ ын культивациялау ерекше орын алады. Ерте піскен дақ ылды жинау кезінде немесе жинап алғ аннан кейін дереу аң ызды 6–8 см терең дікте дискілі сыдыра арқ ылы ө ң дейді.

Эрозия бар жерлерде аң ызды сыдыра ө ң деу ү шін культиваторлар қ олданылады. Олар топырақ ты 10-15 см терең дікке дейін ө ң дей отырып, аң ызғ а 70-90% дақ ыл сабағ ын қ алдырады. Қ оршағ ан ортаны ә ртү рлі препараттармен ластамай, табиғ атты қ орғ ау ү шін арамшө птерді биологиялық ә діспен жоюдың маң ызы зор.

Арамшө птерді жоюдың биологиялық жә не химиялық шаралары бар.

1. Биологиялық кү рес деп олардың табиғ и жауларын оларғ а қ арсы пайдалануды айтады. Мә дени ө сімдіктердің ерекшелігі мен арамшө птердің тү рлеріне байланысты биологиялық ә дістің ә ртү рлі тә сілі қ олданылады. Олардың ішіндегі бастылары мыналар:

Насекомдар мен жұ мырқ ұ рттарды қ олдану. Мысалы, қ ызыл кекіреге қ арсы кекіре жұ мырқ ұ ртын, арамқ ытай бұ ршағ ыуғ а – бізтұ мсық ты, қ алуенге – жапырақ кеміруші қ оң ыздың дернә сілін қ олданады. Кү нбағ ыс сұ ң ғ ыласына қ арсы фитомиза шіркейін қ олдану – оның тұ қ ымының ө німін 70 пайызғ а дейін кемітеді. Жусан жапырақ ты ойраншө пке қ арсы ойраншө п кө белегін қ олданады.

Арамшө птердің генеративті органдарын зақ ымдау мақ сатымен фитопатогендік микроорганизмдерді қ олданады. Мысалы, альтернария саң ырауқ ұ лағ ының споралары дала арамқ ытай бұ ршағ ыауының сабағ ына тү ссе, тез ө сіп, кө бейіп аталғ ан паразиттік арамшө пті екі аптаның ішінде жойып жібереді. Қ ызыл кекіреге қ арсы кекіре тот ауруын пайдаланады. Қ орытып айтқ анда, арамшө птермен биологиялық ә діс арқ ылы кү ресу – болашағ ы зор шаралардың бірі.

2. Химиялық кү ресу шаралары арамшө птерді жоятын ерекше химиялық заттарды қ олдануғ а негізделген. Олар:

1) ө сімдіктерге жапырағ ы жә не басқ а топырақ ү стіндегі мү шелері арқ ылы енетіндер (карбин – солан – бетонал, реглон), бұ л гербицидтерді тек ө сіп-ө ніп келе жатқ ан арамшө птер ү шін қ олданады;

2) тамырлары немесе ө скіндері арқ ылы енетіндер (симазин – пролазин – трефлан, т.б). Бұ ларды ө сімдіктер тамырларына ә сер ететін гербицидтер деп атайды жә не арамшө птер тұ қ ымы кө ктегенге дейін топырақ қ абатына енгізеді;

3) Жапырақ тар мен тамырлары арқ ылы ө сімдікке енетіндер (атразин, прометрин, полидим, далапон). Бұ л гербицидтерді комплексті ә сер ететін препараттар деп атайды.

Арамшө птермен биологиялық кү ресте ең басты кө ніл аударатын мә селе ол – қ ауіпсіздік. Зиянкестерді белгілі бір жерде кө бейте отырып, оларды ұ зақ мерзім ашық тырады, осыдан кейін оларғ а ә ртү рлі ө сімдіктерді оның ішінде осы насекомдар биологиялық кү рес ү шін пайдаланылатын екпе дақ ылдарды да ұ сынып кө реді. Ұ зақ уақ ыт бойы ө зінің заң ды қ орегі арамшө птерден айырылғ андары басқ а қ орекке ауыспастан тіршілігін жоятын болса, олар ойдағ ыдай ө тті деп есептеледі. Мысалы, кү нбағ ыс егіндігінде сұ ң ғ ыламен кү ресуге фитомиза шыбынын қ олданудан пайдалы тә жірибе бар.

Биологиялық ә дістің нә тижесінде сұ ң ғ ыланың 82–90 жойылды. Осы арамшө птерді азық етуші – фитомиза – ә р гектарғ а 500 - ден 1500- ге дейін фитомиза жіберіледі. Танапты фитомизациялау деген термин енгізілді.

Кекіреге – қ арлы-кекіре қ ұ рты (нематоды) қ олданылады. Осының нә тижесінде арамшө птің 22%-ы жойылып 30%-ы қ ұ рттың жеуінен шіріп, ө сімдіктің таралып ө су қ абілетін жойды.

Ең бір қ ауіпті карантиндік арамшө п жусан жапырақ ты амброзия. Бұ л арамшө пке қ арсы амброзияны залалдайтын фузориум, амброзия темір қ оң ызы қ олданылады. Дала шырмауығ ына қ арсы – филлотрета қ оң ызын, шырмауық қ аракү йесін, тең біл қ анатты орафория шыбынын қ олданады.

Қ амыспен кү ресте – беде егісін пайдалану. Қ амыс жерасты сулары жақ ын жатқ ан учаскілердегі топырақ тың ылғ алы жоғ ары болғ анда ғ ана ө сіп-ө неді.

Ал беде – тамырының кү шті су тарқ ыштық ерекшелігі мен қ амыстан ылғ алды тартып алып, топырақ ты кептіреді, сө йтіп арамшө пті қ ұ ртады.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау шаралары. Жоғ арыда келтірілген сақ тану шаралары жү зеге асырылғ анымен, гербицидтер ауамен сумен жә не басқ а жағ дайлармен қ оршағ ан ортағ а жайылып кетуі, оғ ан зиян келтіруі мү мкін. Сондық тан гербицидтерді қ олдану кезінде табиғ атты қ орғ ау жағ ында қ арастыру керек. Ол ү шін топырақ ты, ауаны, су қ ұ бырларын, азық -тү лікті, мал азық тық ө німдерді, ара, қ ұ с, жануарлар мен ө сімдіктерді улы химикаттардан сақ тау қ ажет. Сонымен қ атар гербицидтерді қ олдану ә дістерін, мерзімі мен мө лшерін жә не қ олдану техникасын дә л анық тай білген жө н. Гербицидтер топырақ тағ ы микроорганизмдердің ә серімен ыдырайтын болғ андық тан, олардың белсенділігін арттыру ү шін жерді дер кезінде дұ рыс ө ң деу, топырақ бойындағ ы ылғ алды сақ тау, улылығ ы аз препараттарды қ олдану жә не оларды ұ сынылғ ан мө лшерде жұ мсау сияқ ты істерді жү зеге асыру керек. Бұ л кө рсетілген шаралар қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а елеулі септігін тигізеді.