Ауыспалы егістіктер. Ауыспалы егісте дақылдарды кезектестіру

Ауыспалы егіс дегеніміз – ауылшаруашылық дақ ылдары мен бос танаптарын уақ ыт жә не территория бойынша ғ ылыми негізде кезектестіріп отыру. Танаптардағ ы ауылшаруашылық дақ ылдарының ауыспалы егісте кезектесу ретімен ауысып келіп отыру тә ртібін ауыспалы егіс сызбасы (схемасы) деп атайды.

Онда ауыспалы егістегі дақ ылдар мен танаптардың кезектесу реті орнатылады. Дақ ылдар мен бос жерлер ауыспалы егіс сызбаасында кө рсетілген ә р танаптан ө з кезегімен ө ту кезең і – ротация деп аталады. Ротация ұ зақ ытылығ ы ауыспалы егіс танаптарының санына тең болады. Ауыспалы егістегі танаптар саны дақ ыл қ ұ рамына жә не олардың, қ атынасына, сонымен қ атар жер бедеріне, топырақ ерекшеліктеріне жә не т.б. жағ дайларғ а байланысты болады.

Ауыспалы егісте дақ ылдардың ауысуы жылдық немесе кезең дік болуы мү мкін. Д. И. Прянишников дақ ылдарды кезектестіру қ ажеттілігінің негізгі химиялық, физикалық, биологиялық, экономикалық сияқ ты 4 тү рлі себебін атап кө рсеткен.

Ауыспалы егіс сызбасын қ ұ ру кезінде топырақ тың қ ұ нарлығ ына ә сер ету дә режелері бойынша барлық алғ ы дақ ылдар: ө те жақ сы, жақ сы, қ анағ аттанарлық болып бө лінеді жә не мынадай топтарды қ ұ райды:

1. Таза (бос) жә не бос емес парлар. 5. Техникалық

2. Кө пжылдық шө птер. 6. Кү здік дә нді-дақ ылдар.

3. Дә нді бұ ршақ тектес. 7. Жаздық дә нді-дақ ылдар.

4. Отамалы. 8. Біржылдық шө птер.

Таза пар деп бү кіл вегетация кезең індегі ауылшаруашылық дақ ылдары ө сірілмейтін танапты айтады. Таза пар ылғ алдылық, қ оректік заттардың жинақ талуын қ амтамасыз етеді жә не оғ ан кейін ө сірілетін дақ ылдар ү шін жақ сы фитосанитарлық жағ дай туғ ызады.

Кө пжылдық шө птер жоң ышқ а, люцерна, эспарцет топырақ ты органикалық заттармен жә не азотпен байытады. Олар топырақ қ ұ рамын жақ сартып, санитарлық қ ызмет атқ арады. Ауру тудырушы микроорганизмдердің дамуын тежейді.

Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдар – бұ ршақ, ноқ ат, қ ытай бұ ршақ, ү рмебұ ршақ, атмосферадағ ы ауаны жұ тып, оны топырақ қ а жинақ тайды, топырақ қ ұ рамын жақ сартады.

Отамалы дақ ылдар – картоп, жү гері, кү нбағ ыс, мақ та, бақ ша дақ ылдары, қ ант қ ызылшасы жақ сы арамшө птерден тазартушылар болып табылады. Топырақ та олардан кейін қ оректік заттардың жылжымалы тү рлері кө п жинақ талады.

Алғ ы дақ ыл ретінде дә нді дақ ылдарды: кү здік жә не жаздық дә нді дақ ылдар деп 2-топқ а бө луге болады.

Кү здік дә нді дақ ылдардан кейін топырақ та кө птеген тамырлар жә не ө сімдік қ алдық тары қ алатындық тан жә не танапты ерте босататындық тан, топырақ ты келесі дақ ылдар ү шін жақ сы дайындауғ а мү мкіндік береді.

Жаздық дақ ылдардың арамшө птермен кү ресуі ә лсіздеу болады. Олардан тамыр жә не ө сімдік қ алдық тары аз қ алады.

Мол ө нім алу ү шін ауыспалы егістігінде дақ ылдардың кезектесуін, олардың ә рқ айсысына да жақ сы алғ ы дақ ыл келетіндей етіп ұ йымдастырады. Яғ ни ол бағ алы, алғ ы дақ ылдарғ а қ оятын талаптары ө зінен кейінгі дақ ылғ а жақ сы алғ ы дақ ыл болуы керек.

Кезектестіріп орналастыру кезінде ә р дақ ылдың биологиялық ерекшелігін, олардың тіршілік факторларына ә серін, топырақ тың физикалық, химиялық қ асиеттеріне су жә не қ оректену режимдеріне ә серлерін, танапты ластау ерекшеліктерін ескереді. Кез келген ауыспалы егістің негізі – жыл сайын немесе белгілі бір кезең аралығ ында дә нді дақ ылдарды – отамалы, дә ндібұ ршақ тектес, кө пжылдық немесе біржылдық шө птермен, кү здік дақ ылдарды жаздық дақ ылдармен кезектестіріп отыру.

Ауыспалы егісті ең жақ сы алғ ы дақ ылдан бастау керек. Дә нді дақ ылдардың 2 жылдан артық егілуін болдырмау керек.

Кү нбағ ыс, қ ант қ ызылшасын 2 жыл қ атарынан себуге жә не бастапқ ы орнына жиі қ айталап егуге болмайды.

Кү нбағ ыс пен кө пжылдық шө птерді қ ант қ ызылшасы қ атарына жағ алай отырғ ызуғ а болмайды, ө йткені бұ л дақ ылдар топырақ ты кептіріп жібереді. Қ ант қ ызылшасын кү нбағ ыстан кейін отырғ ызуғ а болмайды.

Бұ ршақ тектес дақ ылдарды 2 жыл қ атарынан еккен дұ рыс емес, ө йткені жинақ талғ ан азот қ орын екінші жылғ а дақ ыл пайдаланбайды. Ал дә нді дақ ылдар азот қ орын мол қ ажет етеді.

Отамалы жә не бұ ршақ тектес дақ ылдар – барлық ө сімдіктер ү шін жақ сы алғ ы дақ ылдар болып есептеледі, сондық тан олардан соң ешқ ашан таза пар қ алдыруғ а болмайды. Ал таза парларғ а бұ ларды отырғ ызуғ а болмайды.

Кө пжылдық шө птер алғ ашқ ы жылы баяу дамып қ анағ аттанарлық ө нім бермейтіндіктен кү здік, жаздық дақ ылдармен, біржылдық шө птермен қ осылып ө сіріледі.

Мысалы, 1. Таза пар; 2. Жаздық бидай; 3. Жаздық бидай; 4. Арпа.

Ауыспалы егісті енгізуді: енгізу жә не игеру деп 2-сатығ а бө леді.

1) Енгізу дегеніміз – ауыспалы егіс жобасын қ ұ рып, оны іс жү зінде енгізу. Ауыспалы егістіктерді бір пішінді мү мкіндігінше тік бұ рышты етіп жобалайды.

2) Ауыспалы егісті игеру дегеніміз – жобалағ ан ауыспалы егістіктегі орнатылғ ан дақ ылдардың кезектестірілуіне біртіндеп кө шу.

Ауыспалы егісті игеру ү шін оғ ан ә детте, 2–3 жыл қ ажет. Дақ ылдардың танаптар бойынша орналасуы жасалғ ан сызбағ а сай келетін болып, тың айтудың, дақ ылдардың кезең і сақ талса, ауыспалы егіс игерілді деп есептеледі. Масақ ты дақ ылдар тү ріне қ арай алғ ы дақ ыл ретінде ә ртү рлі бағ аланады. Кү здік бидай-жаздық бидай, арпа ү шін кө птеген отамалы дақ ылдар жақ сы алғ ы дақ ыл болып есептеледі. Себебі олар арашө птермен жақ сы кү ресе алады, танапты ерте босатады. Жаздық бидаймен арпа – орташа алғ ы дақ ыл болып есептеледі. Бұ лардың ішінде нашары – тары. Тары ө те жай ө седі де, ө сіп-дамуы жайынан арамшө птерден кейін қ алып қ ояды. Тарыдан кейін танаптарда арамшө птер кө п болады.

Жаздық дақ ылдардың онша айтарлық тай алғ ы дақ ыл болып есептелмейтін тағ ы бір себебі бар, олар топырақ тағ ы жең іл сің ірілетін қ оректік заттарды едеуір мө лшерде пайдаланады. Сондық тан олар кө біне, ауыспалы егістің ең соң ғ ы танабына себіледі де, бұ л дақ ылдардан кейін танаптар кө біне, парғ а қ олданылады.

Ауыспалы егістер онда себілетін дақ ылдардың тү ріне немесе топырақ қ а тигізетін ә серіне байланысты:

1. Егістік-танаптық

2. Мал азық тық

3. Арнаулы болып 3-ке бө лінеді.

1. Егістік-танаптық ауыспалы егісте дә нді-масақ ты, бұ ршақ тұ қ ымдас техникалық дақ ылдар жә не картоп ө сіріледі. Техникалық дақ ылдар қ ант қ ызылшасы, кү нбағ ыс, мақ та, оларды масақ ты дақ ылдар егіп жү рген егін жайларғ а себуге болады. Танаптық ауыспалы егістерде кейде мал азық тық дақ ылдар егілуі де мү мкін, бірақ малды жеммен қ амтамасыз ету бұ л ауыспалы егістің міндетіне жатпайды.

2. Мал азық тық ауыспалы егістер – себілген дақ ылдардың тү ріне байланысты ферма маң ындағ ы жә не шө п-жайылымдық болып 2-ге бө лінеді. Бұ ларғ а кө бінесе, біржылдық немесе кө пжылдық шө птер арпа, сұ лы сияқ ты кү тімді кө п қ ажет етпейтін мал азық тық дақ ылдар егіледі. Кейбір жағ дайда бұ л ауыспалы егістерді мал жаюғ а пайдаланылады. Мал азық тық ауыспалы егістерде шаруашылық тың тү ріне байланысты ауа райы мен топырағ ына, ө сірілетін малдың тү ріне байланысты ә ртү рлі дақ ылдар егіледі. Мысалы: шаруашылық мал бордақ ылауғ а мамандандырылғ ан болса, кө бінесе арпа, жү гері, сияқ ты малды тез семіртетін дә нді дақ ылдар егіледі. Тө л алып, ө сіретін шаруашылық тарда бұ ршақ тұ қ ымдас, қ ұ рамында ақ уызы мол дақ ылдар егіледі. Егер шаруашылық сү т ө ндіруге мамандандырылғ ан болса, онда сү рлем беретін дақ ылдар, қ ұ рамында суы, қ анты мол болатын қ ызылша сияқ ты тамыр жемісті дақ ылдар егіледі. Шаруашылық ірі қ ара мал, жылқ ы ө сірумен айналысатын болса, бұ л ретте олардың пішендікке жарайтын, мә дени жайылымғ а қ олдануғ а болатын дақ ылдар ө сіргені жө н. Егер ауыспалы егіс мал фермасының жанына орналасып, оғ ан сү рлемге, кө к балаусағ а арналғ ан дақ ылдар егілсе, бұ л фермалық ауыспалы егіс болып табылады. Ал пішендік-жайылымдық ауыспалы егіс ферманың жанына орналаспауы да мү мкін.

Мал азық тық ауыспалы егістің ең басты кө рсеткіші бір гектардан алынатын азық ө лшемі мен қ орытылатын протеин, витаминдер кө лемі болып табылады. Бұ л жерде ә рбір жемдік ө лшемге кететін ең бек мө лшері мен ө ндірілген жемнің ө зіндік қ ұ нын да есептеу керек.

3. Арнаулы ауыспалы егістерге – топырақ ты немесе танапты ә дейілеп, ерекше дайындауды қ ажет ететін дақ ылдар себіледі. Бұ ғ ан кү ріш, кө кө ніс, темекі ө ндіретін ауыспалы егістер жатады.

Мысалы: кү рішті себуге танаптар ерекше дайындалады – кү ріш себетін шектер тақ тайдай тү зу болуы керек, ө йтпесе шекті сумен толтырғ анда, судың мө лшері шектің ә р жерінде ә ртү рлі болып, ө німі кү рт тө мендейді. Кө кө ніс, темекі себу ү шін де топырақ ты ө те жақ сылап баптау керек. Ө йткені бұ л егістерден алынғ ан ө німдерді адам тікелей пайдаланатын болғ андық тан оларғ а кө бінесе, органикалық тың айтқ ыштар енгізіледі. Бұ л ауыспалы егісте себілетін дақ ылдар қ ол кү шін кө п қ ажет етеді. Сондық тан ө німді мол алатындай етіп қ ажетті жағ дай жасап, яғ ни уақ тысында суарып, жө ндеп кү тпесе арнаулы ауыспалы егіске себілген дақ ылдар ө зін-ө зі ақ тай алмай, шаруашылық қ а зиян ә келуі мү мкін.

Топырақ ты бү лдіретін эрозияғ а қ арсы қ олданылатын, танаптағ ы дақ ылдарды 50–100 метрлік жолақ тарғ а орналасатын ауыспалы егістер де осы арнаулы ауыспалы егістердің қ атарына кіреді. Мұ ндай ауыспалы егістер Қ азақ станның тә лімі жерлерінде орналасқ ан топырағ ы қ ұ мдауыт болып келетін аудандарда қ олданылады. Бұ л ауыспалы егістерге кө пжылдық шө птер, масақ ты дақ ылдар мен пар ү шеуі 50 не 100 м жолақ тарғ а, желдің ү дере соғ атын бағ ытына кесе-кө лденең орналастырылады. Топырақ ты қ орғ айтын ауыспалы егістер солтү стікке Павлодар, Ақ мола, Қ останай, батысында Ақ тө бе облыстарында, оң тү стігінде Алматы, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарында кездеседі.

Ауыспалы егістегі ә р егінжайдың тарихы жазылатын кітап болуы керек. Бұ л кітапта ә р танапта жылма-жыл қ андай топырақ ө ң деу жұ мысы жү ргізілгені, қ андай тың айтқ ыштар қ анша мө лшерде берілгені, қ ай дақ ыл себілгені, қ андай арамшө птер кездесетіні, оларғ а қ арсы қ андай гербицидтер қ олданылғ аны, т.б. агротехникалық шаралардың бә рі жазылып тұ руы керек. Бұ л кітапта танап топырағ ының тү рі, механикалық қ ұ рамы, қ ышқ ылдануы, қ оректік заттар қ орының мө лшері жө ніндегі мә ліметтер жазылуы керек. Бұ л мә ліметтер арқ ылы келесі егістік дақ ылдардың агротехникасы анық талады.

Аралық дақ ылдар. Аралық дақ ыл дегеніміз – негізгі дақ ылдардан бос уақ ытта танапқ а себілетін дақ ылдар. Аралық дақ ылдарды себу арқ ылы ә р жерден жылына екі рет ө нім алуғ а мү мкіндік болады. Бұ лар ү стемелік, шабындық, аң ыздық жә не кү здік болып бө лінеді.

1. Бір дақ ыл себілген кезде онымен бірге тағ ы бір дақ ыл егілсе, оны ү стемелік дақ ыл дейді. Мысалы, республикамыздың суармалы жерлерінде арпамен бірге жоң ышқ а егіледі. Жаз ортасында арпаны орып алғ аннан кейін жерді суарып жіберіп кү зге қ арай жоң ышқ аны шө пке шауып алуғ а болады. Сү рлемге арналғ ан жү герімен бірге қ ант қ ызылшасын егуге болады. Шілде айында жү геріні сү рлемге шауып алады, қ азан айында қ ант қ ызылшасын жинауғ а болады.

2. Шө пке, кө к балаусағ а арнап себілген дақ ылдар орылып алғ аннан кейін, егілген дақ ылдарды шабындық аралық дақ ылдар дейді. Қ азақ станның оң тү стік облыстарында шө пке арналып себілген қ ара бидайды, сұ лыны (не бұ л дақ ылдармен бұ ршақ тұ қ ымдастар араласқ ан) гү лдеу кезінде шауып алады да, оның орнына жү гері, арпа, тары егіп, тағ ы бір ө нім алуғ а болады.

3. Масақ ты дақ ылдар пісіп, оны орып алғ аннан кейін егілген дақ ылдарды аң ыздық аралық дақ ылдар дейді. Мысалы, Қ азақ станның оң тү стік, оң тү стік шығ ыс облыстарында кү здік бидай маусым айының аяғ ында, шілде айының басында пісіп орақ қ а ілігеді. Босағ ан жерді суарып жіберіп, орнына жү гері сеуіп сү рлем алуғ а болады. Тары мен қ арақ ұ мық тың ерте пісетін сорттарын егіп, тағ ы бір дә н алуғ а болады. Сө йтіп, республикамыздың суармалы жерлерінен бір жылда екі рет астық алуғ а болатынын тә жірибе кө рсетіп отыр.

4. Кү зде себіліп кө ктемде негізгі дақ ылдар себілгенше шө пке, пішендемеге шабылып алынатын дақ ылдарды кү здік аралық дақ ылдар дейді. Мысалы, кү зде шө пке арнап қ ара бидайды, кү здік бидайды егуге болады. Мамыр айының аяқ кезінде бұ л дақ ылдарды шө пке шауып алып, жерді суара салып, ол жерге жү гері сияқ ты кеш себілетін дақ ылдарды ексе, одан тағ ы бір ө нім алынады. Бұ л жағ дайда жү герінің ө німі, ә детте, оны ерте кө ктемде сепкеннен кем болмайды.

Аралық дақ ылдар тек қ ана суармалы жерден алынатын ө нім мө лшерін кө бейтіп қ ана қ оймайды, сонымен қ атар олардың ү лкен агротехникалық маң ызы да бар. Аралық дақ ылдар танаптағ ы арамшө птердің санының азаюына септігі тиеді. Олар топырақ та кө птеп органикалық заттар қ алдырып, жердің физикалық қ асиетін жақ сартады. Қ ажетті тың айтқ ыштарды уақ ытылы бергенде аралық дақ ылдар егілген жердің қ ұ нарлылығ ы кемімейді, керісінше, оның қ ұ нарлылығ ының арта тү сетінін ғ ылыми деректер кө рсетіп отыр