Топырақты өңдеудегі технологиялық операциялар

Тә сілдермен қ ұ ралдардың кө п тү рлерінің бә рімен топырақ ты ө ң деу ү шін олардың топырақ қ а ә сер ету тү рлерін топырақ тың ө ң деу қ абатындағ ы болатын:

– ұ нтақ тау немесе қ опсыту, аудару, араластыру, тілгілеу, тегістеу, тығ ыздау, топырақ, бетіне белгілі бір форма беру (профильдеу) сияқ ты технологиялық операцияларғ а ұ ластыруғ а болады.

Топырақ ты ұ сату немесе қ опсыту нә тижесінде топырақ тың ө ң дейтін қ абатын тү йіртпекті жұ мсақ тық жағ дайғ а келтіреді. Осының салдарынан капиллярлық емес қ уыстылық кө бейеді, топырақ тың су жә не ауа ө ткізгіштігі артады, топырақ тың аэробты микрофлораларының тіршілігі жақ сарады.

Қ ұ рғ ақ шылық аудандар ү шін топырақ кө бінесе, 2–10 см дейінгі фракцияларғ а ұ нтақ талуғ а тиіс. Кө лемі 10 см ү лкен кесектердің мө лшері 20 пайыздан аспауы керек. Жыртқ анда топырақ тың ұ сақ талуының 5 см ұ сақ кесектердің мө лшері арқ ылы анық тауғ а болады.

Кө лемі 5 см-ден кішірек кесектердің мө лшері 85 пайыздан артық болса, ұ сақ тылық жақ сы деп есептелінеді. Бірақ мұ ндай ұ нтақ талуда топырақ қ алыптасуы тым борпылдақ жә не беріктігі шамалы келеді жә не ірі кесектердің аса ұ сақ кесектерге ыдырағ анда ғ ана жырту қ абаты берік ұ сақ тү йіршікті қ ұ рылымғ а ие болады. Сондық тан жырту қ абатының қ алыптасуы мен қ ұ рылымының қ олайлы параметрлеріне жетуі ү шін, ауылшаруашылық дақ ылдарын сеппестен бұ рын қ опсыту мен ұ сақ тауды жыртылатын қ абаттың барлық терең дігіне жү ргізу керек. Егер терең ө ң дегеннен кейін 50 мм-ден кіші кесектердің мө лшері 70 пайыздан кө бірек, ал егіс алдында ө ң деуде кө лемі 25 мм-ден кіші агрегаттардың 0-10 см қ абатындағ ы мө лшері 80 пайыздан артық болғ ан жағ дайда ғ ана жырту қ абатының қ олайлы қ алыптасуына жетуге болатыны анық талды.

Топырақ ты аудару ө ң делетін қ абаттың ү стің гі бө лігін тө менге, ал астың ғ ысын жоғ арығ а араластыру. Аударуда:

1. Кү н жарығ ынан бө ліп тастаудың салдарынан, ө сіп-ө ніп келе жатқ ан ө сімдіктердің опат болуы;

2. Арамшө птердің тамырын жә не тамыр сабақ тарын топырақ тың беткі қ абатына кө шіру;

3. Топырақ тың қ ұ рылымы жақ сы тө менгі қ абатын жоғ ары бетіне шығ ару;

4. Арамшө птер ұ рығ ын тө менгі қ абатқ а тү сіру;

5. Топырақ қ а тың айтқ ыш пен ө сімдік қ алдық тарын сің іру сияқ ты нә тижеге жетеді.

Топырақ ты аударудың пайдасына қ арамастан оны ә ркезде жә не барлық жерде бірдей қ олдана бермейді. Қ ұ рғ ақ шылық аудандарда топырақ ты аудару оның кеуіп кетуін кү шейтеді.

Топырақ ты араластырғ анда топырақ агрегаттарымен бө лшектері ө зара алмаса орналасады, ө ң делетін қ абат біркелкі кү йге ие болады. Араластыру, егер ө ң делетін қ абаттың барлық, қ алың дығ ы бойына тың айтқ ыштарды химиялық, улы химикаттарды біркелкі тарату қ ажет болғ анда ғ ана қ олданылады. Жырту қ абатының кү шті араласуына, біркелкілігіне топырақ ты фрезермен, плугтармен ө ң дегенде жетуге болады.

Кесу – ө ң делетін қ абатты кесу топырақ ты аудару араластыру жә не қ опсыту ү дерістерімен жалғ астырыла жү ргізілетін операция болып табылады. Кесу ө сіп-ө ніп келе жатқ ан арамшө птердің олардың тамыр жү йелерін қ ырқ у сияқ ты маң ызды мақ сатты кө здейді, арамшө птермен кү ресуде мұ ндай технологиялық операциялар бә рінен де бұ рын қ ажет. Кесу топырақ ө ң дейтін кесетін жұ мыс органы бар қ ұ ралдармен плугтермен, культиваторлармен, дискілермен жә не қ айырмалы сыдыра жыртқ ыштармен жү зеге асырылады. Қ ұ рғ ақ шылық аудандар ү шін топырақ ты аудармай кесіп жә не қ опсытатын культиватор жазық тілгіш қ ұ ралдары қ олайлы.

Тегістеу технологиялық операция ретінде топырақ бетінің тегіссіздігін жояды. Топырақ ты тегістеу ауылшаруашылық дақ ылдарын себу алдында ең ү лкен мә ні бар, ө йткені тұ қ ымды тиісті терең дікке біркелкі сің іруге жағ дай туғ ызуды қ амтамасыз етеді. Топырақ бетін тегістеу топырақ кесектерді жою топырақ тағ ы ылғ алдың ұ шып кетпеуіне жә не жиналуына мү мкіндік туғ ызады.

Тығ ыздау – технологиялық операциясы топырақ тың кесектігі мен борпылдақ тығ ын жою ү шін қ ажет. Тығ ыздауда топырақ тың жалпы жә не капиллярлы емес қ уыстылығ ын тө мендетеді, ө ң деу қ абатындағ ы судың булану диффузиясын азайтады. Тығ ыздау себілген тұ қ ымдардың топырақ пен жанасуын жақ сартады, бұ л олардың бө ртуіне немесе егіс кө гінің ө те тегіс қ аулап ө суін қ амтамасыз етеді. Тығ ыздау қ опсыту сияқ ты топырақ тың жыртылу қ абатына қ олайлы қ ұ рамын беруге бағ ыталады. Тығ ыздауды механикалық қ ұ рамы ауыр, жақ сы қ ұ рылымы бар топырақ тар бә рінен де жиі қ ажет етеді, ө йткені олар терең ө ң делгеннен кейін ұ зақ уақ ыт бойы артық борпылыс кү йінде болуғ а бейім келеді. Тығ ыздау ү шін катоктардың ә ртү рлі типтері қ олданылады. Бә рінен бұ рын сумен салмақ танатын тегіс жұ мыр немесе бұ дырлы соқ аны жиі пайдаланады.

Пішіндеу (профилирование) – егіс алаң ы бетін – жердің жоғ арғ ы бетін белгілі бір формағ а келтіру қ ажет болғ ан жағ дайда жү ргізіледі. Мысалы, жү йек, жал, имек, ұ ялар, микроқ олтабан жасау.

Топырақ бетіне белгілі пішін берудің арасында ылғ ал бө геледі, топырақ тың эрозияғ а тө зімділігі артады, жылу мен ауа қ абылдау қ асиеттері жақ сарады. Топырақ бетін пішіндеу қ айта жабдық талғ ан барозда жасағ ышпен, арнаулы плугпен жыртқ анда ғ ана пайда болады.

Егін аң ызын сақ тау – танап бетінде аң ыз сабақ тарын сақ тай отырып топырақ ты ө ң деу кең інен қ олданылады. Топырақ ты дефляциядан қ орғ ау ү шін 0, 5-тен 2, 24 тоннағ а дейін дә нді дақ ылдардың сабақ қ алың дығ ын немесе бір шаршы метрге 100–300 дана тү бірде тұ рғ ан сабақ тардың болуын талап етеді. Аң ыз сабақ тар сақ тауды культиваторлы жазық тілгіш шанышпалы тырмамен, аң ыздық сеялка культиваторымен жү зеге асырады.