Топырақтың құрылысы және морфологиялық белгілері

«Морфология» – гректің екі сө зінің бірігуінен шық қ ан: morphe – пішін жә не logos – тү сінік, ілім. Топырақ морфологиясы – кө бінесе, кө ру жә не сезіну кө мегімен анық талатын топырақ тардың сыртқ ы белгілері туралы ғ ылым. Негізгі морфологиялық белгілерге: жекелеген горизонттардың топырақ кескіндерінің қ ұ рылысы мен қ алың дығ ы, тү сі немесе боялуы, механикалық қ ұ рамы, қ ұ рылымы, қ алыптасуы, қ осындылары мен жаң а тү зілімдері жатады.

Топырақ тың морфологиялық белгілері – топырақ тарда жү ретін ү дерістер кө рінісі. Топырақ тың сыртқ ы (морфологиялық) белгілері жалпы алғ анда топырақ тү зілуі ү дерісін қ ұ райтын биологиялық жә не физикалық -химиялық ү дерістердің ә сер етулерінен болып жататын органикалық жә не минералдық заттар айналымы мен олардың басқ а кү йге ауысуын сипаттайды. Егер бір-бірінен біршама қ ашық тық та орналасқ ан бірнеше топырақ тарда топырақ тү зілу ү дерістері бірдей ө тетін болса, онда олардың сыртқ ы тү рлері де бірдей болады, басқ аша айтсақ, морфологиялық белгілері бірдей топырақ тар, топырақ тү зілу ү дерістері бірдей ө тетін болса, бір топырақ тар тобына біріктірілуі тиіс. Сол себепті топырақ тү зілу ү дерістерін зерттеу ү шін топырақ кескіндеріне, сыртқ ы морфологиялық белгілеріне қ арап, ү лгілер алынады.

Кез келген топырақ ты кескініне қ арап, бір-бірінен айырмашылығ ы бар бірнеше қ абаттардан тұ ратындығ ына кө з жеткізуге болады. Бұ лай болатыны, ә ртү рлі топырақ қ абаттарындағ ы жү ретін ү дерістер бір-бірімен ө зара байланыста болса да, олардың жылдамдық тары мен бағ ыттары ә ртү рлі. Бұ л ү дерістер осығ ан дейін біртекті болғ ан тау жыныстарына ұ зақ уақ ыт бойы ә сер ету арқ ылы, оларды морфологиялық белгілері мен қ асиеттері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін қ абаттарғ а бө ліп тастайды. Топырақ тардың морфологиялық белгілері ұ қ сас болатын қ абаттары генетикалық горизонттар деп аталады.

Топырақ кескінің қ ұ рылысы. Топырақ кескіні деп топырақ тү зілу ү дерістерінің біртектілігіне байланысты біріктірілген топырақ горизонттарының жиынтығ ын айтамыз (3.1-сурет). Топырақ кескінінің қ ұ рылысы біртіндеп, белгілі заң дылық тар бойынша, біреуі келесісіне ауысып отыратын, жекеленген топырақ горизонттарының морфологиялық белгілерімен анық талады.

3.1-сурет. Топырақ кескінінің кө рінісі

Кө птеген топырақ тар кескіндерінің қ ұ рылысы, егер оларғ а жоғ арыдан тө мен қ арай қ араса, салыстырмалы тү рде бір типті: жоғ арыда орман тө сенішінің, шымды қ ұ райтын ө сімдік қ алдық тарының кішігірім қ абаты, терең іректе ә ртү рлі дә режеде қ арашірікпен немесе қ арашіріндімен боялғ ан горизонт, ал оның астында, аналық жыныс пен ортадағ ы ө тпелі горизонт қ алыптасқ ан.

Топырақ кескінінің қ алың дығ ы мен терең дігі топырақ тү зілу типі мен топырақ тү зілуіне кететін уақ ытқ а тә уелді жә не кең ауқ ымда ө згеруі мү мкін. Ә детте, топырақ кескіні қ алың болғ ан сайын, қ ұ нарлылығ ы жоғ ары болады. Топырақ кескінінің қ ұ рылысы мен қ алың дығ ы топырақ тү зілу ү дерістерінің бағ ыты мен сипаты туралы мағ лұ мат береді, сол арқ ылы пайдалану жолдары (топырақ тарды ө ң деу жү йелері, тың айтқ ыш қ олдану қ ажет пе жоқ па, ө сірілетін дақ ылдар, ормандардың тұ рақ тылығ ы жә не ө німділігі) бойынша шешім қ абылдауғ а мү мкіндік береді. Сол себепті топырақ кескінінің жазбасын жазу топырақ ты картографиялауда, дақ ылдарды ө сірудің агротехникалық шараларын қ ұ растыруда, нақ ты шаруашылық жү ргізу тә сілдерінде маң ызды орын алады.

Топырақ кескінін сипаттау ү шін оның жекелеген горизонттарының жазбасы жазылады.

Горизонттарды белгілеу. Ә рбір горизонтқ а ә ріптік белгі беріледі. В. В. Докучаев ұ сынғ ан жә не оны кең ес ғ алымдар дамытқ ан ә ріптермен белгілеу жү йесі (латын шрифті) кең інен қ олданылады. Ә ріптермен генетикалық горизонттар, ал қ осақ талғ ан ә ріптермен ә ріпті-цифрлы индекстермен – ө тпелі горизонттар мен горизонт бө лігі белгіленеді (3.2-сурет). Қ абылданғ ан белгілер мынадай:

Т – шымтезекті, органогенді горизонт;

А – топырақ тағ ы органикалық заттардың биогендік жиналу горизонты. Ә детте, қ арашірікті, қ арашірікті-аккумулятивті, шымды қ абат деп аталады;

А_о – орман тө сеніші, шым қ абаты;

А_жыр – топырақ тың жырту қ абаты;

A_l – кү лгін, орманның сұ р жә не солодтанғ ан топырақ тардың қ арашірікті, шымды, қ арашірікті-аккумулятивті, қ арашірікті-эллювиальды горизонттары, тү сі сұ р немесе қ ара;

Аэ – элювиальдық, немесе шайылу горизонты, шымдалғ ан, солодтанғ ан. Тү сі ақ шылдау, ақ шыл жә не ақ болады.

В – аналық жынысқ а ө тпелі, иллювиалды немесе шайылу горизонты, шымды, орманның сұ р, кү рең жә не басқ а топырақ тарда кездеседі, қ ара топырақ тарда қ арашірікті ө тпелі горизонт болады.

G – тұ рақ ты ылғ алды топырақ тар мен батпақ ты топырақ тарғ а тә н глейлі горизонт;

С – аналық борпылдақ тау жынысы;

Д – тө сеніш тау жынысы;

Сонымен бірге ә ріптік индекстер қ олданылады;

Д – глейленген горизонттар ү шін;

С – суда еритін тұ здар жиынтығ ы;

Г – гипс жиынтығ ы; цифрлық индекстер – 1, 2, 3 жә не т.б.

3.2-сурет. Топырақ горизонттарының жалпы кө рінісі

Горизонттарды бө ліктерге бө лу ү шін морфологиялық белгілердің біреуінің ө згешелігі жеткілікті, мысалы: тү сі немесе механикалық қ ұ рамы жә не т.б. Горизонттарды бө ліктерге бө лу қ ажеттілігі топырақ жазбасын жазу кезінде анық талады. Сонымен қ атар, ішінде екі немесе одан да кө п топырақ тү зілу ү дерістері жү ретін ө тпелі горизонттарды да бө леді, мысалы, шымдылау топырақ тардағ ы шымданудан иллювиальдығ а (А_аВ), орманның сұ р топырақ тарындағ ы аккумлятивті қ арашірікті горизонттан шымдануғ а (A_lA_a) ө тпелі горизонт.

Горизонттар жазбасы. Генетикалық горизонттардың шекараларын анық тағ аннан кейін, жоғ арғ ы жә не тө менгі шекаралар терең дігін жазады. Мысалы, А – 45-12 см. Ә р генетикалық горизонттың жазбасын келесі тізбек бойынша береді: тү сі, механикалық қ ұ рамы, қ ұ рылымы, қ осылыстары, жаң а тү зілімдері жә не бір горизонттан екіншісіне ө ту сипаты. Далалық жағ дайда топырақ тың ылғ алдылығ ын кө рсетеді жә не 10% тұ з қ ышқ ылы ерітіндісімен ә сер ету арқ ылы, карбонаттардың шымырлау терең дігін анық тайды.

Топырақ тар жазбасымен бірге, кө бінесе, олардың ә р алуан қ осылыстары мен қ асиеттерін сапалық анық тау жү ргізіледі, мысалы, карбонаттардың, тотық қ ан темірдің, суда еритін зиянды тұ здардың бар немесе жоқ екені анық талады.

Топырақ тың тү сі – маң ызды морфологиялық белгі. Топырақ атауы кө бінесе, жоғ арғ ы горизонттардың тү сімен беріледі: қ аратопырақ, орманның сұ р топырағ ы, кү рең топырақ, т б. Топырақ тың тү сіне қ арай, алғ ашында, генетикалық горизонттарды бө леді, ө йткені олардың тү сі сонда жү ретін кө птеген реакцияларғ а, ү дерістер пайда болып жатқ ан жә не қ озғ алыстағ ы қ осылыстардың тү стерінің ө згеруіне тә уелді.

Мысалы, темірдің шығ арылуынан горизонт ақ шыл тү ске боялады, органикалық қ осылыстардың сумен бірге енуі горизонтты сұ р немесе қ ұ ба тү ске бояйды. Екі валентті темір мен фосфордың қ осылыстары (вивианит) топырақ қ а кө бінесе, кө гілдір немесе немесе кө кшіл сұ р тү с береді, ал кальций карбонатының жинақ талуы, бұ ғ ан дейін қ ұ ба тү стегі горизонтқ а ақ шыл немесе қ уқ ыл сары тү с береді. Темір қ осылыстары горизонттарғ а ә ртү рлі сарғ ыш, қ ызғ ылт тү с береді.

Топырақ тү сі мен бояуларының белсенділігі алуан тү рлі. Горизонттардың боялуы біркелкі, таң дақ ты, ала, шұ бар, т.б. болуы мү мкін. Бұ л топырақ тү зілу ү дерістерінің қ арқ ынына жә не заттардың топырақ горизонттарында таралуының біркелкі еместігіне байланысты.

Барлық алуан тү стердің ішінен топырақ тың боялуына ә сер ететін қ осылыстарды:

а) горизонттарғ а қ ара тү с беретін органикалық жә не шірінді заттар;

ә) топырақ ты қ ызыл тү ске бояйтын темір тотығ ының қ осылыстары;

б) топырақ қ а ақ тү с беретін кальций, кремний, каолин қ осылыстары деп ү ш топқ а бө леді.

Осы ү ш топ қ осылыстарының негізінде С. А. Захаров (1925) топырақ тү сінің стандартты ү шбұ рышын қ ұ растырды (3.3-сурет). С. А. Захаров ү шбұ рыш бояуларының ұ қ састығ ы мен қ арқ ынын қ арастыра отырып, тү стердің тө рт қ атарын бө ліп кө рсетті.

Біріншісін, қ ара мен ақ тү с араласқ анын, сұ р деп атайды, оғ ан қ ара, кү ң гіртсұ р, ақ шыл жә не ақ тү стер кіреді. Екіншісін, қ ара мен сары араласқ анын қ ұ ба деп атайды, оғ ан қ ара, кү ң гірт қ ұ ба, қ ұ ба, ашық қ ұ ба жә не сары тү стер кіреді. Ү шіншісін, қ ара жә не қ ызыл тү стер араласқ анын кү рең деп атайды, оғ ан қ ара, кү ң гірт-кү рең, кү рең, ашық -кү рең, қ оң ыр жә не қ ызыл жатады. Тө ртіншісін, қ ызыл жә не ақ тү стер араласқ анын сары деп атайды, оғ ан қ ызыл, қ ызғ ылт сары, сары, ашық сары жә не ақ тү стер кіреді. Захаровтың ү шбұ рышымен қ атар, топырақ тү сін сипаттауғ а, соң ғ ы жылдары 44 тү сті Манселлдың стандартты шкаласын қ олданады (Munsell Soil Colour Charts).

Горизонттар жазбасын жазғ ан кезде, алғ ашында, топырақ тү стері аталады. Кө бінесе, бір сө збен тү сті сипаттау мү мкін болмайды, онда екі сө зді біріктіріп пайдаланады. Ондай жағ дайда бірінші орынғ а рең кті, ал екінші орынғ а негізгі тү сті қ ояды, мысалы, сұ рғ ылт-қ ұ ба, ашық -кү рең.

Топырақ – қ ұ рлық тың кейбір беткейлерінде тарағ ан ө те жұ қ а қ абық ша. Ең қ алың топырақ ө зен аң ғ арларында кездеседі, ол 2 метрден аспайды. Жер шарының орташа топырақ қ алың дығ ы 35-40 см. Қ алың дығ ы жұ қ а бола тұ рып топырақ жамылғ ысының тұ тастылығ ы біркелкі емес. Қ ұ мдар, тастар, сорлар, ө зен мен кө лдер, полярлық белдеулер, таулар, мұ здық тар, т.б. қ ұ рлық тың топырағ ында кө рпешедегі қ ұ рақ тай орналасқ ан. Ө те жұ қ а жә не тұ тас емес болса да топырақ тың биосферадағ ы маң ызы зор. Топырақ та ө сімдік жамылғ ысы ө сіп, дамып, ауадағ ы кө мірқ ышқ ыл газды сің іріп, ауаның оттегісін кө бейтіп, кү н сә улесінің энергиясын биологиялық энергияғ а айналдырады. Басқ а сө збен айтқ анда, топырақ та биосферадағ ы біріншілікті ө німділік беретін ө сімдіктер ө седі. Топырақ та химиялық элементтердің билогиялық айналымы жү реді. Биологиялық айналым барысында топырақ тың негізгі қ асиеті – қ ұ нарлық қ алыптасады.

Топырақ тың қ ұ нарлылығ ын тиімді де ұ тымды пайдалануда, онда жү ретін кү рделі де ә рқ илы ү дерістерді тү сіне білу керек. Топырақ тардың пайда болуын, қ асиеттері мен таралуын білу арқ ылы, қ ай жерде жә не қ андай дақ ыл ө сіруге, сондай-ақ топырақ ты ө ң деудің қ андай тү рін таң дағ ан жақ сы, қ анша жә не қ андай тың айтқ ыштар қ олдану керек деген жә не басқ а да кө птеген сұ рақ тарды шешуге болады.

Жоғ ары ө нім немесе кө п биомасса алу ү шін ө сімдіктерге ә сер ететін барлық тіршілік факторларын реттеп отыру керек. Дегенмен, кең аумақ тарды алып жатқ ан егістіктерге жылу мен жарық тү суін реттеп отыру мү мкін емес екені белгілі.

Су мен қ оректік заттар ө сімдіктерге топырақ арқ ылы беріледі. Топырақ тарғ а ө ң деу қ ұ ралдарымен, тың айтқ ыш себу арқ ылы, оларды қ ұ рғ ату немесе суару арқ ылы ә сер ете отырып, су мен қ оректік заттардың ө сімдіктерге берілуін реттеуге болады.

3.3-сурет. С. А. Захаров ү шбұ рышы

Топырақ тү сі, ә сіресе, далалық жазба кезінде, кесінді қ абырғ асына жарық тү суіне, кү ннің қ ай уақ ыты екендігіне, ылғ алдылық қ а байланысты ө згеруі мү мкін, мысалы, ылғ алды топырақ тың тү сі қ ұ рғ ақ топырақ қ а қ арағ анда кү ң гірттеу. Қ ұ рғ ақ топырақ тың негізгі тү сін кө рсету ү шін топырақ жазбасына ылғ алды топырақ тың суретін салып, ал бө лшектерін тү сті қ арындаштармен бояйды.

Топырақ салмағ ының пайыздық ө лшеммен берілген ә ртү рлі мө лшердегі бө лшектерінің қ атынасын топырақ тың механикалық қ ұ рамы деп айтады.

Топырақ жазбасын жазу кезінде топырақ горизонттарының механикалық қ ұ рамы бойынша біртектілігін немесе алалығ ын кө рсетеді, линзалардың, кіші қ абатшалардың, тілшелердің, кесектердің, уақ қ иыршық тастардың болуын, басқ а механикалық қ ұ рамдағ ы шө гінділерінің шө гу терең дігі мен қ алың дығ ын белгілейді.

Қ атты карбонатталғ ан топырақ тардың механикалық қ ұ рамын анық тағ ан кезде, микроагрегаттарды бұ зу ү шін 5-10% тұ з қ ышқ ылының ерітіндісін қ олданады.

Топырақ тың қ ұ рылымдылығ ы деп топырақ тың бір-бірімен ө зара коллоидтық қ осылыстармен желімденген, ал кейде жай физикалық кү штермен сығ ылғ ан, жеке бө лшектерден тұ ратын қ ұ рылымдық кесекшелерге ыдырау қ абілетін айтады. Қ ұ рылымы деп қ опсытқ ан кезде топырақ тың белгілі формадағ ы агрегаттарғ а ыдырауын айтады. Топырақ қ ұ рылымы топырақ тү зілуі кезінде жү ретін ә ртү рлі ү дерістердің ә серлерінен пайда болады, олар екі ү лкен топтарғ а:

а) топырақ тардың агрегаттарғ а механикалық бө лінуіне;

ә) суғ а тө зімді структураның пайда болуына бө лінеді.

Топырақ тың агрегаттарғ а механикалық бө лінуі ылғ алдану, кебу, қ ату жә не қ ызу ү дерістерінде, ө сімдіктердің тамыр жү йелерінің дамуы ә серінен, топырақ тардағ ы насекомдардың жә не олардың дернә сілдерінің тіршілігі кезінде жү реді. Топырақ кесекшелерінің бө ліну дә режесі жоғ арыдан тө менге қ арай азаяды – бұ л аталғ ан факторлардың ә сері кө бінесе, топырақ тың жоғ арғ ы горизонттарында байқ алады. Терең деген сайын тамырлардың саны жә не топырақ тың агрегаттарғ а бө лінуіне ық пал ететін барлық факторлардың ә сері азаяды, кесекшелердің мө лшері біртіндеп ү лкейе бастайды да, топырақ та призма тә різді қ ұ рылымның пайда болуына ық пал ететін сызаттар пайда болады. Тек қ ана жоғ ары ылғ алдылық тағ ы топырақ тарда, қ ата бастағ ан су қ абаттарының ә серінен горизонталды қ ұ рылымдар басым болады.

Физикалық ә сер етудің нә тижесінде пайда болғ ан кесекшелер суғ а тө зімсіз. Суғ а тө зімсіз қ ұ рылымды топырақ тар ылғ алданғ ан кезде еріп кетеді, кепкен соң қ абық шамен жабылады. Бірақ табиғ атта физикалық ұ сақ талу ү дерісі cуғ а тө зімді қ ұ рылымның пайда болуымен жалғ асады. Суғ а тө зімді кесекшелердің пайда болу ү дерісі топырақ коллоидтарының ә серінен жү реді, олар золь тү рінде топырақ сызаттарымен жылжуғ а қ абілетті жә не кесекшелерге сің еді. Сосын, коагуляция арқ асында қ айтымсыз топырақ гельдеріне ө теді. Қ айтымсыз гельдермен желімденген кесекшелер судың ә серінен ыдырамайды, себебі суда ерімейтін қ осылыстармен желімденген. Кесекшелердің беріктігі ә ртү рлі жә не ол негізінен сол горизонттағ ы катиондарғ а тә уелді келеді.

Натрий, калий жә не сутегімен қ анық қ ан колоидтармен желімденген кесекшелер суғ а тө зімсіз, қ анық қ ан кальций жә не магний коллоидтарымен желімденген кесекшелер біршама беріктеу, темірмен қ анық қ андары олардан да берік. Коллоидтардың топырақ та жылжитынына жә не коагуляциялануына 80-120 см жә не одан да тө мен терең дікте, топырақ кесекшелерінің қ ырларында пайда болатын жылтыр лакталғ ан кесекшелер болуы арқ ылы кө з жеткізуге болады. Басқ а тең дес жағ дайларда кесекшелердің суғ а тө зімділігі органикалық заттар мен олардың механикалық қ ұ рамына тә уелді. Шірінді қ ышқ ылдары мен олардың тұ здарының мө лшері кө п кезінде беріктігі жоғ ары болады. Саздақ топырақ тарда, жең іл саздақ топырақ тарғ а қ арағ анда олар кө птеу жә не беріктеу, ал қ ұ мдауыт топырақ тарда ә лдеқ айда берік. Ә детте, қ ұ мдақ топырақ тардың қ ұ рылымы айқ ындалмағ ан.

Қ ұ рылымдық агрегаттардың формасы мен мө лшерлерінің арақ атынасына қ арай қ ұ рылымының ү ш типін ажыратады: куб тә різді – бұ л қ ұ рылымдық агрегаттардың биіктігі, ені жә не ұ зындығ ының мө лшері бірдей жоғ арғ ы горизонттар, ол жең іл механикалық қ ұ рамды топырақ тарғ а тә н; призма тә різді – агрегаттар биіктігі ұ зындығ ы мен енінен ү лкен, саздақ жә не сазды топырақ тарда, жер бетінен біршама терең дікте қ алыптасады; жалпақ агрегаттар (плита тә різдес) – ұ зындығ ы мен ені биіктігінен ә лдеқ айда ү лкен жә не плиталардан, қ абыршақ тардан жә не т.б. тұ рады, су – физикалық жә не химиялық қ асиеттері нашар, қ ұ нарлылығ ы тө мен горизонттарда қ алыптасады (3.4-сурет). Олар шымды, глейлі жә не солодтанғ ан горизонттарда қ алыптасады. Топырақ қ ұ рылымы типтерінің шегінде мө лшерлеріне қ арай топырақ тар тектер мен тү рлерге бө лінеді (3.2-кесте). Қ ұ рылымдардың тектері мен тү рлері ә ртү рлі жағ дайларда пайда болады, сол себепті сол немесе басқ а қ ұ рылымдық агрегаттар формасы ә ртү рлі топырақ горизонттарына тә н болды. Кесекшелі, тү йіршікті қ ұ рылым кө птеген топырақ тардың жоғ арғ ы горизонттарына тә н.

Жаң ғ ақ ты-ұ сақ призмалы топырақ тар жер бетінен біршама терең дікте орналасқ ан горизонттарда пайда болады, кесек жә не призмалы топырақ тар терең горизонттарда басым.

Топырақ қ ұ рылымын жазбағ а тү сіргенде кө бінесе ә ртү рді, кейде қ ұ рылым типін кө рсететін екі сө зді қ олдануғ а тура келеді, мысалы кесекті-тү йіршікті, жаң ғ ақ ты-призмалы. Бірінші сө з – қ ұ рылымы азын, екіншісі сө з – басымын белгілейді.

Топырақ қ ұ рылымы ның жазбасын тү сіруде оның формасы мен мө лшерін жатқ а білу керек. Қ ұ рылымдық кесекшелердің мө лшері топырақ тың сулық, ауалық жә не қ оректік қ асиеттерін айқ ындайды. Негізінде кесекті немесе тү йіршікті қ ұ рылымы бар топырақ тар ең жақ сы қ асиеттерге ие.

3.4-сурет. І тү р – куб тә різдес: 1. Ірі малта тасты; 2. Малта тасты; 3. Ұ сақ малта тасты; 4. Шаң ды; 5. Ірі жаң ғ ақ ты; 6. Жаң ғ ақ ты; 7. Кіші жаң ғ ақ ты; 8. Ірі дә некті; 9. Дә некті; 10. Кіші дә некті. ІІ тү р – призма тә різдес: 11. Бағ анды; 12. Бағ ан тә різдес; 13. Ірі призмалық; 14. Призмалық; 15. Ұ сақ призмалық; 16. Жұ қ а призмалық. ІІІ тү р – қ алқ ан тә різді: 17. Сланецті; 18. Плиталы; 19. Пластиналы; 20. Жапырақ тә різдес; 21. Қ абыршақ ты

Мұ ндай топырақ тардың кесектерінің ішінде ылғ ал болады, ал беттерінде микроағ залардың тіршілігі арқ асында қ оректік элементтер пайда болады; кесекшелер арасында ө сіп жатқ ан тамырларғ а керекті ауа оттегісі бар. Қ ұ рылымдық кесекшелердің бұ зылуы жаң быр тамшыларының ә серінен екі жә не ү ш валентті катиондардың орнын бір валентті катиондар басуы жә не органикалық заттар мө лшерінің азаюы арқ ылы жү реді.

Топырақ қ ұ рылымын қ алыптастыру мен қ алпына келтіру іс-шараларына топырақ тың бетін қ орғ ау, органикалық тың айтқ ыштарды енгізу, ә кпен қ анық тыру, терең детіп жырту жатады.

Топырақ тардың бітімі топырақ тың тығ ыздық дә режесін жә не байланысуын, топырақ бө лшектерінің орналасуын жә не бос жерлерді, капиллярлық аралық тарды, каналдарды, ұ яшық тарды сипаттайды.

Тығ ыздығ ы бойынша топырақ тардың келесі бітімдерін бө ліп кө рсетеді: шашыранқ ы – топырақ кү ректен сырғ ып тү сіп қ алады; борпылдақ – топырақ кесекшелерге бө лініп шашылады, пышақ топырақ қ а жең іл кіреді, тығ ыздау – топырақ шашылады немесе ірі кесектерге, пластинкаларғ а жең іл бө лінеді, пышақ біраз кү шпен кіреді, тығ ыз – топырақ кесектері кү шпен сынады, кү ректен ірі кесек кү йінде тү седі де кесектерге бө лінді, пышақ 5-6 см терең дікке ү лкен кү шпен кіреді; ө те тығ ыз немесе тұ тасқ ан – топырақ бө лінбейді деуге болады, кү рек ү лкен кү шпен 1-2 см терең дікке, ал пышақ – 2-3 см терең дікке дейін кіреді.

3.2-кесте. Қ ұ рылымдар тү рлері (С. А. Захаров бойынша 1925)

Топырақ бітімінің байланыстылығ ы бойынша ажыратылуы: қ атты байланыстағ ы – кү рекке ө те қ атты жабысады жә не қ иындық пен тү седі; орташа байланыстағ ы – кү ректі сілкігенде жең іл тү седі; нашар байланыстағ ы – кү рекке жабыспайды.

3.3-кесте. Топырақ бітімін кеуектері бойынша ажырату (С. А. Захаров бойынша 1925)

Топырақ тардың далалық жазбасында топырақ бітімі кеуектер мен сызаттардың мө лшері мен тығ ыздығ ына байланыстыра кө рсетіледі (3.3-кесте).

Қ осындылар – топырақ қ абатына механикалық тү рде еніп кеткен денелер, олар белсенді топырақ тү зілу ү дерістеріне қ атыспайды, кө бінесе олар тастар, малта тастар, уақ қ иыршық тастар, таскө мір (орман топырақ тарында).

Жаң а тү зілімдер дегеніміз – топырақ тың химиялық сің іру қ абілеттілігінің нә тижесінде жә не топырақ тү зілу ү дерісі барысында пайда болғ ан бө лшектер жиынтығ ы. Шығ у тегіне байланысты оларды биологиялық, органикалық -минералдық жә не минералдық деп бө леді.