Жерді мелиорациялау. Егісті суару

Мелиорация дегеніміз – егіншіліке арналғ ан топырақ ылғ алдалығ ын, қ ышқ ылдығ ын, ондағ ы жылу мө лшерін ө згерту арқ ылы топырақ сапасын кө теруге арналғ ан ә ртү рлі шаралар жү йесі.

Еліміздің қ ұ рғ ақ шылық аудандарында тек қ ана суару арқ ылы ғ ана ө нім мө лшерін кө бейтуге болады. Топырақ та су жеткіліксіз болса, тың айтқ ыштар да, гербицидтерде, басқ а шараларда ө німді айтарлық тай кө тере алмайды.

Егісті суаратын ә ртү рлі жү йе салудан бұ рын су сапасын тексеріп алу керек. Егер 1 л судың қ ұ рамындағ ы тұ здың мө лшері 1, 5 г аспаса, оның ішінде Na тұ здары 1 г аспаса судың сапасы жақ сы деп есептеледі, яғ ни егінді мұ ндай сумен суаруғ а болады.

Суару ә дістері:

– суды топырақ тың беткі қ абатымен ағ ынды суару;

– арнаулы қ ұ бырлармен суды жерастымен алып келіп суару;

– жаң бырлатқ ыш қ ұ ралдармен суару.

Ерте заманнан суару ә дісі – жер бетімен ағ ызып суару. Бұ л ә діс ө те қ арапайым сенімді кө п қ аражатты кү рделі аспаптарды керек етпейді. Бұ л ә діспен суарғ анда ылғ ал топырақ ты жақ сы сің іреді.

Бұ л ә діспен суарғ анда ө сімдікке су жү йектер арқ ылы жеткізілуі мү мкін.

Кө п жағ дайда суды жайып жіберіп суарады.

Жаң бырлатып суару – кезінде ә ртү рлі ДДН-70, ДДД- 100МА Фрегат, Волжанка, Днепр механикалық аппараттарымен су егістікке шашылады.

Артық шылығ ы – арық тарды жиі қ азудың қ ажеті жоқ суды ү немдеп мө лшермен беруге болады;

Суару кезінде сумен бірге тың айтқ ыштар, гербицидтер, дефолианттар микроэлементер беруге болады.

Аэрозольдық аппараттармен – су ө те майда бө лшектерге бө лініп, тұ манғ а айналады да, ө сіп тұ рғ ан дақ ыл алқ аптарына жіберіледі. Бұ л майда тамшылар дақ ылдың жапырағ ының сабағ ының ылғ алдылығ ын 25-37%-ғ а кө тереді. Аэрозольдық ылғ алмен суарғ анда, ә сіресе, кө пжылдық ө сімдіктердің ө німі едә уір кө теріледі. Аэрозольдік аппараттар беретін жасанды тұ мандар арқ ылы дақ ылдарды ү сіктерден сақ тайды. Су ү немді жұ мсалады.

Топырақ астынан суару – бұ л ә діспен су дақ ылдардың тамырына тікелей беріледі де, топырақ беті қ ұ рғ ақ қ алпында қ алады. Бұ л ә діс кө біне жылыжайларда қ олданылып жү р.

Тамшылатып суару – бұ л тә сілмен суарылғ анда топырақ қ а су ө те жің ішке тү тіктер арқ ылы беріледі. Су топырақ астынан беріледі, 1 га-ғ а 3-10 мың метр, d = 6-20 мм полиэтилен труба қ ажет.

Тасқ ынды пайдаланып суару – Қ азақ станның барлық облыстарында қ олданылады. Бұ л ә діспен ө зен арнасына жақ сы орналасқ ан егістік не шабындық жерлерді кө ктем кезінде су тасығ анда, оның алдына ә ртү рлі тосқ ауылдар қ ойып суарады.

Кемшілігі – танаптар ерте кө ктемде бірақ рет суарылады. Ө те арзан.

Суару мө лшерін – білу ү шін ә р дақ ылдың суды қ ажетсіну коэффицентін білуіміз керек. Дақ ылдың суды қ ажетсіну коэффиценті деп осы дақ ылдың негізгі ө німінің ә р мө лшеріне қ ажет болатын су ө лшемін айтамыз. Мысал: Бидай ә р тонна дә ні ү шін 1000 тонна су қ ажет етеді. Осы кө рсетілген коэффицентті жоспарланғ ан ө німге кө бейтіп керекті су кө лемін анық тайды. Мыс: 50 ц жү гері дә нін, алу ү шін, оны жү герінің суды қ ажетсіну коэффицентіне 500 кө бейтсек; (5т х 500) = 2500 т не 2500 м³ су болады. Бұ л – жү геріні ө сіруге кететін барлық су кө лемі. Судың кө бісі жапырақ тар арқ ылы булануғ а транспирацияғ а кетеді, біразы топырақ қ а сің еді. Суару мө лшері – климат ерекшелігіне байланысты ө згеріп тұ рады. Ө те қ ұ рғ ақ аудандарда суару мө лшері 600-800 м³/га кем болмауы керек. Жауын-шашын кө п жауатын аудандарда 300- 400 м³ /га болуы керек.

Топырақ тағ ы суды қ орғ ауғ а арналғ ан орман алқ аптары

Танаптардың тө ң ірегіне тігілген орман жолақ тары дақ ылдарды суаруғ а жұ мсалғ ан су мө лшерін 25%-ғ а дейін азайтады. Суармалы жерден алынатын астық ө німі 5-7 ц/га, темекі ө німі – 1, 7ц/га, жү гері – 4, 5ц/га кө бейеді. Себебі танаптарды қ оршағ ан орман алқ абы ауадағ ы ылғ алды кө бейтеді, ыстық аң ызақ желдердің екпінін тежеп, одан келетін зардапты жең ілдетеді.

Су тоспаларын айналдыра егілетін алма, ө рік, жү зімді қ орғ айтын ағ аштар жол бойына отырғ ызылады.

Ағ аштарды отырғ ызу ережесі

1. Шаруашылық аралық ү лкен кө галдарды бойлай тігілетін алқ аптар 6-8 қ атарлы ағ аштан тұ рады.

2. Суарылатын ү лкен алқ аптардың бойымен кететін каналдардың бойына ені 3-5 м-ге ағ аштар отырғ ызылады.

3. Ішкі арық тардың бойына ені 2 м-ге ағ аш отырғ ызылады.

Егер бірнеше танаптардың сыртында орман жолақ тары, жел ө туіне қ арсы орналасса 5-6 қ атардан ағ аш отырғ ызылады, оның ішіне сумен, қ ұ мды, топырақ ты ұ стап қ алатын майда шіліктер, бұ талар болуы керек. Бұ л майда ағ аштар каналды таяздаудан сақ тайды.

Танап қ орғ айтын орман ағ аштарының желге қ арап тігілетін негізгі жолақ тарының арасы 500-600 м, ал кө лденең тігілетін қ осымша жолақ тардың арасы 1500-2000 м болуы керек.

Кү ріш егілетін шектердің арасына тігілетін ағ аштар кө біне, ө те биік 20-25 м болып ө седі. Сондық тан кү ріш егілетін танаптардың негізгі орман жолақ тарының арасы 800 метр алады. Тек жолдардың, ішкі жолдардың бойына 1-2 қ атар тал ағ аш егеді.

Орман алқ аптарында ағ аштар қ атарлап тігіледі, қ атар аралығ ы 3 м, қ атардағ ы ағ аштардың арасы 1, 5-2 м.

Бө гендерді қ орғ айтын орман алқ абы ү лкен бө гендердің жағ асына кө лденең 30-40 м, ал бө геннің жағ асы қ ия болып, эрозия байқ алса кө лденең і 40-60 м болуы керек. Тоспа бө геннің кө лемі онша ү лкен болмаса, орман жолағ ының кө лденең і 10-12 м. Бау-бақ шаны қ орғ ау ү шін оның жел жағ ына биік ө сетін ағ аштардан орман жолағ ын жасайды. Бұ л алқ ап 4-5 қ атар ағ аштан тұ рады. Биіктігі ішінде 200-500 м сайын 1-2 қ атардан тұ ратын биік ағ аштар егіледі.

Бақ ты қ орғ айтын орман алқ абы ең шеткі жеміс алқ абынан 8-10м қ ашық тық та отырғ ызылуы тиіс. Орман алқ абындағ ы ағ аштар қ атарлап тігіледі, қ атар орман 2, 5-30 м қ атардағ ы ағ аштар 1, 5-2 м болуы керек.