Топырақтың сулық және су сыйымдылық қасиеттері

Су – табиғ атта ең кө п тарағ ан, сонымен бірге нағ ыз ерекше зат. Ө сімдік пен топырақ арасында ү здіксіз су байланысы болады. Су ө сімдікті қ оректі орта мен жалғ астыратын орта, ол ө сімдік организмдегі затардың тү зілуіне, ыдырауына ә серін тигізеді. Барлық тірі организмдердің жалпы салмағ ының 50-90 %-ы су. Ө сімдік жапырағ ында 80-90 %, тамырларында 70-90 %, тұ қ ымдарында 10-15 % су кездеседі.

Кө птеген ауылшаруашылық дақ ылдары қ ұ рғ ақ заттарды қ ұ рау ү шін судың орасан кө п мө лшерін жұ мсайды. Мә селен, бидай ө сімдігі ө зінің жер бетіндегі массасымен салыстырғ анда тә улік бойында шамамен, 1, 3-1, 5 есе артық суды жұ мсайды жә не де сің ірілген судың 90-95 %-ы қ ұ рғ ақ заттың пайда болуы ү шін (транспирация) жұ мсалады.

Ө сімдіктер органикалық заттар тү зуге суды ә р мө лшерде қ ажет етеді. Бір мө лшердегі органикалық зат тү зуге керек су кө лемін транспирация коэффиценті деп атайды. Ө сімдіктерде 1 г қ ұ рғ ақ заттың пайда болуы ү шін жұ мсалатын судың (транспирациялық коэффициент) ү лгілік мә ні бірнеше дақ ылдар ү шін мынадай: жоң ышқ а – 858, сұ лы – 474-636, мал азық тық бұ ршақ – 372, тары – 287, кү здік бидай – 250-350, қ ара бидай – 265-420, кү здік арпа – 300-450, жаздық арпа – 380-400, сорго – 150-200, жү гері – 160-360, кү ріш – 450-600, қ ара қ ұ мық – 480-600, т.б. Бұ л кө рсеткіштер ө сімдік ө сетін топырақ -климат жә не басқ а жағ дайларғ а байланысты едә уір ауытқ ып отырады. Ө сімдіктер транспирация жолымен ө те кө п мө лшерде су жұ мсайды. Яғ ни ө сімдіктер 1 г қ ұ рғ ақ органикалық зат қ ұ рау ү шін 200-600 граммғ а дейін су жұ мсайды. Транспирациялық коэффицент кө п жағ дайларғ а, яғ ни дақ ылдардың сортына, топырақ тың ө ң деу тә сілдеріне, су режиміне байланысты ө згереді. Сондық тан қ олайлы су режимін қ алыптастыру – агротехниканың басты мақ саты.

Ө сімдіктердің суды буландыруы транспирация деп аталады. Транспирация – ө сімдіктердегі су алмасу ү дерісінің негізгі кө рсеткіші. Ө сімдіктер транспирация жолымен ө те кө п мө лшерде су жұ мсайды. Ө сімдік бойына сің ірген 1000 г судың небә рі 1-2 г ғ ана пайдаланады, судың қ алғ ан 998 г ө сімдік арқ ылы ө згермей ө теді.

Сумен бірге ө сімдік бойына топырақ қ абатында еріген қ оректік заттар – N, P, S – жә не басқ алары енеді. Топырақ қ а тың айтқ ыштарды енгізу, температура, ауа режимін ретке келтіру арқ ылы жә не басқ а шаралардың кө мегімен, ө сімдіктердің қ оректену жағ дайын жақ сарта отырып, 1 г қ ұ рғ ақ заттың пайда болуы ү шін жұ мсалатын су шамасын айтуғ а болады.

Топырақ ылғ алы – топырақ тү зілудің маң ызды факторларының бірі. Топырақ қ ұ нарлығ ы да ылғ алмен байланысты. Топырақ ылғ алдылығ ы оның қ ұ рылымының тү зілуіне, физика- механикалық қ асиеттеріне ә сер етіп, топырақ ты ө ң деу сапасын жә не оғ ан жұ мсалатын шығ ынды болжауғ а мү мкіндік береді.

Топырақ тың ылғ ал мө лшері:

1) топырақ ылғ алдылығ ы; 2) топырақ тағ ы ылғ ал қ оры болып 2 тү рге бө лінеді.

Топырақ ылғ алдылығ ы – белгілі бір топырақ кө леміндегі ылғ ал массасының ал кө лемдегі қ ұ рғ ақ топырақ массасына қ атынасы, ол %-бен ө лшенеді. Мұ ндай ылғ алдылық ты – массалық (салмақ тық) ылғ алдылық деп атайды.

Ылғ ал кө лемінің топырақ кө леміне қ атынасын – кө лемдік ылғ алдылық деп атайды. Кө лемдік жә не массалық ылғ алдылық тың байланыс тең деуі:

β о = p₁β m

Мұ ндағ ы: β о – кө лемдік ылғ алдылық;

Β m – массалық ылғ алдылық;

p₁ – топырақ тығ ыздығ ы.

Ылғ ал қ орын, ә детте, белгілі бір топырақ қ абаты ү шін анық тайды. Оны шамамен, м³/га немесе мм ө рнектейді. 1 мм су қ абаты = 10 м³ /га сә йкес келеді.

Ылғ ал қ орын анық тау ү шін ә р топырақ қ абатының ылғ алдылығ ын:

n

W= 10.000 ∑ hi β о₁ тең деу бойынша анық тайды

Мұ ндағ ы: n – қ абат саны; β о₁ – қ абатындағ ы топырақ тың кө лемдік ылғ алдылығ ы.

Қ азіргі кезде топырақ тың ылғ алдылығ ын далалық жағ дайда анық таудың ә ртү рлі тә сілдері қ олданылып жү р. Ылғ алдылық ты ө лшеудің 4 тә сілі жиі қ олданылуда. Олар:

1. Салмақ тық – топырақ ү лгілерін кептіруге жә не ө лшеуге негізделген.

2. Тензометрлік – фаза шекарасында пайда болатын топырақ ылғ алын тартатын беттіккү штерді ө лшеуге негізделген.

3. Радиоактивтік – радиоактивтік сә улелену кө здерінің ө зара ә рекеттесуіне негізделген.

4. Электрлік – топырақ ылғ алдылығ ына тә уелді электрлік қ асиеттерін ө лшеуге негізделген.

Топырақ тағ ы судың тү рлері оның агрегаттық кү йімен, оның қ атты жә не газ тә різдес бө ліктерінің ө зара ә рекеттесуімен анық талады. Топырақ ылғ алы 2-топқ а ажыратылады.

1. Байланысқ ан ылғ ал – ол химиялық байланысқ ан, кристалданғ ан, физикалық (адсорбцияланғ ан) байланысқ ан деп аталады.

2. Еркін ылғ ал.

1) Химиялық байланысқ ан – ылғ ал топырақ тың минералдар молекулаларының қ ұ рамына гидрооксиндік он топтары тү рінде кіреді. Бұ л ылғ алды 400-800^о С қ ыздыру арқ ылы ғ ана бө ліп алады. Осы кезде минерал бұ зылады, химиялық байланысты су ө сімдіктер ү шін пайдасыз, топырақ та қ озғ алмайды жә не булануғ а ұ шырайды.

2) Кристалданғ ан жә не кристалгидратты ылғ ал, молекулалар тү рінде кристалдар қ ұ рамына кіреді. Мыс: Ca SО₄∙ 2Н₂О гипс Na₂SO₄ 10H₂O – мирабилит топырақ та бұ л ылғ алды бө ліп алу ү шін 100-200 С қ ыздыру қ ажет. Кристалдың ылғ ал топырақ ты қ озғ алыссыз кү йде болып, буланбайды жә не оны ө сімдіктер пайдалана алмайды.

3) Физикалық -адсорбцияланғ ан ылғ ал – адсорбция – фазалардың бө ліну бетіндегі заттардың концентрациясының ө згеруін немесе осы бетте заттардың щоғ ырлануын кө рсетеді. Топырақ ты адсорбцияланғ ан ылғ алды – гигроскопиялық жә не жарғ ақ ты деп бө лу қ абылданғ ан.

Гигроскопиялық ылғ ал – қ ұ рғ ақ топырақ тың атмосферадан – су буын сің іруі. Гигроскопиялық ылғ ал-топырақ тү йіршіктерінің бетінде молекулалық тарту кү шімен будан жиналғ ан су. Ол қ озғ алмайды, ө сімдікке пайдасыз. Ауыр жә не қ арашірікке бай топырақ тарда гигроскопиялық су кө п болады. Ол топырақ тың қ атты бө лшектерінің бетінде қ озғ алыссыз тү рде бекиді. Ө сімдіктер оны пайдалана алмайды. Себебі ө сімдік тамырларының сору кү ші беттің тартылыс кү штерін жең е алмайды. Гигроскопиялық ылғ алды топырақ тан шығ ару ү шін оны 105-110^о С ыстық та 5-6 сағ ат кептіреді.

Гигроскопиялық ылғ алдылық тан арта бастағ анда жарғ ақ жә не бос байланысқ ан ылғ ал қ ұ рала бастайды.

Жарғ ақ жә не бос байланысқ ан ылғ ал топырақ қ абаттарының аумағ ында капиллярлық жә не гравитациялық кү штердің ық палында қ озғ алысқ а тү седі де капиллярлық – менискілік жә не гравитациялық болып бө лінеді.

Капилярлы ылғ ал – ө сімдіктерге қ олайлы ылғ ал тү рі болып табылады. Ол топырақ ішінде барлық бағ ытта қ озғ ала алады. Оны ө сімдік оң ай сің іреді.

Гравитациялық ылғ ал – топырақ мол ылғ алданғ ан кезде пайда болады, топырақ тың тү йірлерінің аралық тарын жайлап, ө з салмағ ының ә серінен қ озғ алып, кө бінесе, тө мен қ арай жылжитын су, мұ ны ө сімдіктер оң ай сің іре алады. Топырақ тың осы суды ұ стап тұ ру қ абілеті – суғ ару нормаларын анық тауғ а мү мкіндік береді. Ө сімдіктер оны белгілі бір дә режеде қ олдана алады. Дегенмен, оның ағ ысы қ ылтү тік судан гө рі шапшаң ырақ болғ андық тан, ө сімдіктерді ылғ алмен қ амтамасыз етуге тікелей қ атыспайды.

Капиллярлы су кө теру арқ ылы топырақ қ ұ рғ ақ шылық аймақ тарда ө сімдіктерді ө зінің тө менгі қ абатындағ ы сумен қ амтамасыз етіп тұ рады. Ал шө лді аймақ тарда жақ ын жататын ащы жер суларының буғ а айналуынан топырақ сортаң дана бастайды.

Топырақ тың барлық қ уыстары сумен толғ ан кү йі толық ылғ ал сыйымдылығ ына сай келеді, бұ л топырақ та бола алатын ылғ алдың ең ү лкен мө лшерін анық тайды. Топырақ та неғ ұ рлым қ уыстар кө п болса, соғ ырлым ылғ ал сыйымдылығ ы жоғ ары болады. Топырақ тың мұ ндай дә режеде ылғ алдануы ө сімдіктер ү шін қ олайлы емес, ө сімдіктер ауа жетіспеушіліктен зардап шегеді.

Топырақ ө з бойында ұ стап тұ ра алатын ылғ алдың ең ү лкен мө лшерін далалық шекті ылғ ал сыйымдылық деп атайды. Оның шамасы топырақ қ асиеттеріне жә не ыза суларының дең гейіне тә уелді болады.

Су ө ткізгіштік – топырақ тың суды ө з бойына сің іріп жә не ө з бойынан тө менгі терең қ абаттарғ а қ арай сү зілтіп ө ткізу қ абілеті – ол топырақ ылғ алдылығ ына, қ ұ рылымына – механикалық қ ұ рамына байланысты.

Қ ылтү тік (капилляр) суы. Капиллярлы ылғ ал - ө сімдіктерге қ олайлы ылғ ал тү рі болып табылады. Ол топырақ ішінде барлық бағ ытта қ озғ ала алады. Соның ішінде, топырақ тың тө менгі қ абатынан жоғ арғ ы қ арай тү йіршік қ уыстарындағ ы сорғ ыштық (мениск) кү штер арқ ылы ылғ алданғ ан жерден қ ұ рғ ақ қ а қ арай жылжиды. Сондық тан бұ л судың ө сімдіктер ү шін маң ызы зор. Бұ л суды ө сімдіктер оң ай сің іре алады.

Жарғ ақ ты су. Топырақ тың қ атты бө лшектерінің сырты молекулалық тартылыс кү шінің кө мегімен қ алың жарғ ақ танғ ан кү йінен жұ қ а жарғ ағ ына қ арай жылжиды. Топырақ тү йіршіктеріне 6-10 мың атмосфералы кү шпен байланысып тұ рғ андық тан, жарғ ақ ты суды ө сімдіктердің тамырлары сің іре алмайды. Бұ л ө сімдіктерге сің бейтін кү йіндегі су болып табылады. Жарғ ақ ты ылғ алдың мө лшері топырақ қ анқ асы (скелеті) уытылу дә режесіне, топырақ тағ ы коллоидтардың жә не гумустың мө лшеріне тә уелді болады.

Қ атты ылғ ал. Мұ з тө мен температурада (0⁰С тө мен) пайда болады. Қ атты кү йдегі су – физикалық байланысқ ан ылғ алғ а жатқ ызылады. Қ атқ анда ылғ ал кө лемінің ү лкеюі топырақ тың қ ұ рылымын ө згеріске ұ шыратады. Топырақ ішінде пайда болғ ан мұ з микроагрегаттарды бұ зады, осының ә серінен кө пжылдық ө сімдіктер мен кү здік дақ ылдардың тамырлары зақ ымдануы мү мкін. Тоң қ абаты топырақ тың физика-механикалық қ асиеттерін ө згертіп, кө ктем мезгілінде далалық жұ мыстардың басталуы топырақ тағ ы мұ здың еру жылдамдығ ына тә уелді болады, сонымен қ атар топырақ тың қ аттылығ ы мен ө ң деуге кедергісі артады. Топырақ ө зінің қ ұ рамындағ ы судың белгілі бір мө лшерін ұ стап тұ ра алады. Оның бұ л қ абілетін су ұ стаушылық кү ші деп атайды. Бұ л кү ш топырақ тағ ы коллоидтық бө лшектерінің гидратталуына байланысты. Судың бұ л бө лігі коллоидтық байланысқ ан су немесе гигроскопиялық су деп аталады. Мұ ны ылғ алдың “пайдасыз қ оры” деп атайды. Кейінірек ылғ алдың пайдасыз қ оры топырақ тың екі еселенген максималдық гигроскопиялығ ына тең болатындығ ы анық талды. Топырақ та судың ө сімдіктер қ абылдай алмайтын белгілі бір мө лшері бар кезде-ақ олардың сола бастайтыны байқ алады. Бұ л шаманы солу коэффициенті деп атағ ан. Бұ л ұ ғ ым ылғ алдың пайдасыз қ оры ұ ғ ымына ұ қ сас. Топырақ коллоидтары ө здері байланысып тұ рғ ан гигроскопиялық суды атмосферағ а дейінгі кү шпен ұ стап тұ рады. Тамырдың сору кү ші топырақ тағ ы бұ л суды соруғ а жеткіліксіз болады.

Топырақ тың су ө ткізгіштігі деп оның жоғ арыдан тө менге қ арай су ө ткізу қ асиетін айтады. Ол топырақ тың тү йіртпектілігіне, механикалық қ ұ рамына, органикалық қ орына байланысты жә не мұ ның ө зі сің іру, ылғ алдану мен ө ткізу кезең дерінен қ ұ ралады. Суды жақ сы ө ткізгіш топырақ тарғ а қ ұ м, қ ұ майт, ең аз су ө ткізгіш топырақ тарғ а балшық тар жатады.

Топырақ тың су кө тергіш қ абілеті деп ө зінің капиллярлары (тү тіктері) арқ ылы оның тө менгі қ абатынан жоғ арғ ы қ абатына су кө тергіштігін айтады. Бұ л қ асиет топырақ тың тү йіршектілігіне, механикалық қ ұ рамына байланысты. Қ ұ мдар суды тез, біраз биіктікке кө тереді (тә улігіне 30-60 см-ге дейін ғ ана), балшық тар керісінше, суды баяу сорып, биікке (3-4 м-ге дейін) кө тереді.

Суару тү рлері: Егін жайда дақ ылдар болса да, болмасада жылдың 4 мезгілінде ә ртү рлі мақ сатпен жер суарыла береді. Суару тү рлері: 1. Ылғ ал жинау, 2. Себу алды, 3. Кө ктеп шығ ару, 4. Ө сіп-даму, 5. Қ оректендіру, 6. Салқ ындату, 7. Жуып шаю.

1. Ылғ ал жинау кезінде 1 гектарғ а 800-1200 м³ су сің ірілуі тиіс. Ерте дақ ылдар ү шін ылғ ал жинау суы міндетті тү рде кү зде беріледі.

Ал кеш себілетін жү гері, мақ та дақ ылдары ү шін ылғ ал жинау суын ерте кө ктемде берсе де болады.

2. Себу алдында суаруды топырақ тың беткі қ абаты ө те қ ұ рғ ақ болғ ан жағ дайда жү ргізеді. Бұ л суару кезінде кө біне топырақ тың жыртылу қ абаты ғ ана суарылады. Осы суарудың арқ асында себілген тұ қ ым уақ ытында кө ктейді.

3. Егін кө гіне дейін суару суару мө лшері 150-250 м³/га қ урап жатқ ан топырақ қ абаты ылғ алданса болғ аны ө сімдік ө суі ү шін берілетін вегетативтік суару ө те жиі қ олданылады.

4. Қ оректендіру суаруы – тың айтқ ыштардың ертіндісімен суару, суару мө лшері – 100 м³/га.

5. Салқ ындату суы жаздың ең ыстық кездерінде беріледі. Кө бінесе, кө кө ністер жемістер суарылады, суару мө лшері – 50 м³/га.

6. Жуып шаю, артық тұ здарды кетіру ү шін кү зде, қ ыста, ерте кө ктемде суарылады.

Суару мерзімі: ө сімдік қ оректік заттарды тек ертінді тү рінде алады, ол ү шін тамыр қ абатында ылғ ал болып тұ руы қ ажет. Кө п ө сімдіктер ү шін топырақ ылғ алдылығ ы топырақ тың су сыйымдылығ ының 65-70%-нан тө мен тү спеуі керек. Осы ылғ алдылық тө мендесе, ө сімдіктегі зат алмасуы қ иындайды, фотосинтез ү дерісі жө нді жү рмейді.

Суару мерзімінің жиілігі ауа райына, дақ ылдың тү ріне байланысты. Мысалы, қ ант қ ызылшасы мен жү герінің 1-2 суару арасы 23-30 кү н, ө сімдік ү лкеюіне байланысты ә рбір 10-15 кү нге беріліп тұ руы керек. Кө кө ніс ү шін 1-2 суару арасы15-20 кү н болса, кейінгі суарулардың арасы 7-10 кү ннен аспауы керек. Кө пжылдық ө сімдіктерді 30-40 кү н аралатып суарып тұ ру керек.

Орман мелиорациясы дақ ылдарды аң ызақ ыстық желден, топырақ ты эрозиядан, ө зендерді, кө лдерді тайыздалудан қ орғ ау ү шін олардың жағ асына ағ аш отырғ ызады.

Орман ағ аштары жаз бойы топырақ тарды ыстық аң ызақ тан, қ ұ рғ ақ шылық тан, шаң ды дауылдан қ орғ ап тұ рады. Орман ағ аштары желдің ө ктем соғ атын бағ ытына кө лденең егіледі. Олар желдің кү шін баяулатады, қ ыста танаптардан қ арды ұ шырып алып кетпеуін қ амтамасыз етеді.

Ыстық кү ндері орман ағ аштары ауа температурасын 1-1, 5^о С, ал топырақ тың температурасын 2, 5-4^о С тө мендетеді, бұ л судың булануын 15-20%-ғ а азайтады.

Орман жолағ ына тігілген ағ аштар ө з биіктігінен 25-30 есе артық қ ашық тық қ а ә сер ететіндігі байқ алғ ан. Егер ағ аштардың биіктігі 12 м болса, онда орман жолақ тарының арасы (12х30)= 360 м болуы тиіс.

Қ азіргі кезде ауарайына топырағ ына байланысты негізгі орман жолақ тарының арасы 200-600 м-ге дейін, ал оғ ан кесе кө лденең тігілетін қ осымша жолақ тардың арасы 1000-2000 м. Қ ара топырақ ты далалы аймақ тарда негізгі орман жолақ тарының арасы 400-500 м-ден аспауы керек немесе кү рең топырақ ты аймақ тарда 300-350 м, сұ р топырақ ты оң тү стік облыстарда 200 м болады. Егін қ орғ айтын орман алқ аптарының ең тиімдісі 3-5 қ атардан тұ ратын жолақ тар.

Бұ л жолақ тардың кө лденең і 15 м болады. Орман жолақ тары егінге жарайтын жердің 3-4, 5%-ын ғ ана алады. Орман ағ аштарын тіккенде олардың арасында 25-35% ашық жерлер болуы керек, сонда оның жел ө ткізуі 30-70 % болады. Кү рең топырақ тарда – қ айың, қ арағ ай, терек, қ арағ аш, тал, шіліктер, жиде, қ арақ ат, шие, сібір алмасы. Орталық облыс – қ арағ аш ү йең кі, жиде, т.б. Оң тү стік облыс – ылғ алы аз, ыстық қ а тө зімді қ арағ аш, ү йең кі, жиде, емен егіледі.

Топырақ тың негізгі су сыйымдылық қ асиеттері: су ө ткізу, су ұ стау, су сыйымы жә не су кө теру қ абілеті жатады.

Су сыйымына топырақ тың суды сің іріп ұ стап тұ ру қ абілеті жатады. Оның толық, далалық, қ ылтү тікшелік жә не гигроскопиялық тү рлері бар.

Толық су сыйымы деп топырақ тың барлық қ уыстары гравитациялық суғ а толғ ан кө здегі ылғ алдылық ты айтады. Мұ ндай жағ дайда топырақ тың қ уыстарындағ ы ауа алмастыру қ абілеті бә сең деп, ө сімдік тамырлары тұ ншығ ады.

Далалық (кіші) су сыйымы деп топырақ тың гравитациялық суы тө мен ағ ып кеткеннен кейінгі ұ сталғ ан судан қ ұ ралғ ан ылғ алдылығ ын айтады. Оның мө лшері топырақ тың механикалық, минералдық жә не химиялық қ ұ рамына, кө лемдік тығ ыздығ ына байланысты. Далалық су сыйымдылық тың қ ұ м топырақ тардағ ы мө лшері 3-5, қ ұ мбалшық ты жә не балшық ты топырақ тарда 18-23 %-ғ а тең, оның ең жоғ ары мө лшері (35%) берік тү йіртпекті қ ұ мбалшық ты қ ара топырақ тарда болады.

Қ ұ мтү тікшелік су сыйымы деп топырақ қ ылтү тіктерінің ыза суына қ анып, су ұ стап тұ ру қ абілетін айтады. Ол топырақ тың механикалық қ ұ рамына жә не кескін қ алың дығ ына байланысты: қ ұ мдар мен тү йіртпекті топырақ тарда аз, басқ а топырақ тарда жоғ ары болады.

Су кө теру деп топырақ тың қ ылтү тіктері арқ ылы ыза дең гейінен менинск кү шімен су кө теру қ абілетін айтады. Судың топырақ та кө терілу жылдамдығ ы мен биіктігін қ ылтү тікшелер диаметрі анық тайды, яғ ни қ ылтү тіктер диаметрі жің ішкерген сайын, олардың су кө теру қ абілеті артады. Бұ л қ ұ былыс керісінше де білінеді. Мысалы, қ ылтү тікшелермен су кө терілу қ ұ м топырақ та 30-60 см, қ ұ мбалшық та 3-4 метрге тең, ал балшық та 6-7 метрге тең.

Су сің іру – топырақ тың жоғ ары қ абаттан бос тө мен қ арай су ө ткізу қ абілеті. Су топырақ қ а 3 ретті: сің у, ылғ алдану, ө ту қ ұ былыспен сің еді.

Сің у мен ылғ алдану деп топырақ тың бос кең істіктерінің бірте-бірте суғ а толуын айтады. Бұ л – топырақ тың су сің іру қ абілетінің бірінші сатысы. Ылғ алдану қ ұ былысы топырақ массасы толық суғ а толғ анша жү реді. Ө ту деп гравитациялық судың ө з салмағ ы мен топырақ қ уыстары арқ ылы тө мен жылжуын айтады. Егер топырақ бірінші сағ атта суды 15 см терең дікке сің ірсе жақ сы, 5-15 см-ге орташа, ал 5 см-ге дейін ғ ана сің ірсе аз сің іретін болып саналады.

Булану деп сұ йық судың қ ызғ ан топырақ бетінен буғ а айналу қ ұ былысын айтады. Ол топырақ тың механикалық қ ұ рамына, тү йіртпектілігіне, беткі жанды ө сімдік жамылғ ысы, жансыз органикалық қ алдық тармен бү ркелуіне жә не қ ұ рылық бедеріне, ылғ алдануына жә не климатқ а байланысты ө згереді.

Аса жоғ ары булану тү йіртпексіз, тү сі қ ара, қ ылтү тіктері ылғ алғ а толғ ан топырақ та, ал аз мө лшердегі булану ірі дә нді, қ ұ мды жә не ө сімдік жамылғ ысы бар топырақ тар бетінде байқ алады.

Ө сімдіктер топырақ ылғ алының тек тиімді бө лігін ғ ана тіршілігіне жаратады. Ө сімдіктер топырақ тағ ы суды тамырларының сору кү ші арқ ылы сің іреді, сондық тан сору кү шінен асқ ан су ө сімдіктерге тиімсіз. Ауылшаруашылық дақ ылдар тамырларының сору кү ші 1, 5х103 кПа немесе 15 атмосферадан аспайды. Ө німдік ылғ алды пайдаланғ ан соң ө сімдіктер сола бастайды. Ө сімдіктердің тұ рақ ты солуы басталатын ылғ ал дең гейінің белгілі бір мө лшерін солу ылғ алдылығ ы дейді. Одан жоғ ары ылғ алдылық та ө нім қ ұ рала бастайды.

Агрономиялық тә жірибеде мынадай топырақ -гидрологиялық су константалары: максималды гигроскопиялық солу ылғ алдылығ ы, қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ ал, кіші су сыйымдылық, толық су сыйымдылық қ олданылады.

Қ ұ рғ ақ топырақ деп аталғ анымен, онда берік байланғ ан, адсорбцияланғ ан, ө сімдік тамырларының сору кү ші жетпейтін су болады. Мұ ндай су диффузиялы кү шпен жылжиды. Бұ л ө сімдіктерге тиімсіз.

Максималды адсорбциялық жә не қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ алдылық арасында осал байланғ ан қ абыршақ ты су болады. Ол топырақ та сорбциялық (тарту) кү шпен ұ сталады, сә л жылжымалы ө сімдіктерге тиімсіз, ал солу ылғ алдылығ ы мен қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ ал арасындағ ы судың тығ ыздығ ы аз, яғ ни оғ ан қ арағ ан ө сімдіктер нашар ө ніп ө седі. Қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ ал мен дала су сыйымдылығ ы арасындағ ы су қ ылтү тіктішелерге толғ ан судан тұ рады. Ұ стап тұ ратын кү ш осал болғ андық тан оның ө сімдікке тиімділігі жақ сы, ө німділігі жоғ ары болады.

Дала су сыйымдылық пен толық су сыйымдылық арасында гравитациялық су тұ рады, ол ө сімдікке ө те тиімді, бірақ артық мө лшерде болғ андық тан ө німділігі нашар қ уыстылық азаюынан, тіпті, оның жоғ алуынан топырақ та ауа алмасу нашарлап, ө сімдіктердің ө ніп-ө суі тө мендейді. Топырақ суғ а толық кө ктемде, қ ар еріген кезде немесе ұ зақ суарудан соң қ анады. Бірақ топырақ кескінінен гравитациялық су тез ө тіп кететіндіктен, бұ л сумен ылғ алдану уақ ыты қ ысқ а болады. Толық су сыйымдылық пен кіші су сыйымдылық тың арақ ашық тығ ын максималды су беру жү йесі деп атайды. Сонымен, ө німді ылғ алдылық солу ылғ алдылығ ы мен дала су сыйымдылық аралығ ында байқ алғ анымен, ең қ олайлы жоғ ары ө німді ылғ алдылық қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ ал мен дала су сыйымдылығ ының арасында жатыр. Ө німді ылғ алдылық тың тө менгі дең гейі солу ылғ алдылығ ы, оның мө лшерін вегетациялық тә сілмен жә не есептеу арқ ылы, яғ ни максималды гигроскопиялық (МГх1, 5) арқ ылы шығ арады. Ал жоғ ары ө німді ылғ алдылық тың тө менгі дең гейі – қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ алдылық. Суару алдындағ ы топырақ ылғ алдылығ ы қ ылтү тіктердегі ү зілмелі ылғ алдылық тан тө мен болмайды, яғ ни қ ұ мбалшық ты, балшық ты топырақ тар ү шін ол дала су сыйымдылығ ының 60-70%-на тең.