Топырақтың органикалық бөлігі

Топырақ тың органикалық заттары деп ө сімдіктер, жануарлар, микроағ залардың ыдырауы мен шіруі дең гейлеріндегі олардың ө лі қ алдық тарын, сонымен бірге қ арашірік қ ышқ ылдары мен олардың тұ здарын атайды.

Топырақ тың органикалық заттарының кө здері. Топырақ тың органикалық заттарының алғ ашқ ы жә не басты кө здеріне жоғ арғ ы жә не тө менгі сатыдағ ы ө сімдіктер жатады, олардың қ оры тіршілік ү дерісі барысында ө се береді. Ормандардағ ы жер бетінің органикалық заттар қ оры ә р гектарда 400-800 т аралығ ында болады. Ормандар жыл сайын гектарынан 5-10 т жасыл масса берсе, шалғ ындар 1 гектардан 2, 5-7 т жасыл масса береді. Ө сімдіктердің жерастындағ ы органикалық заттарының қ оры да айтарлық тай кө п.

Ормандағ ы ағ аш тамырларының салмағ ы 10-нан 12 т-ғ а дейін барады, ал шалғ ындарда 7-ден 18 т-ғ а дейін жетеді.

Орман мен шалғ ындардағ ы ө сімдіктердің жерасты жә не жерү сті бө ліктерінің қ атынасы ә ртү рлі. Орманда тамыр жү йелерінің салмағ ы шамамен 10-30%, шалғ ындарда 60-80%. Далалық жердің кө птеген ө сімдіктерінің тамыр жү йелері жер бетіндегі массасына қ арағ анда кө п.

Ормандарда ағ аш тектес ө сімдіктер басым болады, онда, жыл сайын, органикалық заттардың оннан тоғ ыз бө лігі ө леді. Ағ аш денесіне (бө ренесіне) жылдық ө німінің оннан бір бө лігі ғ ана жиналады, кө п бө лігі топырақ қ а тү седі. Жыл сайын 2-5 т/га қ ылқ андар, жапырақ тар жә не жаң қ алар, 12-15 т/га қ урағ ан ағ аш дің дері жә не 2-3 т/га тамырлар тү седі. Жыл сайын ө летін ө сімдіктер бө лігі 2-5 т қ ұ райды. Шалғ ындарда, ә сіресе, біржылдық шө птесін ө сімдіктердің жербетіндегі де, жерастындағ ы да бө ліктері қ урап, шіриді.

Органикалық заттардың біраз мө лшері топырақ та ө летін микроағ залар (0, 1-1, 0 т/га) мен жануарлар қ алдық тарынан (50-400 кг/га) тұ рады.

Органикалық заттардың топырақ қ а тү су уақ ыты ә ртү рлі. Орманда органикалық заттардың тү суі жаздың екінші жартысынан бастап кү здің аяғ ына дейін, суық тү скенше жү реді. Мү кті жамылғ ы қ ыста ө леді. Шалғ ындық шө птер алғ ашқ ы суық тү скеннен кейін, ал дала ө сімдіктерінің кө пшілігі – ыстық жаздың ортасында қ ұ рай бастайды.

Топырақ қ а тү сетін органикалық қ алдық тардың химиялық қ ұ рамы ә р алуан. Олардың кө п бө лігі келесі элементерден тұ рады: кө міртегі – 45%, оттегі – 42%, сутегі – 6, 5%, азот – 1, 5% жә не басқ а элементтер – 2-10%. Органикалық заттар целлюлозадан, лигниннен, майлардан, ақ уыздардан, таниндерден (илік заттардан), эфирлерден, шайырлардан, қ ышқ ылдардан жә не табиғ и ә ртү рлі ферменттерден тұ рады (3.1-кесте).

3.1-кесте. Ө сімдіктің химиялық қ ұ рамы, қ ұ рғ ақ заттар %

(Д. Г. Виленский бойынша, 1961)

Ә ртү рлі ө сімдіктердің химиялық қ ұ рамын салыстыра отырып, ағ аш тектес тү рлер қ ұ рамында ағ аш дің інің ыдырауы мен шіруін тежейтін илік заттардың, лигниннің, шайырдың кө п болатындығ ы анық талды.

Қ ылқ анжапырақ ты ағ аштардың жерге тү скен қ ылқ андары жапырақ ты ағ аштар мен шө птесін ө сімдіктердікіне қ арағ анда қ ышқ ылдау. Шө птесін ө сімдіктер ақ уыздарғ а, кү лдік элементерге бай, қ ұ рамында лигнин мен кө мірсутектері аз.

Мү ктер жә не қ ыналардың қ ышқ ылдығ ы басым. Бактериялардың 40-70%-ы ақ уыздардан, майлар жә не кү лдік элементтерден тұ рады. Бактериялардың тіршілігіне қ олайлы бейтарап орта, ондағ ы ылғ алдылық 10-30%, температура +10+35⁰ болуы керек. Саң ырауқ ұ лақ тарда ә детте, ақ уыздар, кө мірсутектер жә не кү лдік элементтердің мө лшерлері едә уір кө п болады. Ө су ү шін олар оттегімен қ амтамасыз етілуі керек, олар аэробты, қ ышқ ылды реакцияны жақ сы ө ткізеді, илік заттар олардың ө суіне кедергі жасамайды.