Тақырып. Бастауыш сыныптарда әдеби шығармалармен жұмыс үдерісі

Мақ саты: Бастауыш сыныптарда оқ ытылатын ә деби шығ армалардың ерекшеліктерімен таныстыру, ә деби білім мен ә дістемелік дағ дыларын дамыту.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Бастауыш сыныптарда ә деби шығ армалардың ерекшеліктері

2. Ертегілерді оқ ыту

3.Ә ң гімелерді оқ ыту

4. Мысалдарды оқ ыту

5. Ө лең дерді оқ ыту

Жеткіншек ұ рпақ ты оқ ыту мен тә рбие берудің сапасын тү бегейлі жақ сартуды іске асыруда мұ ғ алімдерге зор жауапкершілік жү ктелген. Мұ ның ө зі оқ ытудың тиімді ә діс, тә сілдерін талмай іздестіруден, сабақ сапасын жаң а дең гейге кө теруден кө рінеді. Жас ұ рпақ тың рухани дү ниесі мен ой-қ иялын бірінші болып білім жарығ ымен нұ рландыратын адам – бастауыш сынып мұ ғ алімі. Кішкентай шә кірттер бірінші мұ ғ алімнің кө мегімен оқ удың, жазудың, ойлаудың дағ дыларын игере бастайды. Сө йтіп олардың дамуына кең мү мкіндіктер ашылады.

Мектепте ө тілген кө птеген пә ндердің ішінде оқ ушыларғ а терең білім, жан-жақ ты тә рбие берерде ә дебиеттің алар орны ө лшеусіз. Ә дебиет адамды рухани биіктетеді, жан сұ лулығ ына тә рбиелейді, ізгілікке, адамгершілікке баулиды. Адамды асыл армандарғ а бастайды. Онда адамзаттың ілгері жарық сә улеге, жақ сы ө мірге ұ мтылғ ан ұ шқ ын қ иялы, сол жолдағ ы кү рес-тартысты, ел басынан кешірген қ илы-қ илы оқ иғ алар, халқ ымыздың елдік қ асиеті, бү гінгі жазира ө мірі бейнеленген кө ркем ә дебиетте адамдар тағ дыры бар тіршілік болмысымен кө рінеді. Оқ ырман алдынан талай тағ дырлар ө тіп жатады. Олардың ә рқ айсысы ө зіндік тіршілігімен, қ айталанбас мінезімен, ө кініш-опығ ымен, қ уаныш-қ ызығ ымен, арпалыс-тартысымен кө рінген. Кө ркем ә дебиет ойын сө здің кү ші арқ ылы жеткізеді де, оқ ушыларғ а ө зінше ә сер етеді. Балаларды адамгершіліке, ең бексү йгіштікке тә рбиелеуде кө ркем шығ арманың маң ызы зор. Балалардың ой-санасын дамытуғ а, мінез-қ ұ лқ ын қ алыптастыруғ а, дү ниетанымын кең ейтуге кө ркем ә дебиет шығ армаларындағ ы кейіпкерлердің ө мірі мен іс-ә рекеттері ү лкен ә сер етеді. Ә сірссе, бастауыш сыныптың оқ ушылары ө здерінің жас шамасына қ арай суретті кітапшаларды, ертегі, аң ыз-ә ң гімелерді, батырлар туралы шығ армаларды сү йіп оқ иды. Ондағ ы басты кейіпкерлердің іс-ә рекетіне еліктейді, тә тті қ иялдарғ а беріледі, ө зінше қ орытынды жасауғ а тырысады.

Бұ л сыныптағ ы оқ ушылар кө бінесе оқ у техникасына жаттығ ады. Ә ріптен сө з, сө зден сө йлем қ ұ рап оқ и бастасымен-ақ, оқ ушыларда ө зін қ оршағ ан орта, жаратылыс, табиғ аттың сырларын, кө пті білуге деген ынта, кө ркем шығ арманы оқ у, мұ ғ алім ә ң гімесін зейін қ оя тың дау, білмегенін сұ рап алу белсенділігі басым болады. Мә селен, бастауыш сынып оқ ушыларында танымдық мақ ала, іс-қ ағ аздардың жеке тү рлері, ө лең, ә ң гіме, ертегі, мысал ө лең, мақ алдар мен мә телдер берілген. Осы тұ ста кө ркем шығ арма, оның тү рлері мен жанры туралы мә лімет беруді міндеттеу дұ рыс болмас еді.

Олар жә йлі алғ ашқ ы ұ ғ ым беруді бастауыш сынып бағ дарламасы талап етеді. Бастауыш сыныптан бастап оқ ушыларғ а ә дебиеттік білім беру, ә дебиеттің білімдік, ө мір танығ ыштық қ асиетін, оның тарихы мен бү гінгінің байланысын таныту ә дебиет сабағ ының басты нысанына айналды.

Оқ ушыларғ а ә дебиеттен білім берудің алғ ашқ ы сатысында мұ ғ алімді ойландырарлық мә селелер баршылық, мә селен, 11 жасар бала ұ ғ ымына кө ркем шығ арманы қ ай тұ рғ ыда танытқ ан жө н, ә деби шығ арманы оқ удан, онымен жалпы таныстық тан талдаудың қ андай айырмашылығ ы бар: кө ркем шығ арманы талдау, ә деби теориялық ұ ғ ымды қ алыптастыру қ ажеттілігінің сыры неде, ә деби білім мен шеберлік дағ дыларының арасындағ ы қ арым-қ атынасты байланысты ұ ғ ындырудың тиімді жолы қ айсы деген сұ рақ тар ө зінен-ө зі туындайды.

Ә дебиеттік оқ у сабағ ының негізгі материалы – кө ркем шығ арма. Кө ркем шығ арманы талдау принципінде орта буын мен жоғ ары буында ұ қ састық бар. Бірақ ә р сынып оқ ушыларының жас ерекшелігіне жә не іскерлік, шеберлік дағ дыларының сапасына қ арай талдаудың ә р буында ө зіндік салмағ ы бар.

Енді оқ ушыларғ а ә деби білім берудің сол кезең дерін, онда қ алыптастырылатын іскерлік пен шеберлік дағ дыларын байқ ап кө рейік.

Сө збен жұ мыс істеу – сө зіндік қ орын молайту – тіл кө ркемдігін, сө з ө нерін мең геру деген сө з. Ал сө з ө нері - ә дебиет.

Кө ркем шығ арманы оқ у, талдау барысында оқ ушы жазушының ә р сө зін таң дап, талғ ап қ олданатындығ ында кө зі жетеді, ана тілінің кө п қ ырлылығ ын мең гертеді.

Неғ ұ рлым осындай жұ мысқ а терең деп барғ ан сайын оқ ушылардың кө ркем ә дебиетке деген ынтасы артады. Бастауыш сыныпқ а арналғ ан «Ә дебиеттік оқ у кітабының» оқ у материалдары идеялық -мазмұ ндық байланысына жә не жанрлық сипатына қ арай бірнеше тақ ырыптарғ а топтастырылып, хронологиялық принциппен орналастырылғ ан.

Бастауыш мектептегі оқ у сабағ ы аса маң ызды рө л атқ арады. Бастауыш сыныпта ана тілінде қ оғ ам жә не ондағ ы адамдар туралы, сү йікті отанымыздың мейлінше бай, кө ркем де сұ лу табиғ аты, сондай-ақ жануарлар дү ниесі жә йлі деректерді оқ ып, ү йренеді, ө мірге қ ажетті сан алуан машық тарды мең гереді.

Соның нә тижесінде оқ ушылардың келешекте жоғ ары сыныптарда жақ сы оқ уғ а, белгілі бір мамандық қ а деген қ ұ марлығ ы артады.

Ана тілі сабағ ы арқ ылы оқ ушының рухани дү ниесі байиды, жай білім беріп қ ана қ оймайды, ол ө мірдің ең қ ымбаттысы, ең асылы – жақ сылық пен ізгіліктің ұ рығ ын себеді. Бұ л пә ннің ә р сабағ ын – адам бойындағ ы асқ ақ арман, берік сенім, ә семдік пен сұ лулық қ а қ ұ штарлық тә різді ең мө лдір сенімдер мен кісілік қ асиеттер туралы сырласу сабағ ы десе де жарасады.

Қ азақ тың кө рнекті қ айраткері, ірі тіл маманы Ахмет Байтұ рсынов: «Кішілік болмас ү шін ә р ұ лт баласын ә уелі ө з тілінде оқ ытып, ө з тілінің жү йесін білдіріп, жолын танытып, балалар ә бден дағ дыланғ аннан кейін ө зге тілді оқ ыта бастайды», - деген еді.

Бастауыш сынып оқ ушылары кө птеген ә дебиет жанрларымен кө бінесе ана тілі сабақ тарныда таныса алады. Сондық тан заман талабына сай ә рбір сабақ беру ә дісін жетілдіру арқ ылы сабақ тың сапасы мен тә рбиелік маң ызын арттыру бағ ытында мұ ғ алімге шығ армашылық ізденісті қ ажет етеді.

Жас буынды тө л мә дениет мә йегі мен тә рбиелеу барысында бастауыш мектеп мұ ғ алімдерінің мү мкіндігі де, міндеттілігі де жоғ ары. Ендігі қ ажеттілік - тынымсыз шығ армашылық ізденіс. Шығ армашылық пен жұ мыс жасауғ а талаптанғ ан мұ ғ алімге мектеп бағ дарламасындағ ы ә дебиет пә нінің ә рбір тақ ырыбын, ә рбір кө ркем мә тінді ұ лттық тә рбиемен ө зектестіре оқ ытуғ а жол ашық. Ал ұ лттық тә рбиенің ақ тұ масы халқ ымыздың ауыз ә дебиетінде жатқ аны да ақ иқ ат. Сол себепті мә тін аясында кө ркем образдарды талдап тану арқ ылы оқ ушының ө мірлік кө зқ арасын қ алыптастыруғ а, дү ниетанымын дамытуғ а ық пал ететін ә дебиеттік оқ у (ана тілі) сабақ тарында халық тық мұ раларды оқ ыту барысында білімділік, дамытушылық мақ саттарғ а қ оса, тә рбиелік сипатына баса назар аударылғ ан абзал.

Бастауыш мектеп балалары ө те қ арапайым тү рде ә ң гімелейді жә не тек

жай сө йлемдермен немесе кө мекші сұ рақ қ а бір сө збен ғ ана жауап береді. Сондық тан мұ ғ алімнің бұ л мә селеге ерекше кө ң іл бө лгені жө н. Ә ң гімелеуге ү йретуде мыналарды ескеру қ ажет:

1. Балалардың қ ойылғ ан сұ рақ қ а дұ рыс, толық жауап беруі.

2. Мұ ғ алім қ олданғ ан кү рделі сө йлемдерді қ айталатқ ызу.

3. Ө здеріне сө йлемдер қ ұ рату.

4. Сө йлемге қ ажетті сө здерді ойлап тауып айтуғ а ү йрету.

5. Сө з жасау, сө зге тү рлі жалғ ау-жұ рнақ тар қ осып айтуғ а ү йрету. Суретті кө рсете отырып жә не суретсіз (белгілі оқ иғ а) ә ң гіме қ ұ рату.

Оқ ылғ ан шығ арма мазмұ нын бір рет қ ана ә ң гімелету жеткіліксіз, оны

бір-екі аптадан қ айталағ ан жө н. Алғ ашқ ыда шығ армағ а арналғ ан суреттер бойынша, ал келесі сабақ та оны ә ң гімелету керек.

Ә ң гімелесу сабақ тарында бала ә ң гімесінің мазмұ нын бақ ылап, оның

қ андай сө здерді, сө йлемдерді қ олданғ анын бақ ылау керек. Оның лексикалық қ атесін тү зетіп, сө йлеу даму ерекшелігіне қ арай дұ рыс ә ң гімелеуге бағ ыт беріп отыру қ ажет.

Бастауыш мектеп оқ ушыларының есту қ абілеті біркелкі жетілмейді, осе келе дамиды.Олардың естуін дамытудын тілін ширатудын бір жолы кітап оку аркылы болмак.Тарбиеші баланын сө зді ұ ғ у кабілетін де ә нгіме кезінде белгілі бір мерзімге дейін сө зге зейін қ оюын да ескеруі қ ажет.

Сә билер тобындағ ы балдырғ андар зейіндерінін біртіндеп даму шамасына лайық ертегі ө лен такпактын мазмұ нына ө здігінен қ ұ лак қ оя бастайды да қ ызыгып тындайды естігендерін жадында сактай бастайды.Бірак олардын назарлары бұ ндай сабактан баскағ а тез ауып кетеді.5-6 жаска келген балдыргандар ө здеріне арналган сабакқ а ө з еркінше кө ніл қ ойып тындап естігенін ұ кканын баскаларга не ө з тобындагы қ ұ рбыларына айтып бере алатындай болады,

Педагог белгілеп алган ә нгімесін ертегісін такпагын тек манерлеп окумен гана шектелмеуі керек сонымен бірге балаларды шыгарманы қ абылдап ұ гуга да даярлануы қ ажет.олардын коятын сурактарын алдын ала болжауы оқ ылган ә нгімені ертегіні ө лендерден алғ ан ә серлерін байкауы тиіс.

Кө ркем туындыны ү збей окығ ан дұ рыс.Егер тексті оку уакыты ұ зактау болса онда белгілі бір ой аякталган жеріне келіп ү зіліс жасауга болады.

Мұ ғ алім шыгарманы ө зінін қ алай орындауына ғ ана коніл бө ліп балалардын зейінін назарынан тыс калдырмауы керек.Егер балалардын кө нілі аландай бастаса тә сілді дереу ө згертіп сұ рау беріп оқ ып отырган затты не бейнесін кө рсетіп образды нактылап балардын кө нілін аудару шарасын жасвау кажет,

Мұ ғ алім ә нгімені окығ анда балалардын алдында туруы керек олар окығ анда естумен катар тарбиешінін бет пішіні мен мимикасын ым ишарасын да байкайтын болсын ә рине мимикамен ым ишара соз мә неріне жатпайды дегенмен сойлеген созге қ осымша ажар береді ә р турлі сезім кү йін корсетеді,

Мимика коркем соз окушынын ой сезімімен байланысты корінетін бет кұ былысы оны создін сырттай кө рінісінін мә нері ретінде ө зінін ерекше колданады

Сойтіп ым ишара косымша мә нерлеу тә сілі болып саналады, коркем соз орындаушы буны соз сойлеп тұ рган кезде окиганын мә нді жерін айкындай ушін пайдаланады бірак ым ишараны орынсыз жерде коп колдарудан аулак болу керек Ен кажеттісі коркем соз орындаушынын суреттеліп отырғ ан оқ иғ ағ а ө з кө зқ арасын білдіретін кө ң л кү йін сездіретін психологиялық ишыратты жасау.

Бұ л текстің қ осалқ ы сырын ашуғ а себебін тигізеді, оны психологиялық кідірістің орнына да қ олдануғ а болады, оның мақ саты тың даущылардың назарын аударып айтылғ ан ойдың мә н мағ ынасын кө рсету, иландыру, зердесін жеткізу.

Мимика мен ым-ишара ауызекі сө йлегенде ә серлі шығ ады. Шығ арманы оқ ып болғ ан соң балалардың алғ ан ә сері жө нініде ә ң гіме жү ргізу – сабақ қ а қ ойылатын талаптардың негізгі бір бө лігі. ө йткені ә ң гімені ық ыласымен тың дағ ан балардың алғ ан ә сері іштеріне сақ талмайды. ә детте олар ә ң гіме аяқ талысымен ойларын бірден айтатыны белгілі. Тә рбиеші балалардың ойын тың дап алғ ан соң, ө з пікірін қ осады, қ орытындылайды. ә ң гіме не туралы айтылғ анын балаларғ а нақ тылап береді.

Балалардың ынтасы бір мә селеге ауса, сол туралы не соғ ан ұ қ сас бір жайтқ а ә ң гіме оқ ып беруді сұ райды. Бұ л тілекті балдырғ андардың ө здерін қ оршағ ан тіршілік жайлы тү сініктерінің қ алыптаса бастауы. Білуге ұ мтылу ә рекетінің жеделдеуі деп қ арағ ан абзал. Тіпті кө ркем шығ арманы ұ ғ а бастаудың ө зі-ақ баланың жаң алық қ а қ ұ лшынуы суреттелген картиналарды ойша кө з алдына елестетуі сезім кү йінің бә рі мақ сатты бағ ыт алғ анын байқ атады.

Мұ ғ алім ә ң гімесінің ерекшелігі

Бала есейген сайын оның танымы, тә жірибесі молая бастайды, соғ ан орай тә рбиешінің ә ң гімесі мазмұ ны жағ ынан кү рделеніп кө лемі ұ лғ аяды. Бес жастағ ы балағ а тө рт тү лік малдың тө лі, ү й хайуанаты жайлы мына ә ң гіме қ ұ рап айтуғ а болады. ә ң гіме айту творчествалық жұ мыс. Тә рбиеші жақ сы ә ң гімеші болу ү шін оны бақ ылап, кө рген-білгенінен тү йгені, білімі мол болу керек, сө йлеу мә дениетін игерген болуы тиіс. Ә ң гімені айтуда тек айналадағ ы болып жатқ ан ө мір жаң алық тарын хабарлап қ оюы жеткіліксіз. Ә ң гімеші тың даушыларына эмоциялық ә сер етуі керек. Ә ң гімедегі іс-ә рекетке оқ иғ ағ а ө з кө з қ арасын, кө ң іл-кү йің ді білдірумен тынбай тың даушыларды да бірге еліктіріп ә ң гімеге араластырып отыруды кө здеу керек. Ә ң гімеші хабарлап отырғ ан жайтқ а ө з кө з қ арасын дә л тауып айтқ ан сө зімен, сө з саптаумен, интоннациясымен білдіреді. Баланың тү сінігіне сай мазмұ нды жә не еліктіретін қ ызық ты ә ң гіме қ ұ рау ү шін жалпы мә дениеттілікпен қ атар тә рбиеші-педагогтың ой-ө рісі кең, ең бекқ ор, тапқ ырлығ ы да болуы шарт.

Баларғ а ә ң гіме айтып беру.

Мұ ғ алім ә ң гіме қ ұ растырып болып қ ағ азғ а тү сіріп алғ ан соң, оны балаларғ а айтуғ а не оқ ып беруге ө з дайындығ ын тексеруі керек. ө зіне сеніммен дайындалғ ан педагог алдын-ала репитиция жү ргізуі арқ ылы тиянақ тауы тиіс.

Ә ң гіме айту алдында балалардың зейінін аудару қ ажет. Оның бірнеше тә сілі бар. Ең алдымен, балалардың ө здерінің кө ргендеріне кө ң іл аударту (тә рбиешінің айтайын деп тұ рғ ан ә ң гімесіне ұ қ сас оқ иғ аны естеріне тү сіру) жө н. Бұ дан соң балалрдың біліміне қ арай (тә рбиешінің ә ң гімесінде айтылатын оқ иғ ағ а байланысты қ ысқ аша ә ң гіме жү ргізу) сурет немесе кітаптың ашық бояулы мұ қ абасын кө рсету, ә ң гіме тақ ырыбын хабарлау сияқ тыларды жү ргізуге болады.

Ә ң гіме айтып тұ рғ ан кезінде тә рбиеші-педагог ә лсін-ә лсін ә р балағ а бір кө з қ иығ ын тастап отыруы керек. Сонда тә рбиеші-педагогтың олармен тікелей қ арым-қ атынас жасап отырғ аны сезіледі. Алайда балалрдың назарын аударып, оны аяғ ына дейін сақ тау ү шін, ең ә серлі қ ұ рал ә ң гімешінің шеберлігі болмақ. Оғ ан лайық ты тақ ырып таң дап алу, тартымды образдарды жасау, қ ызыты сюжет қ ұ ру, хабарламаны қ орытындылау, тілінің жатық бейнелі болып келуі жатады. Қ ай ә ң гіме болмасын бір ғ ана мақ сатты кө здеуі тиіс. Ол жеткіншектерге – коммунистік тә рбие беру, балалапрдың ой-қ иялын ояту, мейірімділік, адамгершілік сезімін, отанды сү юге тә рбиелеу.

Творчествалық ә ң гіменің тү рлері.Мұ ғ алім балаларғ а ә ң гіме айтудың бірнеше тү рін қ олданады. Оларғ а ө мірден кө ргендерін (есте қ алғ анын, бақ ылағ анын) айтып беру, кө ркем шығ арманы тү сіндіріп ә ң гімелеу, сурет бойынша ә ң гіме жү ргізу, ұ лы адамдардың ө мірбаяндарымен таныстыру, кө ркем шығ арма тексті бойынша дайындау барысында оны қ ысқ артып ә ң гімелеу, бө где біреудің атынан айтып беру, кө пшілікке арналғ ан ғ ылыми мақ ала негізінде қ ұ ралғ ан хабарлама ә ң гімеге сюжет қ ұ рып айтып беру сияқ тылар жатады. Осылдардың барлығ ы творчествалық ә ң гіме.

Ө мірден кө ргендерін (есте қ алғ анын, алғ ан ә серін) ә ң гімелеу. Ә ң гіменің бұ л тү рі оң айлау, ө йткені бұ ғ ан тікелей сезіну, кө ру фактілері арқ ау болады. Тә рбиеші ә ң гіменің бұ л тү рінің ең қ ызық тысын, балалардың жас ерекшелігіне сай келетінін, тә рбиелік мә ні, маң ыздысын ғ ана таң дайды.

Бастауыш мектеп балалары негізінен ө те қ арапайым тү рде ә ң гімелейді жә не тек жай сө йлемдермен немесе кө мекші сұ рақ қ а бір сө збен ғ ана жауап береді. Ә сіресе кө ркем ә деби шығ армаларды мазмұ ндап айтып беру қ азақ тілінде жұ мыс істейтін балабақ шаларда айтарлық тай емес.
Сондық тан тә рбиешілердің бұ л мә селеге ерекше кө ң іл бө лгендері дұ рыс. Ә ң гімелеуге ү йретуде мыналарды ескеру қ ажет: 1. Балалардың қ ойылғ ан сұ рақ қ а дұ рыс, толық жауап беруі. 2. Тә рбиеші қ олданғ ан кү рделі сө йлемдерді қ айталатқ ызу. 3. Ө здеріне сө йлемдер қ ұ рату 4. Сө йлемге
қ ажет сө здерді ойлап тауып айтуғ а ү йрету. 5. Сө з жасау,
сө зге тү рлі жалғ ау-жұ рнақ тар) қ осып айтуғ а ү йрету. 6. Суретті кө рсете отырып жә не суретсіз (белгілі, оқ иғ ағ а) ә ң гіме қ ұ рату.

Сө йлеуге ү йретудің негізгі ә дістерінің бірі — мұ ғ алімн ің балаларды жетекші сө здер арқ ылы ә ң гіме қ атыстыра білуі.

Ә ң гімелеп беру сабақ тары айына бір-екі рет ө тіледі. Естиярлар тобында оқ у жылының басында ойыншық тарды, суреттерді сипаттап айтуғ а ү йрету сабақ тары жү ргізіледі. Желтоқ сан, қ аң тар айларынан бастап оқ ылғ ан шығ арма мазмұ ның ә ң гімелеп беру сабақ тары басталары.

Сабақ та қ олданылатын ә дістер тә рбиетінің сұ рақ қ ойып, жауап алуы, тапсырма беруі, тү зетуі, Кө рсетуі, ә ң гімелеп беруі. Оғ ан Мирмухсиннің «Қ ара ө рік пен сары ө рік», М. Етекбаевтың «Нан қ айдан шығ ады?», «Лақ тар мен қ асқ ыр» тағ ы басқ а программада кө рсетілген шығ армаларды алуғ а болады, Сонымен қ атар дидактикалық ойындар ойнатып, балаларғ а таныс заттар мен ойыншық тардың суреттерін кө рсетіп, ә ң гіме қ ұ ратуғ а болады.

Оқ ылғ ан шығ арма мазмұ нын ә ң гімелеп беруге ү йретуде тә рбиеші шығ арма мазмұ нына сай сұ рақ тар бере білуі керек. Қ ойылғ ан сұ рақ тар балағ а ой салатындай, жауап беруге мә жбү р етерліктей, шығ арма мазмұ нын ашатындай, ә ң гіме желісін бұ збайтындай болуы керек.

Балаларды ө здері кө ріп-бақ ылағ ан жайттары туралы айтуғ а ү йрету ү шін ең алдымен тә рбиешінің ө зі ә ң гімелеп беруі тиіс, соң ынан балаларғ а айтқ ызады. Баланың жауабын ү немі бақ ылап, тү зеп, бірінің айта алмағ анын екіншісіне айтқ ызып отырады. Сабақ тә рбиешінің қ орытынды жасауымен аяқ талады.

Мұ ғ алім балалардың ә ң гімелеріндегі кейбір фактілерді толық тырып отыруғ а тиісті.

Оқ ылғ ан шығ арма мазмұ нын бір рет қ ана ә ң гімелету жеткіліксіз, оны бір-екі аптадан соң қ айталағ ан жө н. Алғ ашқ ыда шығ армағ а арналғ ан суреттер бойынша, келесі сабақ та ә ң гімелетеді.

Ә ң гімелеп беруге ү йретуге программада кө рсетілген шығ армаларды алу керек: «Кім кү шті?» (инсценировка жасауғ а), «Залым тү лкі», «Қ ырманда» (ауыл жағ дайында), «Мақ таншақ қ оян», «Бір қ азан сү т», «Кү шік пен мысық», «Ә теш пен ит», т. б.

Ә ң гімелесу сабақ тарында мұ ғ алім бала ә ң гімесінің мазмұ ның бақ ылап отырады, оның қ андай сө здерді, сө йлемдерді қ олданғ аның қ адағ алайды. Оның лексикалық қ атесін тү зетіп, сө йлеу тілінің даму ерекшелігіне қ арай дұ рыс ә ң гімелеуге бағ ыт беріп отырады.

Ә дебиетті оқ у бағ дарламасында мысалдар кө бінесе оқ ытудың бастауыш буынында (2-3-4- сыныптар)берілген.

Мысал ­– аллегориялық жанр. Айтылатын ой ашық берілмейді. Астармен, мең зеумен беріледі. Жануарлар ә лемі, қ ұ с, ө сімдік, тағ ы басқ а мысалдар бас кейіпкер ретінде алынады. Ө ткір сын да, ащы сатира да, байсалды юмор, келемек, мысқ ыл да осы мысал жанрында.

Аллегория қ азақ ә дебиетінде ескі заманнан келе жатқ ан поэтик тілдің бір тү рі екендігін қ азақ тың «тө рт тү лік мал жә не ә р тү рлі жануарлар туралы» айтылатын есік, ой – сананың сә билік дә режесінде туғ ан ә ртү рлі ертегі, ә ң гімелерде айқ ындайды. «Арыстан, қ асқ ыр жә не тү лкі», «Тү лкі мен қ асқ ыр», «Аю мен тү лкі», «Тү лкі мен бө дене», «Аю мен қ ойшы», тағ ы басқ а ертегілерді алса қ, тілдері бір ө ң кей аллегория болып келеді. Аллегория ә уелде адамдардың арасындағ ы қ арым-қ атынастарды астарлап айтудан туғ ан ғ ана емес. Айуандардың арасында да, адамдардың арасындағ ыдай қ арым-қ атынастар бардеп ө здері шын сенген ой- сананың сә билік кезімен байланысты туғ ан. Бірақ, кейін ол тү сінік ескірген кезде астарлы ұ ғ ымы бар поэтик тілдің бір тү рі болып, ә дебиеттен берік орын алғ анғ а ұ қ сайды.

Ең алдымен, мысал жанры, оның ө зіндік ерекшелігі туралы ә деби‑ теориялық ұ ғ ымнан мағ лұ мат, тү сінік берген жө н. Яғ ни мысалда ойдың ашық, айқ ын берілмейтіні, жорамал, мең зеу астарлы тү рде берілетіні, кекесін, мысқ ыл, ә жуа, юмор, ащы сатира оның негізгі кө ркемдік тә сілі екендігін оқ ушыларғ а ә ң гімелеу, баяндау тә сілімен жеткізген дұ рыс. Мысалдарды оқ у, талдау барысында бұ л тү сініктерге қ айта оралып, осы ұ ғ ымдарды оқ ушылардың ө зіне аң датып, тү йіндетіп отыру керек. Алдымен, ә деби-теориялық ұ ғ ым беру, оқ ушыларды оқ ығ алы отырғ ан кө ркем шығ арма ерекшелігін аң дауларына, ары қ арай оны талдау белсенділіктерін арттыруғ а жетелейді.

Мысал ө лең дерді ең алғ аш орыс ә дебиетіне аударғ ан Ы.Алтынсарин. Ағ артушы-педагог И.Крыловтың 3-4 мысал ө лең ін қ азақ шағ а тә ржімалағ ан. Ыбырай сол кезең де оқ уғ а керекті материалдарды ө зі іздеп табуғ а немесе ө зі жазуғ а мә жбү р болды. Қ ажеттілік оны соғ ан сү йреді. Баланың сауатын ашып, хат танытудың бірінші қ ұ ралы, бірінші басқ ышы ана тілі мен балалар ә дебиеті болғ андық тан Ыбырай орыс ә дебиетінен ізденді.

Ыбырай Алтынсарин сияқ ты оның шә кірті Спандияр Кө беев те оқ ылуғ а қ ажетті материалдарды іздестіруде, қ ұ растыруда, ө з тұ сынан жазуда болсын алғ аш рет орыс ә дебиеті мен орыс мә дениетін ө зіне ү лгі етті, содан ү йренді. Алдымен орыс ә дебиетіндегі бай мұ раны зерттеп, соның балаларғ а қ ажеттісін аударды. Оны балаларғ а ү лгі етті де оқ ытты. И.А.Крыловтың мысал ө лең дерінен ү йрене, ү лгі ала отырып, Спандияр ө з тұ сынан да оқ ушы балаларғ а арнап кө птеген мысал ө лең дер, ә ң гімелер жазды. Спандияр Кө беевтің " Ү лгілі бала" деген оқ у кітабындағ ы ә ң гіме, ө лең, мысалдардың кө бі ө зінің мазмұ ны, кө лемі жағ ынан мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп оқ ушыларына арналғ ан. XX ғ асыр басындағ ық азақ ә дебиетінің тарихында ө зіндік орны бар кө рнекті қ аламгардің бірі - педагог жазушы Спандияр Кө беев шығ армалары бү гінгі кү ні де бастауыш мектеп оқ улық тарына енген. Ө з кезінде оқ у ісінің мұ қ таждығ ына орай С.Кө беев те Ыбырай ү лгісімен «Ү лгілі бала» оқ улық ­ – хрестоматиясын қ ұ растырады. Жазушы педагог шығ армалары бастауыш мектеп оқ ушыларына лайық талып, ық шам тү рде жазылғ ан. Сондық тан балалар танымын кең ейтетін мысал ө лең дерді оқ ыту, оны ғ ылыми-теориялық тұ рғ ыда шешу, ә дістемелік жағ ын жетілдіру біздің «Бастауыш сыныпта мысал ө лең дерді оқ ыту жолдары» атты зерттеу тақ ырыбымызды таң дауымызғ а себеп болды.

Бастауыш сыныптың 2-сыныбында «Бидай мен Қ аң бақ», «Қ ұ лақ пен тымақ» (Асқ ар Тоқ мағ анбетов), «Тә каппар», «Кө белек пен ебелек», «Бұ лбұ л мен тоқ ылдауық» (Шона Смаханұ лы), «Тү лкі мен тиін» (Ә бдірахман Асылбеков), «Қ ызғ алдақ пен қ арасора» (Сансызбай Сарғ асқ аев), «Даң ғ ой» (Есентай Ерботин.), «Ағ аш» (А.Байтұ рсынов), «Тү лкі мен қ ырғ ауыл» (Спандияр Кө беев), «Ақ жаң быр» (Жә нібек Кә рбозин.); 3-сыныбында «Шегіртке мен қ ұ мырсқ а», «Тү лкі мен Қ ырғ ауыл» (Спандияр Кө беев), «Білгір қ арғ а» (Максим Зверев), «Ит пен ат» (Иван Крылов); 4-сыныбында «Ақ қ у шортан һ ам шаян» (Ахмет Байтұ рсынов), «Сапар мен парта» (Адырбек Сопыбеков), «Арыстан мен тышқ ан» (Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров) сияқ ты бірнеше мысал ө лең дер берілген.

Мысал жанрының ерекшеліктерін бастауыш мектеп оқ ушыларына терең таныту – шығ армағ а эстетикалық талдау жасауғ а байланысты. Мұ нсыз бастауыш мектепте ана тілінен оқ ушыларғ а терең де сапалы білім беру мү мкін емес. Оқ ушылардың ә деби білімі кө ркем шығ арманы оқ и жә не оғ ан талдау жасай білуінен айқ ын байқ алады. Кө ркем шығ арманы талдай білген оқ ушы - ә дебиетіміздің болашақ мә дени оқ ырманы. Ондай іскерліктер мен шеберліктер қ алыптасқ ан оқ ушы ә деби шығ армаларғ а ой жү гірте алады, ө зінің талғ амын, тү йсік-сезімін еркін білдіреді, шығ арманы жан жү регімен, зердесімен қ абылдайды. Міне, сондық тан да шығ армағ а эстетикалық талдау жасау – басты проблема.

Мысал ­– аллегориялық жанр. Айтылатын ой ашық берілмейді. Астармен, мең зеумен беріледі. Жануарлар ә лемі, қ ұ с, ө сімдік, тағ ы басқ а мысалдар бас кейіпкер ретінде алынады. Ө ткір сын да, ащы сатира да, байсалды юмор, келемек, мысқ ыл да осы мысал жанрында. Ә дебиетті оқ у бағ дарламасында мысалдар кө бінесе оқ ытудың бастауыш буынында беріледі.

Аллегория қ азақ ә дебиетінде ескі заманнан келе жатқ ан поэтик тілдің бір тү рі екендігін қ азақ тың «тө рт тү лік мал жә не ә р тү рлі жануарлар туралы» айтылатын есік, ой – сананың сә билік дә режесінде туғ ан ә ртү рлі ертегі, ә ң гімелерде айқ ындайды. «Арыстан, қ асқ ыр жә не тү лкі», «Тү лкі мен қ асқ ыр», «Аю мен тү лкі», «Тү лкі мен бө дене», «Аю мен қ ойшы», тағ ы басқ а ертегілерді алсақ, тілдері бір ө ң кей аллегория болып келеді. Аллегория ә уелде адамдардың арасындағ ы қ арым-қ атынастарды астарлап айтудан туғ ан ғ ана емес. Айуандардың арасында да, адамдардың арасындағ ыдай қ арым-қ атынастар бардеп ө здері шын сенген ой- сананың сә билік кезімен байланысты туғ ан. Бірақ, кейін ол тү сінік ескірген кезде астарлы ұ ғ ымы бар поэтик тілдің бір тү рі болып, ә дебиеттен берік орын алғ анғ а ұ қ сайды.

Ал, аллегорияда олай екі ұ шты тү сінуге жол жоқ.

Мысалы:

«Тұ рды патша қ айғ ырып, уайым жен,

«Ала қ ойды болады қ айткенімен».

Аю, тү лкі қ асында – уә зірлері,

Кең еседі оларғ а «қ айтемін деп».

«Қ олбаң етіп, қ орс етіп сө йледі аю:

Батыр патшам, не керек кө п ойлану?

Қ ойды жан деп, есіркеп кім аяйды.

Ақ ылы ала қ ойдың – қ ырып салу…»

(Абай, II том, 129 бет).

Аң дардың арасындағ ы бұ л тә різді кең естің болмайтыны жұ рттың бә ріне мә лім. Сондық тан, арыстан да, аю да, қ асқ ыр да, тү лкілер пернелеуден айтылып отырғ ан адамның қ ара жү ректері мен қ улары екенін, ала қ ой – момындар екенін аң ғ ару қ иын емес.

Сонымен, адамдардың арасындағ ы ә ртү рлі қ арым-қ атынастары, айуандардың араларындағ ы қ арым-қ атынас етіп, айтайын дегенін астарлап, сол айуандардың іс-ә рекеттері етіп айтып беретін поэтик тілдің бір тү рі аллегория- пернелеу деп аталынады. (аллегория - пернелеу мұ нан бұ лай бір ұ ғ ым деп тү сінілуі керек).

Қ азақ ауыз ә дебиетінде аллегорияның жә не кө п кездесетін тү рі - ө тірік ө лең дер. Кө біне жастардың ө зара ойын-сауық тарында айтылады. Мұ ны қ азақ тың ауыз ә дебиетіндегі баснянің алғ ашқ ы бастамасы деп жорамалдауғ а болады. Жалпы қ ұ рылысы басняғ а ұ қ сайды. Тілі – аллегориямен келеді.

Беріпті бақ а қ ызып кө белекке

Жү ріпті қ ара шыбын жең гелікке,

Бір туын қ ұ мырсқ аның ұ стап сойып,

Той қ ылып, ат шаптырғ ан тө ң ірекке...»

(Ө тірік ө лең).

Кейде айтушының ө зі де араласа жү реді.

«Мен ө зім бес жасымда ұ рып бардым,

Сонда да тең қ ұ рбымнан бұ рын бардым.

Айғ ырын кесерткенің ұ стап мініп,

Алдынан қ айын атамның қ ырындадым...»

(Ө тірік ө лең).

Міне, ауыз ә дебиетіндегі аллегорияның ә уелгі нұ сқ алары деп айуанаттар туралы ертегілер мен осы ө тірік ө лең дерді айтуғ а болады.

Ал, ХVIII ғ асырда басталатын тарихи ә дебиетті алып, Абай кезіне дейін шолып ө тсек, не басня, не ертегі, не сказка, сатирикалық ертегі, қ ысқ асы аллегориямен жазылатын ө лең, ә ң гімелерді кездестіре алмаймыз.

Басня, оның негізгі қ ұ ралы саналатын - аллегория тарихи ә дебиетте ХIХ ғ асырдың екінші жарымында ғ ана кө ріне бастайды. Ә дебиет майданына Абайдан 3-4 жыл ғ ана бұ рын шық қ ан Ы.Алтынсарин орыс ақ ыны Крыловтың бірнеше басняларын аударды. Сонымен байланысты, аллегориялық образдар да бұ л кездердегі ө лең дердің тілінен орын алды.

«Кө зіме кү ні бойы кө рінбеп ең,

Келесін, сө йле – деді, сен қ ай жатқ ан.

Сонда бұ л мұ рынын кө кке кө тереді,

Адамсып маң ызданып жө теледі.

Жер жыртып кү ні бойы шаршап келем,

Мазалап, сұ рап сағ ан не керекті».

Алтынсариннің басқ а аудармалары да осылар тә різді.

Алтынсарин Крыловтың ү ш-тө рт қ ана басниясын аударады. Ә йтсе де, осының ө зі Абайдың болсын, басня жазуларына мұ рындық болды.

ХIХ ғ асырдың екінші жарымында Алтынсаринның қ олғ а алғ ан игілікті ісін дамытып, ілгерлеткенде, Крыловтың басняларын шебер тү рде қ азақ тың ұ ғ ымына жатық етіп бере білген де – Абай. Абай Крыловтан он тө рт басня аударды. Осы аудармамен байланысты Абай ө лең дерінен аллегория орын алды.

«Ірімшікті қ ұ дайым

Кез қ ылджы бір кү н қ арғ ағ а.

Алып ұ шып барды да,

Қ ызық қ ылып ашарғ а.

Ү лкен олжа емес пе

Ірімшік деген қ арны ашқ а;

Тұ мсығ ында ірімшік

Ойлап қ арап тұ р еді.

Бір қ у тү лкі сорына

Жақ ын жерде жү р еді.

Қ арағ ым, неткен сұ лу ең»,

Деп таң ырқ ап таң данды.

«Неткен мойын, неткен кө з!

Осыдан артық дейсіз бе,

Ертегі қ ылып айтқ ан сө з?»

(Абай, II том 131-132 – бет).

Абайдың аудармасы мен оның алдындағ ы Алтынсаринның аудармасын тіл жағ ынан салыстырсақ, айырмашылығ ы жоқ. Олай болмауы мү мкінде емес. Ө йткені, аударып отырғ андары басня, басняның тілі аллегория болғ андық тан, басқ а жол жоқ. Дегенмен де Абайдың бұ л туралы да орны бө лек тә різді.

Ө йткені, басняғ а тә н ерекшелік, қ ып-қ ысқ а ө лең ге бірнеше жануарларды қ атыстырып, оларды ө зара сө йлестіріп, қ ысқ асы сюжетке қ ұ ру. Бұ л жө нінде негізгі орын алатын суреттеу емес, аз сө зге кө п мағ ына сыйғ ызылып қ ұ рылатын қ ысқ а-қ ысқ а диалогтар. Диалогтың мұ ндай тү рі Абайғ а шейінгі ә дебиетте тек Алтынсаринның ғ ана аудармаларында аз-маз кездеседі. Ал, ауыз ә дебиетіндегі ө лең дерде, не тарихи ақ ындардың шығ армаларынан кездестіре алмаймыз. Аз сө зге кө п мағ ына сыйғ ызып, сол сө здерінде ә р жануардың ө зіне тә н характерлер берілетін ө те тұ жырымды тү рде, кейде ирония, кейде сарказммен қ ұ рылатын диалогтардың Крылов баснясын аударумен байланысты Алтынсарин бастаушы ақ ын болса, Абай оны дамытып, ілгерілеткен, мә дениетті елдердің ә дебиеттерінде кездесетін, алдың ғ ы айтылғ ан принципті берік сақ тағ ан, диалогтардың тамаша ү лгілерін жасаушы ақ ын.

Мысал ү шін Абайдың «Шегіртке мен қ ұ мырсқ а» деген аудармасын алалық:

«Селкілдеп келіп жығ ылды,

Аяғ ына бас ұ ра;

«Қ арағ ым, жылыт, орын бер,

Жаз шық қ анша асыра.

«Мұ ның, жаным, сө з емес,

Жаз ө терін білмеп пе ең,

Жаның ү шін ешнә рсе,

Ала жаздай қ ылмап па ең»

«Мен ө зіндей шаруашыл,

Жұ мсақ илеу ү йлі ме?

Кө галды қ уып, ә н салып,

Ө лең нен қ олым тиді ме?

«Қ айтсін, қ олы тимепті,

Ө лең ші, ә нші есіл ер!

Ала жаздай ә н салсаң,

Селкілде де билей бер»

(Абай, Iтом, 127-бет).

Міне, осы ү зіндінің ө зінен-ақ қ ысқ а тү рде қ ұ рылғ ан диалогтың шегіртке мен қ ұ мырсқ а образдарын жасаула қ андай мә ні барлығ ы анық. Не барлығ ы 20-30 жолдың ішінде пернелеу тү рінде ә кә кушіл жалқ ау мен ең бекшінің образдарын жасап, адам баласын ең бекке ү ндеуде мағ ынасы терең пікір айтушылық шебер қ ұ рылғ ан диалогпен ғ ана жасалынып отыр.

Ә рине, бұ л айтылғ андардың негізгі орыс ә дебиеті, Крыловта, ескі грек ә дебиеті Эзопта жатыр. Олардың классик ү лгісі қ азақ ә дебиетіне шебер енгізіп, бойына сің іруде Абайдың ә дебиетте ақ қ ұ ла орны бар. Оны кө рмей кетуге болмайды.

Диалог тү рінде болмаса да, аз сө зге кө п мағ ына сыйғ ызу жү йесіне негізделген, тө л сө здерді шебер қ олданушылық Абайдың ө з ө лең дерінде жиі кездеседі. Мысалы:

«Бай алады «Кезінде кө п берем», деп,

«Жетпей тұ рғ ан жерің де тек берем», деп,

Би мен болыс алады кү шін сатып,

«Мен қ азақ тан кегің де ә перем» деп,

(Абай, I том, 46-бет).

Ақ ын тө л сө зді шебер қ олдануының арқ асында кө п ұ тқ ан. Артық сурет, артық баяндаулар қ ысқ артылып, ой тү йініне тө л сө здер арқ ылы тікелей келген. Абайдың қ олданысында ә р тө л сө з ө зі ү шін ө здері жауап беріп, ақ ынның айтайын деген пікірін қ ысқ а тү рде ұ қ тыра алады. Сө йтіп, Абай Крыловтан қ азақ шылағ ан баснялары арқ ылы жалпы аллегорияғ а ерекше бір жаң алық кіргізе қ оймаса да, аз сө зге кө п мағ ына сыйғ ызғ ан диалог жө нінде қ азақ ә дебиеті ү шін зор ең бек етті.

Ә дебиеттік оқ у бағ дарламасында мысалдар кө бінесе оқ ытудың бастауыш буынында беріледі. Ең алдымен, мысал жанры, оның ө зіндік ерекшелігі туралы ә деби‑ теориялық ұ ғ ымнан мағ лұ мат, тү сінік берген жө н. Яғ ни мысалда ойдың ашық, айқ ын берілмейтіні, жорамал, мең зеу астарлы тү рде берілетіні,, кекесін, мысқ ыл, ә жуа, юмор, ащы сатира оның негізгі кө ркемдік тә сілі екендігін оқ ушыларғ а ә ң гімелеу, баяндау тә сілімен жеткізген дұ рыс. Мысалдарды оқ у, талдау барысында бұ л тү сініктерге қ айта оралып, осы ұ ғ ымдарды оқ ушылардың ө зіне аң датып, тү йіндетіп отыру керек. Алдымен, ә деби-теориялық ұ ғ ым беру, оқ ушыларды оқ ығ алы отырғ ан кө ркем шығ арма ерекшелігін аң дауларына, ары қ арай оны талдау белсенділіктерін арттыруғ а жетелейді. Оқ ығ алы отырғ ан мысалды алдын ала ү йде оқ ып келу тапсырылса, оның тиімділігі тіпті зор болмақ (мұ ғ алім мысал жанры туралы кіріспе тү сінікті сол тапсырманы беру алдында айтуы керек). Мұ ғ алім ол ү шін оқ ушыларғ а мынадай ү лестірме­-кө мек нұ сқ ау таратып, ө з беттерімен оқ у, тү сіну, талдау жасауғ а жетелейді. Мысалы 4-сыныптағ ы [23, 30] И.Крыловтың «Есек пен бұ лбұ л» мысалын алайық (Абай аудармасы).

- Есек пен бұ лбұ л туралы не білесің дер? Есек қ андай хайуан, бұ лбұ л қ андай қ ұ с?

(Ө здерің е арнап кө гілдір экраннан беріліп жү рген ә р тү рлі хабарларды, ө здерің оқ ығ ан ертегілерді еске тү сірің дер).

- Есектің ө тініші, яғ ни бұ лбұ лғ а ә н салып бер деуіне кө ң іл қ ой.

- Бұ лбұ л ә нінің “мың тү рлі кү йге салғ ан» қ ұ діреті сипатталатын шумақ тарды тап. Адам, жан-жануар, табиғ аттың сол кездегі қ алпын кө ң іліне тоқ ы.

- Есектің бұ лбұ л ә ніне берген бағ асы, сыны айтылатын шумақ ты тауып, назар аудар.

- «Ә тештен ү йрену керек» деген ақ ылғ а қ осыласың ба? Қ осылмасаң, себебін дә лелдеуге тырыс.

- Ең соң ғ ы шумақ тың мазмұ нына ой жү гірт:

А) Қ алай ойлайсың, неге ақ ын «Мұ ндай сыншыдан қ ұ дайым бізді сақ тасын» деп, қ орытындылайды.

Ә) Ө зің осы қ орытындығ а келісесің бе?

Б) Қ орытындығ а автордың кө ң іл кү йі туралы не айтар едің?

- Осы мысалда есек, бұ лбұ л, ә тештер арқ ылы ақ ын не айтпақ шы болғ ан деп ойлайсың? Қ андай астарлы ой бар?

- Ө зің сабақ та осылардың қ айсысының сө зін мә нерлеп оқ ып едің?

Ә деби шығ армалардың басқ а тү рлерінен мысалдың мынандай ө згешеліктері бар:

а) аллегориямен айтылатыны.

ә) мысалда белгілі бір ү гіт, тә лім-тә рбиелік мә н болатыны.

б) оның оқ ыту ерекшелігі. Осыдан келіп, мынандай ә дістемелік сұ рақ туады: мысалдағ ы аллегорияны ашу керек пе, жоқ па? Мұ ндай сұ рақ қ а жауап беру ү шін мысалдың сипатын, мазмұ нын, оны балалардың қ алай қ абылдайтынын байқ ап қ арағ ан дұ рыс.

Қ орыта айтқ анда, мысалды тө мендегідей жолдармен оқ уғ а болады:

1. Оқ ылатын мысал жө нінде мұ ғ алім алдын ала ә ң гіме ө ткізеді; онда балаларғ а тү сінігі ауырлық келтіретін сө здердің (сол мысалдың ішінде кездесетін) кейбіреулерін кірістіре отырып, олардың мағ аналарын аша кетеді.

2. Мұ ғ алім мысалды ә уелі нақ ышына келтіріп, ө зі оқ иды, сонан кейін оқ ушыларғ а оқ ытады.

3. Мысалдың мазмұ ны талданылады.

4. Мысалдың кей жерлерінен ү зінді келтіре отырып, ондағ ы негізгі ойдың не екені қ орытындыда ә ң гімеленеді.

5. Мысалдың мазмұ нына ұ қ сас ө мірде кездесетін іс-ә рекеттерден мысалдар келтіріледі.

6. Рольге бө ліп оқ ытылады.

Бұ л кө рсетілгендер ө згеріссіз осы кү йінде ү немі сақ талып отырылсын деген ой тумасқ а тиіс. Ө йткені мысалдың мазмұ ны мен сипатына қ арай, бұ л айтылғ андардың кейде қ ысқ артылуы немесе толық тырылып отырылуы да мү мкін. Дегенмен мысал оқ ытуда негізінен осы принципті ұ стағ ан жө н.

Ә р жастағ ы балаларғ а кө ркем шығ арма оқ ып беру сабақ тары балаларды сол шығ армалардың мазмұ нымен таныстыру, оларды эстетикалық лә ззатқ а бө леу, белгілі бір ө негелі тү сінік, адамгершілік сезімге тә рбиелеу мақ сатында ө теді. Бұ л сабақ тарда балалар тындайды, талқ ылайды, кө ркем шығ армаларды қ айталап айтады жә не олардың алдына жаттап алу мақ саты қ ойылмаса да, оны тү гелімен немесе бө ліп-бө ліп еріксіз жаттап алады. Бұ л — ө здігінен есте сақ талу. Балалар бақ шасында кө ркем шығ армаларды оқ ытуғ а ұ сынылғ ан методикалық тә сілдер балаларғ а ө здігінен есте сақ тап қ алуды қ амтамасыз етуі керек.

Алайда балаларды есте сақ тауғ а ү й р е т у керек, олай дейтініміз мектеп жасына дейінгі балалар ө з еркімен есінде сақ тауғ а ө зі кү ш-жігер жұ мсай алмайды.

Ө з еркімен есінде сақ тау —бұ л ойдың ішкі жұ мысы, балағ а ү ш жақ ты пайдалы: балағ а тілінің баюына, ө здігінен есте сақ талудан гө рі, тезірек кө мектеседі; эстетикалық сезім — поэзиялық сезімді, тілдегі ә семдікті сезінуді дамыта тү седі; есте сақ тауды — елестетумен байланысты образды есте сақ тауды, ойлаумен байланысты, психологтардың пікірінше, есте сақ таудың нағ ыз жетілген тү рі болып табылатын ауызша (сө здік) есте сақ тауды — нығ айтады.

Балаларды есінде сақ тап алуғ а қ алай ү йретеді?

Психология теориясында ойда сақ таудың негізгі екі жолын айырып айтады:

1.ө здігінен есте сақ талу, яғ ни басқ а бір мақ саттағ ы іс-ә рекет процесінде адам еркінен тыс есте қ алу;

2. ө з еркімен есте сақ тау, бұ л есте сақ тауғ а саналы тү рде ұ мтылудың нә тижесі болып табылады;

3. еріксіз жаттау;

4. есте сақ тауғ а ү йрету;

5. тексті қ айталау,

6. тексті еске тү сіру.

Алдымен оларғ а есте сақ тау, жадында ұ стау деген сө здердің мә нін (лексикалық мә нін) тү сіндіреді. Ә уелі бұ л сө здерді қ айталап айту деген сө здің синонимі ретінде тү сіндіреді.

Сонымен, ө з еркімен есте сақ таудың тә сілдері: 1) тексті қ айталау, 2) тексті еске тү сіру.

Бірақ бала тексті қ айталағ ысы, ә сіресе еске тү сіргісі келмеуі мү мкін. Тә рбиеші К. Д. Ушинскийдің еске тү сіруді сипаттағ ан мына сө зін есте ұ стауы керек: «ең бек, кейде киын ең бек те, баланы аз-аздап ү йретеді, ө йткені ұ мытшақ тық тың себебі ә рдайым ұ мытқ анды еске тү сіруге еріншектіктен болады». Есіне тү сіргенде қ олдап, қ уаттап, «ұ мытқ анды еске тү сіруге еріншектікті» болдармау тә рбиеші ү шін ақ иқ ат болуы керек.

Қ айталау мен еске тү сіруге балаларды ынталандыруда тә рбиеші мынадай қ ұ ралдарды колдануына болады:

1) кө ркем поэтикалық шығ арма балаларғ а ұ науы керек (музыкалылығ ымен, образдардың кө ркемділігімен, этикалық мазмұ нымен), ол балаларғ а эстетикалық лә ззат беру керек, адамгершілік қ анағ ат ә келуі тиіс (балалар оның кейіпкерлерін ұ натуы, олармен тағ ы да кездесуді кү туі, ө лең ді тағ ы да тамсана тың дағ ылары келіп отыруғ а тиіс);

2) мұ ғ алімді жақ сы кө ретін балалар оны қ уантуғ а, оның мақ тағ ан сө зін естуге талаптанып, оның ө тінішін орындауғ а тырысады.

Мұ ғ алім, егер жақ сы оқ и алатын болса — даусымен жә не мимикасымен ө зінің нағ ыз сезімін балаларғ а жан-тә німен жеткізе алса; ө зінің шыншылдығ ымен, ә дептілігімен, тілектестігімен, олардың табысына адал қ ұ штарлық пен қ арайтынына сендіре алса, балаларғ а кө ркем шығ армаларды ө з еркімен есте сақ таудың жоғ арыда аталғ ан қ ұ ралдарының пә рменділігін қ амтамасыз етеді.

Мұ ғ алім ө зі айтқ ан нә рсені баланың есте сақ тайтынына жә не ойына тү сіре алатынына ә рбір баланы сендіре білуге тиіс (бұ л ә сіресе ұ ялшақ, жасқ аншақ балалар ү шін керек).

Жолдастарымен жарысқ а тү су ниетін қ олдау (кім артық біледі?), сондай-ақ оларғ а сыйлық жасау ниеті (ү йден жаттап келген ө лең ді топта оқ ып беру) жә не тағ ы басқ алар балалардың кө ркем текстерді есте сақ тауына қ осымша стимул бола алады.

Кө ркем мә тінді жаттатуғ а арналғ ан сабақ тарды, ұ йымдастыру..

Мә тінді еске сақ тау ү шін, психологтардың мә ліметтеріне қ арағ анда, балағ а 8—10 рет қ айталау керек, бірақ бір сабақ та емес; 2—3 сабақ бойы есіне тү сіру қ ажет.

Шығ арманы бірден т ұ т а с жаттатады: бұ л ұ йқ ас ү ндестігін, образдар қ ұ рылымын, айтылу ү ндестігін тү сіну ү шін қ ажет. Ө лең ді ә рбір сабақ қ а бө ліп жаттату шығ арманың маң ызын жояды, оны есте сақ тауғ а, қ абылдауғ а зиянын тигізеді.

Кө лемі ү лкен шығ арманы жаттағ ан уақ ытта оны бө лік-бө лігімен есте сақ тауғ а рұ қ сат етіледі.

Сабақ ә детте мынадай жоспар бойынша қ ұ рылады:

1) мұ ғ алімнің кіріспе сө зі (немесе қ ысқ аша ә ң гіме ө ткізу);

2) мұ ғ алімнің мә тінді тү гел оқ ып шығ уы;

3) есте ұ стау қ абілеті жақ сы баланың тексті тү гел қ айталап шығ уы;

4) есте ұ стау қ абілеті нашар баланың тексті тү гел қ айталап шығ уы.

Есте ұ стау қ абілеті нашар балаларғ а мұ ғ алім кө мектеседі: кө зқ арасымен, қ имылымен мақ ұ лдап, сө здерді есіне салады, интонацияны ө зі айтып береді (алғ ашқ ы уақ ытта жай еліктеуді талап етеді).

Бір мә тінді бірнеше рет қ айталау балаларды жалық тырмас ү шін, тә рбиеші жұ мысқ а ойын элементтерін кірістіреді:

Бір сабақ тү гелдей бір шығ арманы жаттатуғ а арналуы мү мкін емес: балаларды берілген ө лең ге деген ынтасын жойғ анша жалық тыруғ а болмайды. Жаттатуғ а арналғ ан сабақ ты, тә жірибеге кө рсетіп отырғ анындай, басқ а жұ мыс тү рлерімен, мысалы, бұ рын жаттағ ан ө лең ді қ айталаумен (немесе еске тү сірумен), сө йлеу техникасы жө ніндегі ойындармен толық тырғ ан орынды.

Ә р жанрлы шығ арманы жаттату жұ мысы сол жанрғ а байланысты ә р тү рлі жү ргізіледі.